Gedachtenexperiment. Als de rechtsstaat de afgelopen weken een controlekamer had, welke kleur waarschuwingslampjes brandden er dan het vaakst?
Oranje. Aan de formatietafel wordt kennelijk geprobeerd de PVV-wens van een migratiestop op basis van staatsnoodrecht te realiseren. Zo bevestigde informateur Van Zwol, die het ideetje alvast goedpraatte door naar de covid-periode en de ‘crisis- en herstelwet’ te verwijzen. Een ‘crisis’ vaststellen bij ‘asiel’ zou op basis van het nieuwe EU-migratiepact juridisch denkbaar zijn, vooral bij externe dramatische ontwikkelingen. Denk aan een incidenteel hoge toestroom, bijvoorbeeld veroorzaakt door een vijandige tactiek van buurlanden. Alleen is Nederland in Europa al geruime tijd een middenmoter qua asielinstroom. In de opvang loopt het hier veel duidelijker spaak, zij het door eigen historische beleidskeuzen. De staatssecretaris, Eric van der Burg, is een ridder van de droevige figuur die jongleert met sporthallen, cruiseschepen en provinciehotels. Is dat voldoende om een crisis aan te nemen, in de zin van de Europese wet? Ik vermoed van niet.
Wat hier vooral wantrouwen wekt is dat een uitzonderingstoestand regelrecht uit het autoritaire handboek komt. Zie Hongarije, dat al sinds 2020 per decreet wordt geregeerd. Noodtoestand, crisis, uitzondering, terreur – het is codetaal waarmee instituties onschadelijk worden gemaakt. En waarborgen worden opgeschort omdat ‘bijzondere omstandigheden’ dat nu eenmaal vragen.
Deze week horen we meer over het ‘akkoord op hoofdlijnen’ dat een nieuw radicaal-rechts kabinet zou moeten inluiden. Dan keert ook onvermijdelijk de rechtsstaat als politieke toetssteen in de samenwerking terug. Alle ogen gericht op Omtzigt, dus.
Rood. Minister Christianne van der Wal (VVD) blijkt (alleen) voor Schiphol de stikstofregels te hebben versoepeld om een natuurvergunning mogelijk te maken. Tegen direct ambtelijk advies in, waar ze de beginselen van behoorlijk bestuur nog begrijpen. En de bestuursrechter wel respecteren. Haar belangrijkste tactiek bleek vertragen, gedogen, wegkijken en vermijden. Het gevolg was illegale vervuiling, het niet hoeven inkrimpen van vliegverkeer en het negeren van door Schiphol ingekochte ‘stikstofruimte’ van boerderijen op het criterium ‘noodzakelijk voor lokaal natuurherstel’. WTF, dacht ik. Dit zit dichtbij contra legem handelen. Maar is in ieder geval het opzettelijk en dus onrechtmatig oprekken van wetten en regels, waar de bestuursrechter straks doorheen mag prikken.
Is dergelijk favoritisme onrechtmatig of slechts onbehoorlijk, want misbruik van macht? In ieder geval is het onrechtstatelijk. Ministers horen natuurlijk álle bedrijven hetzelfde te behandelen. Als de Staat de wet al niet gehoorzaamt, is het einde natuurlijk zoek. Ze ondergraaft de legitimiteit van haar handelen door Schiphol, waarin de Staat financiële belangen heeft, leidend te maken.
Met het etiket ‘corrupt’ wacht ik nog tot Van der Wal straks vermoedelijk lobbyist wordt voor luchtvaart, toerisme, handel, logistiek of iets dergelijks. Wat ik van ex-ministers van de VVD gewend ben.
Groen. De Raad van State keurde wegens strijd met de grondwet en internationale mensenrechtenverdragen een bizar amendement af van, nota bene, een Kamermeerderheid. Daarin werd geregeld dat preventief álle gesprekken tussen advocaten en verdachten in de Extra Beveiligde Inrichting opgenomen zullen worden. Zodat die achteraf standaard door een ‘onafhankelijke’ commissie afgeluisterd kunnen worden, ter controle op ‘criminele’ samenspanning tussen advocaat en cliënt. De Raad van State oordeelt echter dat „vertrouwelijke communicatie met een advocaat tot de kern van het recht op een eerlijk proces behoort”. ‘Oranje’ had hier overigens ook gekund. Wat minister of Kamer met het advies doen, is nog onbekend. Negeren kan immers ook. En dat een Kamermeerderheid advocaten überhaupt al zó fundamenteel wil inperken wijst op een gebrek aan rechtsstatelijk besef.
Groen. Het Openbaar Ministerie corrigeert zichzelf en bouwt waarborgen in ter bescherming van journalisten die in afgetapte gesprekken met verdachten opduiken. Vorig jaar ontdekten journalisten van De Correspondent tot hun ontsteltenis dat hun vraaggesprek met Sywert van Linden c.s. letterlijk terugkwam in een strafdossier. Het OM belooft nu toetsing door de rechter-commissaris vooraf, instemming van de hoofdofficier en verplicht medeweten van het college van Procureurs Generaal.
Folkert Jensma is juridisch redacteur en schrijft om de week op maandag.
