Column | Een rood hoofd en trillende spieren bij acrobatische routines – is dat zo bedoeld?

Wat heeft het Strijkkwartet van Maurice Ravel van doen met designerbaby’s? Hoe verhoudt Fratres van Arvo Pärt zich tot de katholieke jeugdjaren van een misbruikt kind? En opent het Carnaval der Dieren van Camille Saint-Saëns de deuren voor dierenrechten? Oftewel: laat de tijdloosheid van klassieke muziek zich koppelen aan onze actualiteit? Met die vraag reist de serie Spraakmakers komende week door Nederland. In Musis Arnhem ging de tweede reeks van start.

Ik ben groot voorstander van zulke concepten. Als kind uit een niet-muzikaal gezin bezocht ik op mijn negentiende voor het eerst een klassiek concert. Het opende een deur ergens van binnen. Ik ken deze muziek niet, dacht ik, maar deze muziek kent mij wel. Dus mijn ervaring is dat de klassieke traditie ons vandaag nog veel te zeggen kan hebben, maar dan wel op een heel andere manier dan Spraakmakers mij voorspiegelt.

In de drie teksten over designerbaby’s, katholieke jeugdherinneringen en dierenrechten overheerst een schoolse benadering. Dat begint al voor het concert als via een bandopname twee zogenaamde bezoekers praten over hun verwachtingen: een zwangere vrouw die even lekker wil luisteren en een man die haar op het hart drukt dat muziek meer is dan klank. Het zet de toon voor de voorstelling: de bezoeker krijgt alles uitgelegd, niets wordt aan onze fantasie overgelaten.

Dooddoeners

In het ‘Aquarium’ uit het Carnaval der Dieren van Saint-Saëns zegt Ellen ten Damme over de vissen: „Pas nu hoor ik daarin het glas waarachter ze zitten.” Om dan te vervolgen tegen het publiek: „Misschien hoort u dat ook?” In de teksten van de drie acteurs zit het vol van zulke dooddoeners, die je zelfs in kindervoorstellingen tegenwoordig nauwelijks meer tegenkomt.

Het Carnaval leent zich wel het beste voor Spraakmakers, mede door de losse en naturelle benadering van Ten Damme. Van de drie teksten is deze het meest vindingrijk en biedt de muziek ruimte om te ademen. Hier en daar duiken wat aardige vondsten op, al is tot besluit de moraal van het verhaal wat oblikomt-obligaat. Maar de woorden rieken in elk geval naar een vertelling. En er is daadwerkelijk een wisselwerking gaande tussen Ten Damme en het pianoduo Scholtes & Janssens.

Ravel (designerbaby’s) en Pärt (herinneringen aan een katholieke jeugd) blijven daarentegen steken in referaatvorm. Hier sneeuwt de muziek ook volledig onder. Vooral de verbanden tussen Ravels Strijkkwartet en het sleutelen aan menselijke genen is te gekunsteld, de uitleg zo schools dat de woorden de innerlijke kracht van de noten volledig uithollen.

Hetzelfde geldt voor het verstilde Fratres van Pärt. Acteur Lars Brinkman moet in het trauma kruipen van een katholieke homoseksuele jongere die is misbruikt door een geestelijke. Maar het invoelingsvermogen – de naadloze verbinding tussen gevoel en muziek – wordt telkens ruw de pas afgesneden door de droge analyses van Pärts muziek. Misschien kan een goede dramaturg nog helpen. Want in de huidige vorm spreekt Spraakmakers wel veel, maar niet tot de verbeelding.

Het pianoduo Scholtes & Janssens.

Delen

Mail de redactie

Met liefst vier Golden Globes, de juryprijs in Cannes, vijf European Film Awards en elf BAFTA- nominaties op zak lijkt Netflix’ Emilia Pérez dé film van het jaar te worden. Vorige week sleepte het werk van Jacques Audiard ook nog eens dertien Oscarnominaties binnen, onder meer voor beste film, regie en actrice. Slechts één nominatie minder dan de veertien van Oscargiganten als Titanic, La La Land en All about Eve. Maar in Mexico, het land waar Emilia Pérez zich afspeelt, stuit de film vooral op scherpe kritiek.

De ‘gangstermusical’ van de Franse regisseur Audiard vertelt het verhaal van een fictieve Mexicaanse kartelbaas die het misdaadleven achter zich laat door vrouw te worden om dan als activiste op zoek te gaan naar de duizenden verdwenen mensen in Mexico. De hoofdrol is voor actrice Karla Sofía Gascón, de eerste openlijke trans acteur genomineerd voor de Oscar voor beste actrice. En dit een week nadat president Donald Trump bekendmaakte dat de Amerikaanse overheid voortaan nog maar twee genders erkent: man en vrouw. Het grote aantal Oscarnominaties voor deze niet-Engelstalige film lijkt ook een reactie op dat soort beleidsvoornemens.

Lege bioscopen

Toch bleven de bioscopen in buurland Mexico leeg: de film trok vorige week op zijn premièredag slechts 20.000 bezoekers. Sociale media-gebruikers postten beelden van lege zalen. Een van de grote bioscoopketens in Mexico, Cinépolis, werd in de eerste dagen dat de film werd vertoond, overspoeld door vragen van bezoekers over de ‘Cinépolis Garantie’, waarbij klanten in de eerste dertig minuten van een filmvertoning hun geld terugkrijgen als ze niet tevreden zijn over de film.

Waar komt die onvrede vandaan? Mexicaanse critici zijn vooral boos over de representatie van hun land. Op het Golden Globes-succes van Emilia Pérez volgde al een stortvloed aan Mexicaanse kritiek op sociale media. In een bericht dat 2,7 miljoen keer is bekeken, noemt de Mexicaanse scenarioschrijver Héctor Guillén de film een racistische en eurocentrische bespotting. „Bijna 500.000 [drugs-] doden en Frankrijk besluit een musical te maken. Mexico haat Emilia Pérez”, schreef hij. Tegen de BBC zegt Guillén dat hij Audiard een „geweldige filmmaker” vindt, maar dat zijn film veel Mexicanen pijnigt. „We zijn nog steeds ondergedompeld in geweld in sommige gebieden.” Audiard zou met die tragedie „spelen”.

Geen Mexicanen

Daarnaast zijn er nauwelijks Mexicanen bij de film betrokken en werd de film in studio’s nabij Parijs opgenomen. Slechts één Mexicaanse actrice, Adriana Paz, heeft een (kleine) rol. Hoofdrolspeelster Karla Sofía Gascón is Spaans, Zoe Saldaña heeft Dominicaanse ouders en Selena Gomez is Amerikaans.

Met name Gomez’ optreden leidde tot gefronste wenkbrauwen onder kijkers. Spaans is niet haar moedertaal. Hoewel ze van Mexicaanse afkomst is, moest ze de taal voor de film leren. „Elke keer als ze haar mond opent zeiden we: wat is dit?” Haar gemankeerde Spaans is niet goed te praten, aldus acteur Eugenio Derbez. Ook de Mexicaanse accenten en het algehele taalgebruik zouden uitermate zwak zijn. „Emilia Pérez schrijft geschiedenis als de eerste winnaar van de beste niet-Engelstalige film geschreven met Google Translate”, schreef een gebruiker op X.

Het roept bij veel Mexicanen de vraag op waarom zo weinig Mexicanen werden geraadpleegd en gecast. Guillén noemt Carla Hool, de in Mexico geboren castingdirecteur, die zegt dat ze in Latijns-Amerika en Mexico zocht naar acteurs, maar uiteindelijk de besten had uitgekozen. „Erg pijnlijk.”

Audiard kan wel op bijval rekenen van Mexico’s bekende regisseur, Guillermo Del Toro. Hij prees het gebruik van licht in de film en raadde iedereen aan Emilia Pérez in de bioscoop te zien. „Niemand zegt ‘cinema’ zoals de Fransen, het is heel mooi.” Del Toro’s bijval kwam hem op kritiek te staan. „Vandaag ben ik mijn held verloren”, aldus een fan over Del Toro. „Ik denk dat hij het vanwege een contract moest zeggen”, klaagde een andere bewonderaar.

Ironische responsmusical

Een groep Mexicanen reageerde deze week op Emilia Pérez door een korte film te maken met de titel Johanne Sacrebleu, een Franse film zonder Franse cast of crew. Het idee om een ​​ironische responsmusical vol Franse stereotypen te maken, begon als een online grap, maar werd uiteindelijk door de Mexicaanse trans vrouw Camila Aurora via crowdfunding gemaakt. De parodie vol baretten, stokbroden, slechte Franse accenten, mimespelers en dunne snorretjes, is al meer dan 750.000 keer bekeken.

En hoe reageerde de Franse regisseur Jacques Audiard op alle ophef in Mexico over Emilia Pérez? Volgens hem waren de straten van Mexico „te alledaags, te echt”, voor wat hij van plan was met zijn film. Daarom werd de productie naar Parijs gebracht. „En ook, misschien een beetje pretentieus van me, maar moest Shakespeare helemaal naar Verona gaan om een verhaal over die plek te schrijven?”

Delen

Mail de redactie

Het donkere pimpernelblauwtje. Dat vlindertje is de reden dat iedereen in het publiek een plastic glas gin-tonic in z’n hand heeft. Tot in de jaren zeventig kwam de vlinder nog veel voor, vertelt acteur Vincent Rietveld, maar door de intensivering van de landbouw verdween hij op steeds meer plekken, tot hij in Nederland alleen nog maar te spotten was in de berm van de N274 in het Limburgse Posterholt. Althans, totdat de gemeente in 2020 per ongeluk vergat dat het vlindertje daar zat en de berm in vliegtijd maaide. In 2023 werden er nog maar vijf exemplaren van de vlinder geteld. In 2024 niet één. Het lijkt erop dat het donkere pimpernelblauwtje in ons land niet langer voorkomt. Proost.

A beauteous evening, calm and free is een samenwerking van Rietveld, kernlid van De Warme Winkel – u weet wel, dat gezelschap dat om onverklaarbare redenen geen meerjarige subsidie meer van het Fonds Podiumkunsten ontvangt – en performer Princess Isatu Hassan Bangura, die in 2024 de Theo d’Or won voor de meest grensverleggende podiumprestatie met haar solovoorstelling Great Apes of the West Coast. De samenwerking leidt tot een wonderlijke voorstelling, die het midden houdt tussen een herdenkingsceremonie en iets wat je misschien een klimaatgerelateerde bonte avond zou kunnen noemen.

Eigenlijk was het plan om, in de voetsporen van de Britse dichter William Wordsworth, ‘de schoonheid van de natuur te bezingen’, zo leidt Bangura de voorstelling in, maar gaandeweg kwamen ze erachter dat dat toch wringt: de schoonheid van de natuur bezingen in een tijd van massa-uitsterving. En dus besloten ze in plaats daarvan een poging te doen ‘om het verlies te ervaren’.

Flinke snuf ironie

In een serie acts, vaak braafjes, ietwat kneuterig en met een flinke snuf ironie ingeleid („En dan ga ik nu een dans doen die ik heb gemaakt.”), staan Rietveld en Bangura stil bij levensvormen die we, „als een olifant door de porseleinkast van de schepping razend”, verloren hebben laten gaan, en degene die we op het punt staan te verliezen. Daarnaast leggen ze, en dat is eigenlijk interessanter, de vinger op het ‘vertaalprobleem’ dat, volgens hen, aan de basis ligt van onze problematische verhouding tot de natuur. Hoe leef je je in in het leed van een hert, zonder dat hert te vermenselijken? Draagt de verheerlijking van het begrip ‘natuur’ niet bij aan de afstand ertoe? Waarom kost het ons toch zo veel moeite om onszelf ook als dier, als natuur, te beschouwen?

We krijgen door Rietveld, die een wat stoffige presentator neerzet, een lijst met diersoorten voorgelezen die sinds Wordsworth (dus pakweg de afgelopen tweehonderd jaar) zijn uitgestorven. Bangura haalt voor ieder dier dat wordt genoemd een steen uit een emmer water en plaatst die, eerbiedig, op een wit doek. De lijst is lang, en bij lange na niet compleet, wat niemand zal verbazen.

Sommige van de acts zijn ietwat voor de hand liggend, zelfs een beetje flauw. Zo is er een ‘visuele bijdrage van het technische team’, bestaande uit knipperende lampen en een beetje toneelrook, getiteld ‘Impressies van afwezigheid’.

Door merg en been

Andere fragmenten beklijven meer. Zo is er de act waarin Bangura transformeert in een wezen dat op de hurken zit en in zichzelf lijkt te mompelen, lichtjes wiegend. Het gemompel wordt luider, de blik verschuift van binnen naar buiten, van onrustig naar alert naar panisch, het wordt roepen, schreeuwen. Gillen. We zien een dier in levensgevaar, dit gekrijs lijkt doodsangst. Het gaat door merg en been.

Ook van Bangura: een Engelstalige (eigen) tekst, ontzagwekkend en zeer muzikaal vertolkt, waarin ze zich in taal- en beeldflarden tot de dierenwereld richt.

Waarom zijn we zo passief, zo onaangedaan, terwijl door ons toedoen in noodtempo de ene na de andere soort uitsterft? Dat is de vraag die als een grondtoon onder de hele voorstelling ligt. Waarom raakt het lot van het donkere pimpernelblauwtje ons nauwelijks? Want net zoals het pimpernelblauwtje de grote pimpernelplant nodig heeft om eitjes op te leggen, en mierenlarven om de rupsen te voeden, zo is ook ons eigen bestaan afhankelijk van andere soorten.

In de mooie, woordeloze slotscène, die begint als een ritueel waarin de twee zich, tussen de in spiraalvorm neergelegde stenen, met klei en water wassen, vestigen Bangura en Rietveld de aandacht op de weldra uitgestorven mens. Want dat is waar we in onze onverschilligheid op afstevenen: het moment dat ook wijzelf aan Rietvelds lijst met uitgestorven zoogdieren kunnen worden toegevoegd. En dan stuit er misschien een keer een of ander dier – een miereneter, of een kikker, of een kevertje – op een fossiel van een groepje mensen. Om daar vervolgens, spreekwoordelijk, de schouders over op te halen.

Delen

Mail de redactie