Over terugkeren wordt verschillend geoordeeld. Het Bijbelverhaal van de verloren zoon is er vrij positief over. In het evangelie van Lucas is met name de vader blij als zijn zoon met hangende pootjes weer op de stoep staat; in het gedicht ‘Moeder’ van Geerten Gossaert is het de moeder. „En toen, na jaren,/ Melaats een zwerver/ Ter poorte klaagde:/ Uw zoon keert weer…/ Zag zij hem aan en/ Vond gene tranen,/ Voor zoveel vreugde geen tranen meer.”
Maar niet iedere comeback maakt gelukkig. In horrorfilms is het meestal geen succes: je denkt van een griezel af te zijn, duwt hem de voordeur uit, schuift de grendel erop – je draait je om en, hop, daar is hij weer, binnengekomen via de tuindeuren. En de Duitse journalist Timur Vermes schreef in 2012 onder de titel Er ist wieder da een roman over de herrijzenis van Adolf Hitler. Ook die blijkt in het boek niet dood, hij duikt levend en wel op in het Duitsland van de eenentwintigste eeuw.
Nu is de Führer in Vermes’ boek niet veel meer dan een malloot en een mopperkont. Hij wordt door de moderne media aangezien voor een comedian en krijgt vanwege zijn succes op YouTube een eigen televisieprogramma. Maar hoe flauw het boek ook mag zijn, de titel ervan is wel degelijk interessant, en ‘er ist wieder da’ is niet voor niets een vaste verzuchting geworden.
Op het fenomeen van het wieder-da-sein, van wie of wat ook, probeer ik grip te krijgen nu ik het opeens overal tegenkom. Dagelijks hoor ik mensen spreken over heropleving van het verleden, van de geschiedenis, van ismen en stromingen. Wat denk je, zeggen ze bij de bakker, is deze tijd een terugkeer van 1933? Schuilt in de technocratie een heropleving van het fascisme? Zong JD Vance nou echt de lof van Operation Paperclip?
Iemand heeft bij Timothy Snyder gelezen dat we van de geschiedenis kunnen leren.
De geschiedenis herhaalt zich misschien niet letterlijk, zeggen de commentaren die ik erop nasla, maar inderdaad zijn er wel parallellen te vinden. Iemand weet te vertellen dat Mark Twain dit heeft gezegd. „History doesn’t repeat itself, but it often rhymes.” Een ander komt met een citaat van Max Beerbohm dat al een tijd lang rondzingt op het internet. Als er iets is dat zichzelf herhaalt, heeft Max Beerbohm gezegd, is het niet zozeer de geschiedenis als wel de geschiedschrijving. „History does not repeat itself. The historians repeat one another.”
De geschiedvorsing is een groot taalmodel geworden, een tekstgenerator, waarin gedachten continu worden rondgepompt en als parallel terugkeren. Gebruikers gooien historische teksten in de machine en er komen nieuwe, vergelijkbare teksten uit. Er is niets nieuws onder de zon, zegt Prediker. „De rivieren keren terug naar de plaats waar ze ontsprongen, en beginnen weer opnieuw te stromen. Alles is vermoeiend, zozeer dat er geen woorden voor te vinden zijn.”
Alles echoot, iedereen praat elkaar na, en daarom is het zaak met zorg de woorden te selecteren die je in de blender wilt gooien. Als je de loop der geschiedenis wilt veranderen, kun je beter geen naargeestige oude woorden kiezen die tot naargeestige nieuwe woorden leiden. Zoals techbedrijf Meta in de gebruiksvoorwaarden schrijft: deel geen informatie waarvan je niet wilt dat die door taalmodellen wordt gebruikt en onthouden.
De geschiedenis blijft zich oneindig herhalen, zegt de filosoof Nietzsche. Ga uit van de eeuwige terugkeer van het gelijke en zorg dat jouw leven die oneindige herhaling waard is. Stel dat dit moment, waarop u dit leest, tot in de eeuwigheid wordt herhaald en herhaald en herhaald, bent u dan tevreden met het moment? Zit u lekker? Amuseert u zich? Of hebt u wel wat beters te doen dan hier oeverloos te lezen over het herhalen van teksten die over herhaling gaan? En wat hebt u dan voor beters te doen? Wat zou u tot in eeuwigheid willen herbeleven?
We kunnen natuurlijk vanaf de kansel blijven verkondigen wat er mis is, wat we kwijt zijn, dat wij heel ons leven fout leven, maar dat is niet leuk om steeds weer opnieuw te zeggen. En negativiteit aandacht en airplay geven, blijft ook niet lang leuk.
Mo Gawdat, voormalig chief business officer van Google, heeft in zijn boek Griezelig slim uitgelegd dat onze eigen woorden en daden meer dan ooit bepalend zijn voor de geschiedenis, nu alles wat we zeggen en doen wordt verwerkt door informatiesystemen. Zorg dat je woorden de toekomst in positieve richting bepalen. „Onthoud”, schrijft Gawdat, „dat liefde het allerslimst is”.
De grote filosofen zeggen, kortom, allen hetzelfde en dus zal het wel waar zijn. En daarom neem ik mijzelf netjes voor de eeuwige terugkeer van mijn aanwezigheid hier in het vervolg waard te zijn.
