De Brits-Palestijnse schrijfster Isabella Hammad verloor sinds de Israëlische aanval op Gaza haar optimisme, zei ze tegen de Financial Times. „Na WOII werden al die instituties in het leven geroepen, de Verenigde Naties, het concept van internationaal humanitair recht… en nu? Ik denk dat ze gefaald hebben, we kunnen niet meer doen alsof.”
Moeten we inderdaad onder ogen zien dat het internationale bouwwerk dat na 1945 het licht zag verkruimelt waar we bijstaan? Want, waarom zou je nog geloven in internationaal recht en internationale samenwerking als Israël 25.000 Gazanen vermoordt en maandenlang niemand in staat is de regering-Netanyahu in haar strijd tegen terreur af te remmen? Als Poetin een soeverein land binnenvalt en een oorlog begint omdat de regering in Kyiv hem niet aanstaat? Als militante Houthi’s de – door regels beschermde – koopvaardij in de Rode Zee belagen?
Het tanende geloof in de internationale orde is een kwestie die ons allemaal aangaat. Blijft een minimum aan regels in de omgang tussen staten overeind, of maakt, zoals het vorige week tijdens het World Economic Forum vaak werd geformuleerd, orde plaats voor de wet van de jungle? Benjamin Netanyahu en Vladimir Poetin doen in elk geval al alsof ze zich king of the jungle wanen.
Het multilaterale stelsel is vooral van belang voor kleine landen, de grote redden zichzelf altijd wel. Mark Rutte brak er vorige week in Davos dan ook een lans voor. Hij riep centrumpartijen – „zoals mijn eigen partij” – op het internationale stelsel te verdedigen tegen populisten die multilateralisme graag afdoen als achterhaald. Het lijkt overigens wel alsof Rutte het demissionair premierschap stilletjes heeft ingeruild voor een traineeship wereldpolitiek. Deze week bracht hij een bezoek aan militairen in Bosnië – een NAVO-chef doet zoiets met enige regelmaat.
Na WOII werd onder Amerikaans leiderschap een systeem van internationale samenwerking opgetuigd. Regels en overleg zouden de omgang tussen staten vormgeven, niet geweld. De VN werden de kern van dat multilaterale systeem, universele waarden werden het ijkpunt. Een staat die een conflict kreeg met een andere staat kon vanaf nu een Hof in Den Haag om een oordeel vragen. Deze vrijdag doet het ICJ een voorlopige uitspraak in de genocide-zaak tegen Israël.
Het systeem werd verre van perfect. Vlak na oprichting van de VN brak de Koude Oorlog uit, de blokkentegenstelling verlamde decennia de VN-Veiligheidsraad. Na de val van de Muur ging het beter. De VS waren oppermachtig en fungeerden tot op zekere hoogte als beschermheer van het systeem. Een rol die ze er niet van weerhield zelf de regels met voeten te treden als dat zo uitkwam – denk aan de catastrofale Irak-oorlog.
Nu moet het stelsel zich aanpassen aan een wereld met meerdere machtscentra die niet van plan zijn om zomaar naar de VS te luisteren. Waar de VS en zijn bondgenoten in Europa graag spreken van een internationale op regels gebaseerde orde, zien China en Rusland een multipolaire wereld waarin ze hun eigen regels stellen. En er ligt nog een extra complicatie op de loer: Donald Trump ziet zichzelf bepaald niet als beschermheilige van internationaal overleg.
De versplintering baart VN-chef António Guterres al jaren zorgen. Een multipolaire wereld waarin middelgrote machten als India en Brazilië een grotere rol krijgen is op zich gunstig, maar zonder multilateraal overleg is het een rampzalig vooruitzicht omdat het aantal conflicten alleen maar zal toenemen.
Om te voorkomen dat iedereen straks maar zijn gang gaat moet het VN-stelsel zich aanpassen aan de nieuwe verhoudingen. We kunnen de wereld van onze kleinkinderen niet bestieren met een systeem dat voor onze grootouders is gebouwd, aldus Guterres. Middelgrote machten moeten een stem in de Veiligheidsraad krijgen, IMF en Wereldbank moeten meer armslag krijgen om de Global South te helpen. Op een conferentie in september hoopt hij vooruitgang te boeken.
Je mag hopen dat reddingsoperatie op tijd komt om de VN relevant te houden: de wereld kan niet zonder samenwerking.
‘Gaza’ is intussen een symbool van machteloosheid én een herinnering dat die internationale orde altijd al gebrekkig was. Er is geen confrontatie waar zo vaak over is vergaderd als over Israël/Palestina. Tegelijk laat Gaza zien dat internationale samenwerking onontbeerlijk is, want met zijn tweeën gaan Israël en de Palestijnen er niet uitkomen.
Redacteur geopolitiek Michel Kerres schrijft hier om de week over de kantelende wereldorde.
