Als wetenschappelijk leider van het topgeheime Manhattan Project bezorgde Oppenheimer de VS in juli 1945 de atoombom: Cillian Murphy als de geniale geleerde in ‘Oppenheimer’.
N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Interview
Christopher Nolan, regisseur In zijn biopic ‘Oppenheimer’ wil Christopher Nolan de geboorte van de atoombom presenteren als een in adrenaline gedrenkte thriller. „Mijn zoon zei: ‘Ik ken niemand die zich druk maakt over kernwapens.’ Nou, dat is de reden dat ik deze film maak.”
Opje noemden zijn vrienden hem: een bijnaam die J. Robert Oppenheimer (1904-1967) overhield aan een kort verblijf aan de Leidense universiteit in 1928. Het veranderde in de loop der tijd in ‘Oppie’.
Typisch voor het genie Oppenheimer: na zes weken Leiden was hij al in staat een college te geven in het Nederlands. Al hoop je dat het beter klonk dan het gebrabbel in de film Oppenheimer, Christopher Nolans drie uur lange, fascinerende ‘biopic’, biografische film, over de vader van de atoombom. Als wetenschappelijk leider van het topgeheime Manhattan Project bezorgde Oppenheimer de VS in juli 1945 de atoombom.
De Britse regisseur Christopher Nolan ziet geen groot verschil tussen zijn historische films – Dunkirk, Oppenheimer – en zijn sci-fi-blockbusters als Tenet en Inception, zegt hij in een Zoomgesprek met zes journalisten vanuit Parijs. „In zekere zin is dit ook sciencefiction. Bij (ruimtevaartfilm) Interstellar werkte ik samen met fysicus Kip Thorne, die Oppenheimer nog heeft ontmoet in seminars en mij ook nu adviseerde. Kip leerde me hoe wetenschap onze blik op de wereld vormt en welke dramatische mogelijkheden dat biedt. Oppenheimer speelde een centrale rol in een revolutie in onze wereldbeleving. Waar wij saaie, solide brokken materie zagen, gingen we door de kwantum-mechanica golven van energie zien. Oppenheimer en zijn vrienden waren zelf bezield door een soort nerveus vibrerende energie die zijn finale uitdrukking vond in de meest verwoestende kracht die de mens ooit ontketende. Heel sciencefiction allemaal. Maar helaas voor ons ook een historisch feit.”
De doorwrochte biografie American Prometheus uit 2005 was zijn ‘bijbel’ bij het schrijven van het script, aldus Nolan. En zoals hij voor Interstellar zijn cast en crew The Right Stuff liet zien – over de pioniersjaren van de Amerikaanse ruimtevaart – zo was dat nu Oliver Stones complotfilm JFK. Nolan: „Geschiedenis als een in adrenaline gedrenkte thriller: heel echt, heel episch en heel dynamisch. Ik stel me voor dat mijn film historisch wel iets accurater is dan JFK, maar dat is ongelofelijke cinema.”
De titel American Prometheus verwijst naar de Griekse godheid die de mensheid het vuur schonk en voor straf eeuwig door de goden werd gekweld. Zoals de briljante, veelzijdige en charismatische natuurkundige Oppenheimer, afkomstig uit een rijk Joods gezin, die zich in de ontwikkeling van de atoombom vastbeet om nazi-Duitsland voor te zijn, maar de rest van zijn leven werd gekweld door de angst voor nucleaire vernietiging.
Vernietiger van werelden
Of was dat zelfrechtvaardiging? „Nu ben ik de dood, de vernietiger van werelden”, zou Sanskriet-kenner Oppenheimer huiverend de Bhagavad Gita hebben geciteerd toen een nucleaire paddestoel de hemel inklom na ‘Trinity’, de eerste atoomtest op 16 juli 1945. Dat vertelde hij vele jaren later; indertijd zag zijn vriend Isidor Rabi hem na die knal van 20.000 ton TNT door de woestijn paraderen „als de sheriff van High Noon”. Nadat de eerste bom met succes boven het Japanse Hiroshima was ontploft, hield Oppenheimer een triomfantelijke toespraak in het geheime atoomlab Los Alamos. „I tell you: the Japs didn’t like that.”
Oppenheimer wist dat hij een monster schiep. „Als je een steen oppakt, wees dan voorbereid op de slang die eronder ligt”, pepert zijn rolmodel Niels Bohr hem in de film in. Trots mengde zich met hoop, schaamte en angst. Terwijl hij zijn faam als ‘vader van de atoombom’ en nieuwe invloed in Washington gebruikte om te pleiten voor internationale controle over kernenergie en wapenbeheersing, vierde hij volgens vrienden elk jaar ‘Hiroshimadag’ met cocktails.
Christopher Nolan: „Deze film is gebaseerd op subjectiviteit. We blijven in het hoofd van Oppenheimer, u mag oordelen over zijn keuzes, die soms best dubieus waren. Maar dit gaat over een man die worstelt met ethische dilemma’s en paradoxen van een omvang die weinigen zich kunnen voorstellen. Toen de eerste atoom was gesplitst, besefte iedere wetenschapper direct welk afschuwelijk wapen dat kon opleveren. En even later dat de nazi’s aan die atoombom werkten. Ze waren niet te stom om de gevolgen van hun uitvinding te overzien, ze waren zich juist pijnlijk bewust van gevaren en vraagtekens. Ze hadden gewoon geen andere keus dan doorgaan met de atoombom. Ik denk dat een film op zijn best is als hij ambivalentie en contradictie niet wil oplossen, maar omhelst.”
Actrice Emily Blunt, die Oppenheimers vrouw Kitty speelt, vertelt via Zoom wat haar verbijsterde. „Ik wist niet dat bij die eerste atoomtest volgens berekeningen een kans bestond dat de hele atmosfeer in een kettingreactie zou verbranden. Een kans van bijna nul, maar het gaat wel over het uitroeien van de mensheid en het leven op aarde. Toch drukten ze die knop gewoon in. Die bezetenheid vond ik best schokkend.”
Acteur Cillian Murphy, die als Oppenheimer verzekerd lijkt van een Oscarnominatie: „Chris [Nolan] gebruikt graag de frase dat Oppenheimer tussen de regendruppels door danste. Moreel en emotioneel, denk ik. In zijn late adolescentie was Oppenheimer zorgelijk labiel, die instabiliteit droeg hij zijn hele leven met zich mee. Maar ik zie hem als een goed mens. Oppenheimer was enorm ambitieus, maar ook idealistisch en zelfs een beetje naïef. Op zeker moment zijn de twee atoombommen klaar en worden uit Los Alamos gereden, op weg naar Japan. Als de militaire bevelhebber generaal Leslie Groves dan zegt dat hij naar Washington vliegt, vraagt Oppenheimer: ‘Zal ik meegaan?’ Groves kijkt hem aan en antwoordt: ‘Waarom?’ De geest is uit de fles, hij heeft er niks meer over te zeggen.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data103005131-30cac7.jpg)
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/07/data102710720-868f27.jpg)
Amadeus
Daarmee begon een nieuwe fase voor Oppenheimer: als wereldberoemd insider in Washington de nucleaire politiek beïnvloeden. Christopher Nolan gebruikt in zijn film een dubbel vertrekpunt, of ‘frame’; we kijken op Oppenheimers leven terug vanuit een politiek gemanipuleerde, gesloten hoorzitting in 1954, toen het atoomagentschap onder de regering-Eisenhower Oppenheimers ‘security clearance’ introk vanwege zijn verleden als ‘fellow traveller’ en vriendschappen met communisten – ook zijn vrouw Kitty was ooit partijlid. Ook als leider van het Manhattan Project luisterden het leger en de FBI Oppenheimer om die reden af en schaduwden hem. Een gesloten zitting was een sluwe manier om hem uit Washington te verdrijven. Een openbare hoorzitting had Oppenheimer, charismatisch en zeer ad rem, ongetwijfeld naar zijn hand gezet.
De film bevat nog een tweede ‘frame’: de hoorzitting van Lewis Strauss, vertolkt door Robert Downey Jr., die in 1958 zijn politieke loopbaan hoopte te bekronen met een ministerschap. De ambitieuze, conservatieve en lichtgeraakte bureaucraat Strauss was de drijvende kracht achter het ‘complot’ tegen Oppenheimer.
Die strijd tussen genie J. Robert Oppenheimer en gewezen schoenenverkoper Lewis Strauss doet denken aan Amadeus, leg ik Christopher Nolan voor via Zoom. Salieri versus Mozart, middelmaat die samenzweert tegen het genie. Nolan: „Dat is uw interpretatie, en ik ben het niet met u oneens. Ik ben een groot fan van de verhaalstructuur van Amadeus, van die onderhuidse spanning tussen Mozart en Salieri. Het meest schrijnende is dat die twee best vrienden hadden kunnen zijn, ze hadden zoveel liefde voor muziek gemeen. Het is een kwestie van elkaar iets gunnen, en dan krijg je te maken met kleine, toevallige en persoonlijke interacties. Terloopse beledigingen en misverstanden hebben vaak enorme, onverwachtse gevolgen.
„Hoe meer ik las over de betrokkenheid van Lewis Strauss bij de val van Oppenheimer, hoe meer ik besefte dat hun relatie de ruggengraat van mijn film was. Dat Oppenheimer soms net iets te arrogant en neerbuigend deed en zo een sluw en zeer invloedrijk man tot zijn vijand maakte. Dat had anders kunnen lopen, want Strauss keek enorm op tegen wetenschappers en snakte naar hun respect omdat hij zelf een autodidact was. Robert Downey Jr. verliest zich in dit complexe, dubieuze personage op een wijze die ik al heel lang niet meer van hem heb gezien.”
Nucleaire holocaust
Met de timing van Oppenheimer lijkt weinig mis nu de wereld net als in de Koude Oorlog in machtsblokken uiteenvalt, een nieuwe wapenwedloop dreigt en Rusland schermt met de inzet van kernwapens. Nolan: „Toen ik net aan het script begon en een van mijn tienerzonen uitlegde waar het over ging, zei hij: ‘Ik ken niemand die zich druk maakt over kernwapens.’ Waarop mijn antwoord was: nou, dat is de reden dat ik deze film maak.
„Het is misschien symptomatisch voor onze omgang met kernwapens. Ik groeide op in de jaren tachtig, toen er massaal werd betoogd tegen plaatsing van kernwapens voor de middellange afstand in Europa. Toen ik twaalf, dertien jaar was, wisten wij zeker dat wij ooit zouden sterven in een nucleaire holocaust. Maar kennelijk ebben zulke zorgen weer weg, kunnen wij ons niet continu druk maken om hetzelfde. Dan nemen we even pauze om doodsbang te zijn voor iets anders, zoals de klimaatcrisis. Maar of we ons er nou druk over maken of niet, de dreiging van een nucleaire holocaust was nooit weg.”
