‘Grote Europese landen vernietigen de economie van kleine landen niet voor gewin, omdat dit niet kan; de Nederlander, wiens regering geen militaire macht heeft, is even welgesteld als de Duitser, wiens regering een leger heeft van twee miljoen man, en meer welgesteld dan de Rus, met een leger van zo’n vier miljoen. (…) Hierin schuilt de paradox: hoe meer militaire bescherming een rijk land geniet, hoe minder veilig het is.”
Dit is een sleutelpassage uit The Great Illusion van Sir Norman Angell , dat in 1909 verscheen. Dit boek kan nu als spiegel dienen voor al diegenen die zeggen dat Europese herbewapening nergens voor nodig is, omdat president Poetin toch geen Europees land zal aanvallen.
Angell, een Brits econoom, journalist en vredesactivist, betoogde dat de economische prijs van oorlog in een tijd van globalisering en technologische innovatie zo hoog was geworden, dat geen Europees land zo gek zou zijn om nog ten strijde te trekken. Oorlog tussen Europese industriemachten was economisch irrationeel geworden, schreef hij, omdat het niks opleverde. En als er oorlog zou uitbreken, zou het snel voorbij zijn, omdat iedereen zou inzien hoe dom het was. The Great Illusion verscheen in een tijd waarin Europese landen (toen machtsbeluste wereldmachten) zich razendsnel bewapenden. Velen voelden zich daar ongemakkelijk bij. Angell raakte een snaar. The Great Illusion werd een cultboek.
En ja, vlak daarna brak de Eerste Wereldoorlog uit. Een loopgravenoorlog die eindeloos duurde, tientallen miljoenen mensen het leven kostte en Europese economieën decimeerde. Wat dit boek nu interessant maakt, is dat je exact hetzelfde argument tegenkomt bij sceptici over de herbewapening van Europese landen – niet tegen elkaar ditmaal, maar om Europa collectief te kunnen verdedigen tegen een mogelijke aanval van Rusland, dat wél machtsbelust is. Ook nu zeggen mensen dat de kosten van oorlog de baten overschrijden. En dat president Poetin het niet in zijn hoofd zal halen om de Baltische landen aan te vallen.
Zeker, Poetin zegt vaak dat hij Russische minderheden „waar dan ook” zonder aarzeling zal helpen als hij dat nodig acht, zoals hij in Georgië en Oekraïne deed. Maar de kans dat Poetin het doet is klein, zeggen deze sceptici. Poetin heeft zich immers vertild aan Oekraïne. Na drie jaar oorlog is zijn terreinwinst miniem. Rusland hangt als internationale paria financieel en economisch in de touwen. De Russische economie is zo sterk als die van Spanje. Dat is toch goede afschrikking? Ook Europa staat nu voor de klassieke keus: boter of kanonnen. Daarom, schreef columnist Pierre-Cyrille Hautcoeur in Le Monde, moet Europa niet reageren met herbewapening „maar met de promotie van zijn sociaal-democratische marktmodel, verdediging van de multi-polaire wereld en onvoorwaardelijke steun voor het internationale recht als alternatieve oplossing van conflicten”. Een zuivere echo van Angells rationele, economische argumenten tegen zijn fatalistische tijdgenoten, die doodsbang waren voor een ‘onvermijdelijke’ oorlog tegen Duitsland.
Europa staat voor de klassieke keus: boter of kanonnen
Maar als je één ding kunt leren van Poetins oorlogen in Tsjetsjenië, Georgië, Oekraïne, Syrië of Noord-Afrika, is het wel dat economische redenen niet doorslaggevend zijn bij zijn keus voor grof geweld. Oorlog is irrationeel, en dat is iets wat velen in Europa helaas zijn vergeten. Steeds als hij met oorlog dreigt, denken veel Europeanen dat hij het toch niet doet. Dan valt hij weer een land binnen, en vallen ze in Europese kanselarijen van hun stoel omdat ze het niet hadden verwacht.
Angell zelf draaide uiteindelijk 180 graden. In de jaren dertig zag hij in dat het cruciaal is om je waarden en democratische normen hoog te houden, maar dat je je ook moet kunnen verdedigen tegen landen die met geweld dreigen, omdat je anders een willoze prooi wordt. Zoals het gezegde luidt: wie vrede wil, bereidt zich op oorlog voor. In 1914 wilde hij de Britten buiten de oorlog houden, in 1940 wilde hij dat ze meededen. Later werd hij een prominent NAVO-supporter. Zijn boek is nog altijd in de handel. Gelukkig maar. Het zit boordevol wijze lessen.
