Ieder jaar houdt de Raad van State magazijnopruiming: hoe staat het ervoor in de democratische rechtsstaat. Het zwaartepunt in het jaarverslag is de beschouwing van de vice-president, die zich dan een waarschuwing of twee, drie veroorlooft. Graag hier iets bijstellen, daar iets reviseren alstublieft, let op Europa, hou ‘public management’ in bedwang, etc. De grondhouding is er steeds een van zelfvertrouwen. Niet aan de poppenkast meedoen, maar stille kracht zijn, de gewetensfunctie claimen: de Staat ‘zijn’.
Dit jaar, met Trump op de bok en de PVV aan de macht, onder een partijloze inhuurpremier in een bijrol, is de opgave groter. Wat ga je als vice-president zeggen bij een dreigende systeemcrisis. Thom de Graaf begon zo: „Tot voor kort onvoorstelbare geopolitieke veranderingen lijken hand in hand te gaan met een afnemend vertrouwen in de democratische staatsvorm over de gehele wereld.” De olifant in de kamer is daarmee ‘benoemd’. Autocratie rukt op als bestuursvorm. Vertrouwen in de democratie brokkelt af. En daarna: „Ook Nederland is niet immuun voor autocratische invloeden”. Het is daarom tijd om de „waarborgen tegen ondermijning” te versterken.
Daarvoor zoekt hij dekking bij kiezersonderzoek, waarin de steun voor het democratisch bestel „niet vanzelfsprekend en in zekere zin fragiel” wordt genoemd. De Raad van State schudt z’n grijze veren af. Is het begrip ‘noodklok’ al op z’n plaats? Te oordelen naar het licht krampachtige interview dat Thom de Graaf in NRC gaf is er wel wat aan de hand. De vice-president wilde met grote nadruk in de krant niks meer zeggen dan hij al had opgeschreven. En kennelijk vooral niet nog meer politiek vuur trekken dan al het geval is.
Lees ook
Lees ook: Waarom politieke moed vrijwel uit de democratie is verdwenen
De temperatuur tussen de Staten Generaal en z’n oudste adviseur loopt toch al op. Vorige week oordeelde de Raad van State nog vernietigend over een VVD/JA21 initiatiefvoorstel dat het taakstrafverbod wil uitbreiden. Dat verhoogt recidive, miskent lichte gevallen en leidt tot disproportionele straffen: in deze vorm geen parlementaire tijd aan besteden. Dat is een advies als oorvijg. Dat valt niet echt goed. In het pensioendebat noemde een NSC–parlementariër een eveneens sterk afwijzend advies van de Raad van State een „lawine van onbewezen stellingen”. PVV leider Wilders kwalificeerde de Raad van State recent als „ongekozen bureaucraten”. De stevige kritiek op de asielwetten van het kabinet zou er ‘niets’ aan veranderen wat hem betreft. De middelvinger dus.
Om in dat politieke klimaat tegelijk rolvast ‘neutraal’ te zijn én je schrikdraadfunctie niet te verzaken, is een balanceeroefening. Want áls de autocratie terrein wint, is aan tegenspraak van een Raad van State geen behoefte meer. Zo bezien is De Graaf’s analyse van het dreigende democratisch verval een moedig en ook helder stuk. Met daarin ook een aantal suggesties. De politiek zou moeten leren z’n beloften te matigen en geen illusies meer bij de kiezer te wekken. Hele groepen burgers ervaren nu te weinig grip op hun leven – een gebrek aan middelen en mogelijkheden om hun ‘levensdoelen’ te realiseren. Dat kan de polarisatie aanwakkeren en het vertrouwen aantasten, zowel in de overheid als in de democratie. Dimmen dus, Den Haag.
Voortaan samen werken aan een versterking van het ‘democratisch ethos’. Wat neerkomt op „wederzijdse tolerantie en institutionele terughoudendheid”. Herstel van een democratische cultuur, van open politiek debat en compromisvorming, in de praktijk geleerd, ‘voorgeleefd’ en verfijnd. De wetgever zou die normen ook kunnen codificeren. Nu is democratie vaak een ‘cultuur’, impliciet en ‘onnadrukkelijk’.
Heeft zo’n preek ook nog ergens tandjes? Het was even zoeken, maar ik vond dit. De Graaf wil „grenzen aan ondermijning of uitholling”. Onder meer „door regels voor organisatie en financiering van en toezicht op politieke partijen, waaronder het partijverbod”. Manipulatie via social media door Big Tech maakt „krachtige Europese maatregelen onontbeerlijk.”
Partijen zouden dus niet straffeloos autocratie mogen bepleiten. En democratie ontwrichtende technologie moet streng worden gereguleerd. Dat is toch meer dan de Raad van State zich in jaren aan ‘advies onder de radar’ heeft veroorloofd.
Folkert Jensma is juridisch journalist en schrijft om de week op woensdag.
