Zoals vaker zijn de buitensporigheden van Trump óók ongehoord en daarom fascinerend. Een doorsnee poging tot aantasting van de grondwet gaat dan al gauw kopje onder, in een ‘poging omkoping’ met een presidentieel vliegtuig voor Trump door Qatar.
Maar vorige week suggereerde de plaatsvervangend chef-staf van het Witte Huis dat de president de ‘habeas corpus’ regel wil schorsen. Ik snap dat niet iedereen daar meteen de betekenis van inziet. Maar ik kreeg het er dus koud van.
Volgens de grondwet van de VS mag dat alleen in geval van rebellie of ‘invasie’. Schorsing betekent namelijk dat burgers toegang tot de rechter wordt ontzegd. Burgers kunnen dan worden gearresteerd door de uitvoerende macht, zonder rechterlijke controle.
Habeas corpus (Jíj hebt het lichaam. Lat) kwam al in de Magna Carta voor. Het is de ultieme garantie tegen feodaal machtsmisbruik. Het geeft de onderdaan de kans om de rechter te vragen of zijn arrestatie wettelijk deugt – en zo niet, om dan te worden vrijgelaten. Het is letterlijk de grens tussen tirannie en democratie. Dit is precies waar een grondwet voor ís. Nu werd de term floating the idea gebruikt – de gedachte ‘politiek uitproberen’ . Het Congres mag zoiets besluiten, niet de president, wat nog steeds een obstakel is. Dat de macht wild aan het fantaseren slaat en juristen om de weg vraagt, zal niet voor het eerst zijn. Bij de vorige rechtsstatelijke breuk die de VS zich permitteerden, Guantanamo Bay, legde Berkeley-hoogleraar John Yoo in 2002 in de ‘Torture memos’ uit welke martelmethodes volgens hem juridisch door de beugel konden. Namelijk waterboarding, slaaponthouding en gedwongen stresshoudingen. Allemaal binnen de bevoegdheden van de president, destijds George W. Bush, volgens Yoo ‘mits’ onder oorlogsomstandigheden. Welke jurist gaat nu de schorsing van habeas corpus als legitiem verkopen?
Eerder werd habeas corpus bij de Amerikaanse Burgeroorlog in 1861 geschorst, toen de zuidelijke staten zich afscheidden. Tien jaar later wilde de federale regering ongehinderd op kunnen treden tegen de Ku Klux Klan. Begin 20ste eeuw idem, tijdens de bezetting van de Filippijnen. Deze eeuw wilde Bush gevangenen in Guantanamo Bay bij de rechter weghouden, wat mislukte. Nu dient een ‘invasie’ van illegale migranten als excuus, die buiten de rechter om gedeporteerd moeten worden. Op een vraag van een tv-journalist of de ambtseed de president niet verplicht de grondwet juist te beschermen, antwoordde Trump: „I don’t know”. Hij voorzag een ‘paar miljoen processen’ als hij iedereen het land zou uitgooien die daar voor in aanmerking komen. Waarna hij de verkeerde conclusie trok. Namelijk dat de regel het probleem is, niet het beschermde belang – de vrijheid van de burger.
Hier worden de contouren van een constitutionele crisis duidelijk. Dat schreven ook de federale rechters in de zaak-Kilmar Armando Abrego Garcia. Daarin gaat het precies over de wens van de president „om inwoners van dit land in buitenlandse gevangenissen op te sluiten zonder enige vorm van behoorlijke rechtsgang, de basis van onze constitutionele orde.” Exact wat Garcia was overkomen. Die vluchtte in 2011 voor bendegeweld uit El Salvador, verwierf een beschermde status in de VS. En werd in maart opgepakt op de onjuiste verdenking van lidmaatschap van uitgerekend de MS-13 bende waarvoor hij als 16-jarige was gevlucht. Daarna werd hij zonder omhaal op het vliegtuig terug gezet. De wens om dat buiten de rechtspraak om te mogen doen zou volgens de uitspraak „niet alleen rechters moeten shockeren, maar ook het intuïtieve gevoel van vrijheid dat Amerikanen [..] nog steeds koesteren”.
Trump ziet in Garcia een terrorist, wat voldoende zou zijn. De rechters: „Misschien, maar misschien ook niet. Hoe dan ook, hij heeft recht op een eerlijk proces”. De uitspraak is glashelder, hard en superieur geformuleerd.
Als de rechter dit goedkeurt dan „zou het de rechtsstaat reduceren tot wetteloosheid en de waarden bezoedelen waarvoor Amerikanen van alle overtuigingen altijd hebben gestaan.” Als Garcia in El Salvador opgesloten blijft „wat is dan morgen de garantie dat [de staat] geen Amerikaanse burgers zal deporteren en vervolgens haar verantwoordelijkheid ontkent om hen terug te halen?” Ten slotte: „Wij blijven hopen dat het niet naïef is te geloven dat onze ambtgenoten in de uitvoerende macht de rechtsstaat als essentieel voor de Amerikaanse geest beschouwen.” Kilmar Garcia, de man wiens terugkeer het lot van de rechtsstaat in de VS bepaalt. Zolang het nog kan.
Folkert Jensma is juridisch journalist en schrijft om de week op woensdag deze column.
