Op 16 oktober 2020 werd de 47-jarige Franse geschiedenisleraar Samuel Paty onthoofd nadat hij in zijn klaslokaal een spotprent met de profeet Mohammed toonde in een les over de vrijheid van meningsuiting. Drie jaar later, op 13 oktober 2023, werd de 57-jarige geschiedenisleraar Dominique Bernard doodgestoken door een jihadist, een oud-leerling.
In Frankrijk waren middelbare scholen daarom afgelopen maandag, op 14 oktober 2024, een minuut lang stil om beide docenten te herdenken. Er kwam een Franse podcast uit over de moord op Paty; er verscheen een rapport over de veiligheid van docenten in Frankrijk en Mickaëlle Paty publiceerde op de sterfdag van haar broer een boek: Le cours de monsieur Paty.
Zowel de podcast, het rapport als het boek stemmen somber: de problemen rondom de veiligheid van leraren lijken te zijn verergerd in Frankrijk. Het is zaak om hier in Nederland goed kennis van te nemen, omdat de moord ook hier impact had. Enkele weken na de moord op Paty dook een Rotterdamse docent onder na online bedreigingen; moslima’s hadden hun beklag gedaan omdat de docent een spotprent van Mohammed in zijn klas zou hebben hangen en er was een foto op sociale media geplaatst (het ging overigens om de met de Inktspotprijs bekroonde cartoon ‘Onsterfelijk’ van Joep Bertrams met daarop niet de profeet, maar een jihadist). Deze docent is niet meer teruggekeerd op school na de vele doodsbedreigingen. De twee (inmiddels volwassen) vrouwen die worden verdacht van opruiing zijn nog in afwachting van hun zitting, een jongen die online bedreigingen uitte toonde berouw en kreeg vorige maand een taakstraf van veertig uur opgelegd door de rechter.
Als docent blijf ik me afvragen welke lessen er te trekken zijn uit de moord op Paty. Wat mij betreft niet: geen spotprenten meer in de klas tonen of ze al te omzichtig omkleden met trigger warnings, maar wel iets anders, namelijk ervoor zorgen dat de overheid, scholen en instituties beleid maken zodat docenten zich gesteund voelen in hun keuzes, en er niet alleen voor komen te staan wanneer het misgaat, bijvoorbeeld wanneer ze bedreigd of geïntimideerd worden. Ik denk ook aan gezamenlijk gedragen afspraken over sociale media met leerlingen en ouders als het gaat over docenten of lesstof.
Volgens een wet uit 1983, Le Pors-wet, kunnen Franse ambtenaren een beroep doen op de overheid als zij bedreigd worden in het vrij kunnen uitoefenen van hun functie. Na de moord op Paty is het aantal verzoeken explosief gestegen, namelijk met 123 procent, meer dan een verdubbeling dus. Uit de Franse podcast over Paty, waarin onder meer leerlingen, ouders en docenten van de school aan het woord komen, blijkt dat een aantal van de docenten de school inmiddels heeft verlaten. De bezorgde docent die is gebleven is een moedige lerares om te koesteren: zij brengt de jonge mensen burgerschapslessen bij, ofschoon het trauma van de moord diep is, en de docenten geenszins doelwit-af zijn van terrorisme.
Mickaëlle Paty wil dat de Franse staat méér doet en verantwoordelijkheid neemt voor wat haar broer overkwam. Zij klaagt de staat aan, omdat die te laks zouden hebben gehandeld. Hoewel ze op de hoogte waren van de online dreigementen, boden ze geen bescherming. In een indrukwekkend interview vertelde Mickaëlle Paty deze week over het telefoontje dat ze kreeg dat haar leven en dat van haar ouders zou veranderen. Vanaf dat moment was ze ‘de zus van Samuel Paty’. In haar boek heeft ze de dia’s van de powerpoint van de les van haar broer opgenomen. Die gaat over de geschiedenis van de vrijheid van geloof, geweten en overtuigingen (la liberté de conscience), de vrijheid van meningsuiting (la liberté d’opinion) en van de pers (la liberté de la presse), inclusief de getoonde spotprenten en de bijbehorende vragen en opdrachten voor de leerlingen. Kortom: ‘le cours du monsieur Paty’ – verplichte lesstof in het Franse curriculum overigens. Het zien van de powerpointdia’s is aangrijpend en wrang, niet alleen omdat deze les van Paty zo ontzettend goed en interessant is, maar ook omdat die nu zelf onderdeel is geworden van de lesstof over de vrijheid van meningsuiting.
Behalve door ‘de les van Paty’ werd ik ook geraakt door het omslag van Charlie Hebdo van 16 oktober j.l.. We zien drie leerlingen in een schoolbankje. De een zwaait met een Palestijns vlaggetje, de ander met een Palestijns sjaaltje om, de derde met een bebloed zwaard. Op het bureau van de leraar een afgehakt hoofd met een blauwhelm. Daarboven de tekst: ‘Les profs, Prix Nobel de La Paix. Paty/Bernard’.
Stine Jensen is filosoof en schrijver. Ze schrijft om de week een column op deze plek.
Correctie (18 oktober 2024): in een eerdere versie van deze column stond dat in de laatsgenoemde Charlie Hebdo-cartoon een leerling met een Israëlisch vlaggetje te zien was. Dat klopte niet en is hierboven aangepast.
