Column | Een rood hoofd en trillende spieren bij acrobatische routines – is dat zo bedoeld?

Vlak na de wereldpremière van Study for life (1981) voor sopraan, elektronica en licht kreeg Kaija Saariaho bericht van de erven van de Amerikaanse Brit T.S. Eliot: ze had een fragment uit Eliots apocalyptische gedicht ‘The hollow men’ gebruikt, en de dichter had het toonzetten van zijn teksten expliciet verboden. Dus lag Study for life vervolgens decennia op de plank. Maar nu vormt het werk toch het vertrekpunt voor een interdisciplinaire hommage aan Saariaho door choreograaf Tero Saarinen en ensemble Asko|Schönberg. De voorstelling Study for life ging 24 juni in première in het Amsterdamse Muziekgebouw, als onderdeel van het Holland Festival.

Op papier staat dit eerbetoon als een huis. Saariaho (1952-2023) geldt met haar iriserende klankpalet als een van de boeiendste componisten van onze tijd. Study for life was haar eerste poging tot muziektheater en plaatst haar oeuvre bovendien mooi in een kader: een vroeg ‘verloren’ werk dat ze kort voor haar dood bewerkte. In 2018 kreeg Saariaho (inmiddels wereldberoemd) namelijk alsnog toestemming Eliots fragment te gebruiken en maakte ze een nieuwe versie, die in 2022 in première ging.

Toch kwam de voorstelling moeizaam op gang. Dat lag deels aan de muziek: Study for life bevatte vlagen van kenmerkende lyriek, maar soms ook een knoestige logheid, en het verdronk te vaak in kitscherige galm. Het lag ook aan de zware, donkere choreografie van Saarinen. Op de spiegelzwarte vloer, omringd door tribunes, vormden musici en dansers in flakkerend hel wit licht grillige lichaamssculpturen en tableaus, waarbij ze getormenteerd in de verte tuurden. De vijf composities op het programma waren bovendien ingebed in een rauwe noise-soundscape van Tuomas Norvio, die in combinatie met stroboscooplicht een wat eendimensionale Berghain-annex-Onderwereld-sfeer opriep.

Pas toen cellist Sebastiaan van Halsema op een plat karretje het podium op was gereden voor de elektronisch vervormde cellosolo Petals ontstond er iets: frêle, dan weer bulderende cellolijnen kregen fijnzinnig weerwoord van twee dansers, die elkaar in een schrijnend duet als poppen bewogen. Ook erg sterk was de overgang van een verzameling individualistische, robotische of juist geëxalteerd-bezeten bewegingsroutines naar een collectief, Boukje Schweigman-achtig rondzwiepen.

De tweede helft van de voorstelling, waarin het aandeel live muziek flink toenam, vergaarde gaandeweg momentum. Sopraan Raquel Camarinha zong vervoerend in Quatre instants nr. 1, ‘Attente’, met een stralend helder en toch fluwelig warm geluid. De dansers duwden nog meer karretjes de vloer op, met daarop de rest van het ensemble, en Asko|Schönberg gaf een zinderende uitvoering van Lichtbogen. Terwijl een langgerekt grijzig geluid openbrak in alle mogelijke kleuren, hield een danser een karretje rechtop om een lichtbundel te breken: schitterend beeld.

Een vreemd en verrassend hoogtepunt was een duel tussen slagwerker Joey Marijs en een danser, die trommelden en wreven over een met contactmicrofoons uitversterkt karretje. Sopraan Camarinha kreeg niettemin het laatste woord in Quatre instants nr. 3, ‘Parfum de l’instant’: gevangen in een trechter van lichtend gaas, omzwachteld door een elektronisch floers, zong ze etherisch en glashelder. Zo ging de voorstelling van duistere zwaarte naar licht, maar helaas zonder dat die boog echt op spanning kwam te staan.

Delen

Mail de redactie

Als Daniel Glück zijn ogen sluit, draait de klok decennia terug. Hij ligt niet meer op zijn bed, omringd door verpleging of vrienden, maar stapt in een wereld in zwart-wit. Daar is het oorlog, zijn vader en hij gevangen achter prikkeldraad. Als Duitse Brit zit Daniel in een interneringskamp tijdens de Tweede Wereldoorlog. En dan opeens is hij weer in het nu en staat er iemand aan zijn bed.

Daniel is een van de centrale figuren in ‘De seizoenen, de theatermarathon’ van Het Nationale Theater die dit weekend in première ging op het Holland Festival. Regisseur Eric de Vroedt bewerkte de boekenreeks van de Schotse schrijver Ali Smith tot een voorstelling in vier delen, waarvoor je als theaterganger zo’n zeven uur in de schouwburg zit – inclusief drie pauzes.

Turbulentie

De boeken waarop ‘De seizoenen’ is gebaseerd, stammen uit de periode van 2016 tot 2020. Ze reflecteren op dat tijdsbestek: de turbulentie in de aanloop naar de coronapandemie, waarin het Verenigd Koninkrijk uit de Europese Unie stapt en populisme meer en meer terrein wint. Het VK worstelt met immigratiestromen en racisme, ‘woke’ staat tegenover conservatievelingen. En onder alles dreunt het gevoel dat de geschiedenis zich herhaalt – iets dat ook blijkt uit de wilde sprongen door de tijd in de voorstelling.

In dit universum is Daniel als een planeet waar andere personages, als manen, omheen draaien. Het vierluik begint en eindigt bij hem. Hij is een oudere einzelgänger die naast de leergierige Elisabeth woont. Tussen hen ontstaat in het eerste deel – ‘Herfst’, gebaseerd op Smiths roman die de shortlist voor de Booker Prize terechtkwam – een innige vriendschap, terwijl de twee in leeftijd vele jaren verschillen. Daniel vertelt Elisabeth onder meer over de collages die een bevriende kunstenaar maakte – een associatieve bezigheid, iets dat ook de vertelstijl van ‘Herfst’ kenmerkt. De andere ‘seizoenen’ zijn chronologisch(er) en werken steeds toe naar een soort ontknoping.

Universum

In De seizoenen zijn actuele thema’s verwerkt in poëtische scènes. Droom en werkelijkheid stromen door elkaar. Denkbeeldige personages en hersenspinsels hebben een plaats naast wat je voor realiteit aanneemt in deze fictieve wereld. Dat begint al bij de aftrap van ‘Herfst’, als Daniel zich in een coma bevindt en het publiek wordt meegevoerd door zijn brein. Ook andere personages zien dingen die er niet zijn of praten met de stemmen in hun hoofd.

Door de veranderingen in tijd of plaats en de hoge tekstdichtheid vraagt De seizoenen heel wat van z’n toeschouwers. De personages hebben veel te vertellen en het is makkelijk de weg kwijt te raken in dit uitdijende universum. Wat helpt om de aandacht erbij te houden, zijn de wisselende theatrale stijlen die regisseur De Vroedt hanteert. Zo is ‘Herfst’ een trip die poëtisch heen en weer hopt, terwijl ‘Zomer’ een klassieker aandoend (gezins)drama is. Maar De Vroedt laat zijn acteurs ook in een film spelen, waarbij heden en verleden door elkaar lopen. De schouwburg is dan even een bioscoop, terwijl de spelers en een cameraman – grotendeels onzichtbaar achter het grote scherm – live hun (knap gechoreografeerde) scènes spelen. Dat soort keuzes verrassen en geven de lange performance kleur.

Subliem spelend

De scenografie van De seizoenen is op het eerste gezicht sober: een nagenoeg leeg toneelbeeld, één ruimte zonder attributen of kamers. Maar gedurende de voorstelling blijkt dit een ingenieus decor met houten muren, die neergelaten en weer gehesen worden, met videoschermen en projecties. Ook wisselt steeds de plek van de twee muzikanten die de voorstelling zonder traditionele instrumenten, maar met elektronica, van een indrukwekkende ‘soundscape’ voorzien. Op een lentedag sjirpen de vogels; als we inzoomen op vroegere tijden knarst het; piano-akkoorden of strijkers begeleiden kalme scènes.

En dan is er nog de sublieme cast. Acteur Hein van der Heijden speelt Daniel Glück als een levensgenieter die charmant door het leven dwarrelt, maar ook blijkt te worstelen. Daarnaast schitteren onder meer Mariana Aparicio, Joris Smit en Antoinette Jelgersma als verschillende personages. Aparicio speelt beveiliger Brit bijvoorbeeld lekker nonchalant, als zij in ‘Lente’ op roadtrip gaat met een activistisch schoolmeisje (leuke rol van Esther Scheldwacht) en heeft in ‘Winter’ de lachers op haar hand als de onaangepaste Lux, die moet doen alsof ze de vriendin van een van de personages is bij een kerstdiner.

Lijntjes

Het vertalen van Smiths boekenreeks naar het toneel is een ambitieus project, waarin De Vroedt uiteindelijk niet alle lijntjes laat samenkomen. In de fragmentarische kijkervaring trek je zelf je conclusies. Maatschappelijke kwesties zoals (het wegkijken van) racisme of milieuvervuiling, komen meermaals terug; er zijn verschillende perspectieven en – bewonderend – komen activisten en eigengereide figuren voorbij, maar De seizoenen is uiteindelijk een puzzel die je zelf moet leggen en waarbij de stukjes samen een veelkleurig beeld geven – afhankelijk van welk personage je naar de voorgrond van het podium duwt.

Delen

Mail de redactie