Column | De omgetoverde parkeertuin

Filmmaker Martin Koolhoven stond in het Amsterdamse Eye Filmmuseum een film in te leiden toen zijn „telefoon in zijn broekzak maar niet ophield met buzzen”. Zo hoorde hij op donderdag 16 januari met vertraging dat David Lynch was overleden. Koolhoven is een van de Nederlandse regisseurs voor wie het surrealisme en het fantastische van Lynch van grote invloed waren op zijn ontwikkeling als maker en producent. Van de droomlogica in Koolhovens vroege dubbelgangersfilm AmnesiA (2001) tot de neo-noir stijl die „belangrijk wordt in zijn misdaadfilm Emerald Butterfly” (nu in productie), die zich afspeelt in het Indonesië op de drempel van de onafhankelijkheid.

Koolhoven: „Er zijn maar weinig regisseurs met zó’n eigen stijl, zó’n eigen wereld. En dat is een wereld waar ik me graag in begeef. De Nederlandse acteur Carel Struycken die speelde in de door Lynch geregisseerde tv-serie Twin Peaks (1990-91, 2017) beschreef zijn manier van regisseren ‘alsof iedereen gehypnotiseerd was op de set’, en zo voelt het voor de toeschouwer ook. Er is een soort bezwering. Je komt in een trance, er gebeuren allerlei dingen die de logica tarten, maar die je wel pikt, omdat het gaat om het gevoel dat dat oplevert.”

Hij geeft als voorbeeld Lost Highway (1997), waarin een ter dood veroordeelde man halverwege in een compleet ander personage (gespeeld door een andere acteur) verandert: „Toen ik die voor het eerst zag, ben ik hem meteen weer gaan kijken. Ik kon gewoon niet geloven dat je daar als filmmaker mee wegkwam. Tot je ontdekt dat het waarschijnlijk de bedoeling is dat je je gaat voelen alsof je zélf uit meerdere persoonlijkheden bestaat.”

Onderbewustzijn

Voor Ena Sendijarevic (Sweet Dreams, 2023) was Lynch’ onttakeling in Mulholland Drive (2001) van een jonge vrouw die een filmster wil worden en terechtkomt in het duistere onderbewustzijn van Hollywood zo’n openbaring: „Ik wist niet wat ik zag. Ik snapte er niets van. Maar het klopte precies. Hij maakte films die zoveel meer zijn dan plot en efficiënt realisme.”

„Je wordt als maker te vaak beloond voor zo veilige mogelijke films”, ziet ze, „en hier was iemand die stijlvolle, enigmatische films maakte in het hol van de leeuw van Hollywood, en die daarmee het surrealisme naar de mainstream bracht omdat hij daar ook nog eens een groot publiek mee aansprak. Hij was natuurlijk veel meer dan filmmaker, maar ook schilder, en kunstenaar. En dat bracht hij mee die industrie in, en liet zien dat film ook kunst kan zijn. En dat kunst grappig, spannend en absurd kan zijn. En dat dat iets is om te verdedigen.”

„Als je zijn werk ziet, dan denk je: ‘Zie je wel, het kan wel’”

Sporen

Michael Middelkoop maakte afgelopen jaar zijn speelfilmdebuut met het op Prime Video uitgebrachte Dit is geen kerstfilm. Zelfs daarin zijn de invloeden van Lynch herkenbaar in scènes van performancekunstenaars in een galerie. Maar vooral in zijn eerdere korte films Cronos (2012) en Trauma Porn Club (2024) zijn de sporen van de meester zichtbaar. Middelkoop heeft net even lunchpauze van de persdag van zijn nieuwe film Straatcoaches vs Aliens (vanaf 13 februari in de bioscopen) en herinnert zich hoe ook hij voor het eerst Mulholland Drive uit de videotheek haalde: „Lynch is de curator van de nachtmerrie. Met name die scène waar iedereen naar verwijst, van die twee mannen die in een diner zitten, naar buiten gaan en waar dan opeens een monsterachtige figuur in een steegje opduikt, dat zijn iconische beelden.”

„Elke jongen gaat door een Spielberg- en een Tarantino-fase”, beschrijft hij zijn wording als maker. „Maar hier was opeens iemand die je meesleurde in een halfslaapstand tussen realiteit en fantasie, die het gevoel van angst wist te vatten in filmbeelden. Mijn eerste film Cronos was mijn black cinema-hommage aan Eraserhead (1977). Maar met name Trauma Porn Club is heel erg schatplichtig aan die subjectieve, liminale staat die Lynch in zijn films weet op te roepen.”

Stormram

Zowel Koolhoven als Sendijarević en Middelkoop noemen het belang van Lynch in het filmmaakproces; hij was iemand die regisseurs zelfvertrouwen kon geven. Koolhoven: „Hij was opeens iemand die na het floppen van Dune (1984) zijn halve salaris in zijn film investeerde en final cut, eindzeggenschap over de montage bedong. Dat bleek dus ook te kunnen.”

Middelkoop: „Hij is de stormram om shit voor elkaar te krijgen. Zijn naam is een bijvoeglijk naamwoord geworden, lynchiaans, waardoor mensen bij fondsen opeens snappen wat je aan het doen bent. Mijn generatie heeft het daardoor wel makkelijker gekregen om films te maken over de schizofrenie van het postmoderne leven, om uit te leggen waar associaties vandaan komen, dat alles een remix is.”

Sendijarević: „Lynch doorbrak ontzettend veel taboes. Hij laat de donkere krochten van het bestaan zien, maakt die heel herkenbaar, maar weigert verantwoording af te leggen over de betekenis van zijn werk. Elke keer als je een stukje interview met hem kijkt, krijg je weer vertrouwen om door te gaan met films maken. Als je zijn werk ziet, dan denk je: ‘Zie je wel, het kan wel, werken vanuit intuïtie, dat vertrouwen in het maakproces’. Dat zijn grote schoenen om te vullen.”

Delen

Mail de redactie

Volmaakte ironie: twee mannelijke personages die elkaar de les lezen over vrouwelijke verlangens, terwijl de vrouw over wie het gaat bij ze in de kamer zit. Als een scène de kern van Babygirl vangt, is het die.

Het lijkt nu alsof het een film is over een vrouw die altijd met een been buiten haar eigen leven staat. Een wezen waarop naar hartenlust kan worden geprojecteerd. Zij is ceo Romy Mathis (Nicole Kidman), die een seksuele relatie begint met haar veel jongere mannelijke stagiair, ondanks de consequenties. Zoals die stagiair, Samuel (Harris Dickinson), constateert: met één telefoontje is Romy’s reputatie verwoest.

Hetzelfde ongemak als bij het zien van die bekvechtende mannen bekroop me toen ik de eerste opiniestukken over Babygirl las. Romy bezwijkt onder de maatschappelijke druk om ook op middelbare leeftijd nog slank en rimpelloos te zijn, en ze is schandalig rijk (Marijke Schermer in NRC). Lotte Houwink ten Cate (de Volkskrant) vond dat de film „naadloos in het huidige tijdsgewricht” past, waarin begrippen als grensoverschrijdend gedrag en consent de boventoon voeren. Staat er dan wel echt iets op het spel? Ze concludeert dat Babygirl niet zo subversief is als regisseur Halina Reijn zou willen.

Maar wat ís subversief, in een tijdperk waarin het fenomeen tradwife terrein wint, vrouwen door ultrarechtse politici als objecten worden beschouwd en, niet onbelangrijk, vrouwelijke schoonheid op sociale media wordt gekenschetst in termen als deer beauty, fox beauty, angelic beauty; waarin elegantie een verlengstuk van conservatisme is?

Willoze vogeltjes

We polariseren als feministische vrouwen zelf mee, door schoonheid aan de ene kant van het spectrum te plaatsen en intelligentie aan de andere. Of: capituleren aan de ene kant, activisme aan de andere. Enerzijds vrouwen die de mannelijke blik hebben geïnternaliseerd en daarmee een soort willoze vogeltjes zijn geworden; anderzijds vrouwen die intellectuele verdieping en zelfontplooiing altijd op de eerste plaats zetten, voor wie schoonheid ijdele tijdverspilling en bovenal een patriarchale kniebuiging is.

Ik chargeer, maar schrik van hoe vaak voldoen aan een bepaald schoonheidsideaal door vrouwen zelf gelijk wordt gesteld aan domheid, oppervlakkigheid, kruipen voor mannen. En hoe vaak degenen die zich laten leiden door ultraconservatieve denkbeelden en knap zijn naar westerse maatstaven, hun schoonheid claimen als iets wat ze begeerlijker maakt dan alle ‘lelijke’ feministen die zichzelf overschreeuwen. Waarmee tussen vrouwen onderling de afstand alleen maar groter wordt.

In hun boek Manifesta (2000) stelden Jennifer Baumgardner en Amy Richards al dat de frase ‘Het persoonlijke is politiek’ vaak is misbruikt: de frase „wordt soms gebruikt om vrouwen te beperken, en niet om ons te bevrijden”, schreven ze. „Onterecht wordt gezegd dat deze zin zou betekenen dat wat een vrouw doet in haar privéleven (zoals porno kijken, […] een affaire hebben, geld verdienen, […]) haar geloofwaardigheid als feminist ondergraaft.”

Paradoxaal

Margaret Atwood beschreef in haar roman The Robber Bride (1993) hoe paradoxaal het is dat we als vrouwen onszelf áltijd bezien door de ogen van de man: als we ons tegen schoonheidsidealen verzetten, zijn we ermee bezig, als we eraan voldoen eveneens. „Zelfs doen alsof je jezelf niets aantrekt van de mannelijke fantasie is een mannelijke fantasie: doen alsof je onbespied bent, doen alsof je een eigen leven hebt […]. Je bent een vrouw die een man in zich herbergt die een vrouw bekijkt.”

Dan Babygirl. De vergelijking met Barbie valt, er is kritiek op hoe Nicole Kidmans personage Romy in beeld wordt gebracht: waarom zien we nergens dat ze slim is, inventief, zakelijk? Ik vraag me af of het nodig is dat te zien. Is het nodig om mannelijke karakters helemaal door te lichten om te kunnen begrijpen dat ze succesvol, intelligent, geslaagd zijn? Nee, we nemen het gewoon aan. En ja, dat vraagt soms wat van je willing suspension of disbelief.

Teleurgesteld stelt Houwink ten Cate vast dat Romy haar baan en huwelijk behoudt als de affaire uitkomt. „Kunnen dan alleen mannen daders zijn?”, vraagt ze zich af. Interessant, want dat is juist wat Romy zo ambigu maakt: haar wil om daadwerkelijk onderdanig te zijn – het tegenovergestelde van machtig of overheersend – staat in scherp contrast met het feit dat wij, als maatschappij, vrouwen niet serieus lijken te (willen) nemen als autonome individuen. En helaas blijft een vrouw aan de top voorlopig een anomalie. ‘Waarom bevrijdt de vrouw zichzelf niet?’ is dan niet de vraag, maar: ‘Hoe kan het dat vrouwen (politieke) autonomie wordt toegekend, maar hun keurslijf tegelijkertijd zoveel strakker is dan dat van mannen?’ Als je dit heel ver doorvoert, is de vraag bij wie de macht hier eigenlijk echt ligt. En juist dat stemt tot nadenken.

Veellagigheid

De opiniestukken die ik las, waren van vrouwen – en die waren kritisch. Niet alleen op de film, die seksisme zou verpakken als feminisme, of op het personage, ook op actrice Nicole Kidman en haar botox, fillers en figuur. Waarmee uiterlijk en verwerpelijk gedrag de gemene deler blijven, niet de veellagigheid van de vrouw of de film.

Worden Kidman en Romy niet te veel afgerekend op normen waaraan geen enkele ‘sterke vrouw’, fictief of bestaand, kan voldoen? En dan heb ik het dus niet over cosmetische ingrepen of westerse schoonheidsidealen, maar over de onmogelijkheid je als vrouw niks aan te trekken van welke externe (gender)opvattingen of eisen dan ook. Halina Reijn onderschrijft met Babygirl wellicht maatschappelijke tendensen, maar daarmee, en met een flinke dosis humor, zet ze haar kijker wel degelijk aan het denken. Misschien is jezelf bezien door de ogen van andere vrouwen nog wel moeilijker af te leren dan het mannelijke perspectief.

Delen

Mail de redactie