Na een ‘rode’ handelsdag op donderdag opent de AEX de maand november een half procent in de plus. De lijst met stijgers wordt om 10.00 uur aangevoerd door Universal Music Group (UMG), dat gisteren nabeurs met goede kwartaalcijfers kwam. De muziekgroep staat 2,7 procent in de plus. Toch is het Shell dat de hoofdindex écht in beweging zet. Door de stijgende olieprijs koerst het zwaargewicht 1,7 procent hoger. Adyen is met een min van 1,5 procent de voornaamste daler.
Beleggers letten vandaag op banencijfers uit de VS; een belangrijke indicator voor recessie-watchers. Hoeveel banen er in de VS bij zijn gekomen lijkt misschien niet heel relevant voor ons hier in Europa, maar vergeet niet: in augustus raakten de beurskoersen wereldwijd in een enorme vrije val na een slecht Amerikaans banenrapport. Hoe dat ook alweer zat lees je in het stuk hieronder.
Lees ook
Recessievrees zorgt wereldwijd voor massale verkoop van aandelen; is de angst terecht?
Het Israëlische leger heeft meer dan 1.200 Palestijnen gedood tijdens de belegering van Noord-Gaza, die bijna vier weken geleden begon. Dat heeft het ministerie van Volksgezondheid van Gaza gemeld.
„Het Israëlische leger gaat door met bloedbaden en het aanvallen van schuilplaatsen en burgers in Beit Lahiya. Dit resulteert in slachtoffers te midden van een ernstig overbelast gezondheidszorgsysteem,” zei de algemeen directeur van het ministerie, Munir al-Bursh.
Volgens hem kan het Israëlische leger zoveel mensen doden omdat er geen toezicht op hen is. „Er ontbreekt verantwoordelijkheid om deze misdaden te stoppen.” Al-Bursh beschuldigde het Israëlische leger ervan de toegang tot medische voorraden naar het noorden van Gaza te verhinderen en ziekenhuizen te blokkeren.
Hernieuwde belegering
Sinds het begin van de hernieuwde Israëlische belegering van Noord-Gaza op 5 oktober zitten tienduizenden mensen vast. Het Israëlische leger startte de grootschalige aanval omdat Hamas zich daar zou hergroeperen.
Human Rights Watch analyseerde op basis van onder andere satellietbeelden en drone-opnames dat scholen die als schuilplaatsen dienden herhaaldelijk zijn aangevallen. De drie nog functionerende ziekenhuizen in Noord-Gaza zijn herhaaldelijk gebombardeerd. Reddingswerkers lieten eerder weten dat zij niet langer hun werk konden doen door constante luchtaanvallen en beschietingen.
Lees ook
‘Je kunt net zo goed je eigen lijkwade meenemen.’ De levensgevaarlijke vlucht uit Noord-Gaza
Halloween 2024. Buiten, op straat in Wenen, lopen tienermeisjes met vampiertandjes en blauwe pruiken. Binnen zitten de Hongaarse premier Viktor Orbán en de voormalige Duitse Bondskanselier Gerhard Schröder op een podium van de Weense Sophienzaal. Onder leiding van de Zwitserse journalist Roger Köppel praten ze over het thema ‘vrede in Europa’. De mannen hebben het over de hoop die ze hebben gevestigd in de herverkiezing van Donald Trump, over de diepere beweegredenen van Vladimir Poetin, en over de faliekant verkeerde koers die Europa volgens hen is ingeslagen.
Over de weerstand waarop Orbán in Brussel en op veel plekken andere plekken stuit, zegt hij: „Ik ben geboren bij tegenwind. Ik kom uit de anticommunistische verzetsbeweging. Er waren zelden momenten in mijn leven waarop ik wind mee had.”
Toch lijkt deze week daarop een uitzondering te zijn. In Wenen worden Orbán en Schröder door het publiek van zo’n vijfhonderd mensen met een staande ovatie ontvangen. Maandag was Orbán, die tot december ook voorzitter van de Europese Raad is, in Georgië, waar hij de verkiezingen tot ongenoegen van veel EU-lidstaten prees als „vrij” en „democratisch”. Orbáns minister van Buitenlandse Zaken, Peter Szijjártó, is deze dagen in Minsk voor een veiligheidstop met onder anderen diens Russische collega Sergej Lavrov en de Syrische Bassam Sabbagh.
Klinkende zege
In Wenen is Orbán in de eerste plaats op uitnodiging van de radicaal-rechtse Freiheitliche Partei Österreichs (FPÖ), die eind september een klinkende zege behaalde bij de Oostenrijkse parlementsverkiezingen. Voor de FPÖ is Orbán een voorbeeld. FPÖ-leider Herbert Kickl zei na afloop van Orbáns bezoek aan het parlement enigszins dreigend: „Deze keer was het nog in het parlement, we werken eraan dat [de ontmoeting] de volgende keer in het Kanzler-amt plaatsvindt.” Geen enkele andere partij wil met Kickls FPÖ samenwerken, maar hij heeft de hoop op het kanselierschap dus nog niet opgegeven.
Er waren zelden momenten in mijn leven waarop ik wind mee had
Het tij zit Orbán en zijn gelijkgestemden dus mee. En ook Gerhard Schröder had een goede week: hij werd door de nieuwe secretaris-generaal van zijn SPD, Matthias Miersch, gerehabiliteerd in een interview in weekblad Stern. Ook voor Schröder is plaats binnen de sociaal-democratische partij, zei Miersch, waarop meerdere prominente SPD’ers hun lidmaatschap opzegden. Miersch’ voorganger distantieerde zich nog nadrukkelijk van de oud-kanselier (1998-2005), en diens vriendschap met Poetin en bestuursfuncties bij het Russische staatsconcern Gazprom. Maar Matthias Miersch was dan ook één van de weinige partijgenoten die op de tachtigste verjaardag van Schröder zijn opwachting maakte.
Superheld
De oud-kanselier maakt een broze indruk, en zijn bijdrages klinken naast de lange tirades van Orbán wat amechtig. Het gesprek is georganiseerd door Roger Köppel, die sinds 2001 hoofdredacteur is van het rechtse Zwitserse weekblad Weltwoche. Köppel, die tot 2023 ook in het Zwitserse parlement zat voor de rechts-populistische Schweizerische Volkspartei, laat in zijn blad gerust Russische diplomaten aan het woord, noemde Poetin „geen vijand maar een potentiële partner”, en vergelijkt in de laatste uitgave van het blad Donald Trump met een superheld.
Orbán en Schröder wuiven elkaar negentig minuten lang wederzijds lof toe en zijn het over veel zaken eens. Zo prijst Schröder Trump omdat die heeft verklaard een einde te zullen maken aan de oorlog in Oekraïne, ook al zegt hij zelf verbaasd te zijn dat hij iemand als Trump ooit zou steunen. Orbán zegt: „Ik heb vandaag nog met president Trump [sic] gesproken. We bereiden ons voor”, zegt hij terwijl hij zijn vingertoppen tegen elkaar zet.
De Hongaarse premier Viktor Orbán donderdagavond tijdens de discussie in Wenen. Foto Eva Manhart / APA / AFP
Orbán verwijst deze avond meermaals naar zijn christelijke geloof. Zo meent hij dat hij „als christen-democraat” zijn voorzitterschap van de Europese Raad wel moest gebruiken om te proberen een vredesproces in gang te zetten. „Aan het front sterven dagelijks honderden mensen, iedere dag zijn er honderden meer weduwes en wezen.” Maar zijn pogingen strandden bij Zelensky en Poetin, maar ook bij Duitsland, Frankrijk en voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen.
‘Tragisch en absurd’
Orbán noemt het bovendien „tragisch en absurd” dat er in Europa in de twintigste eeuw „miljoenen christenen zijn gedood. Daaronder hebben we nu te lijden”. Andere slachtoffers noemt hij niet. Volgens Orbán is er nu iets vergelijkbaars gaande: „Onze mensen worden gedood en tegelijkertijd laten we mensen uit een vreemde cultuur binnen. Is dat niet onlogisch?”
Schröder prijst Trump omdat die heeft verklaard een einde te zullen maken aan de oorlog in Oekraïne
Tenslotte vindt Orbán dat Rusland „een christelijk en Europees land is zoals wij”. Maar anders dan in Europa, waar volgens Orbán wordt geprobeerd „zoveel mogelijk vrijheid bij zo veel mogelijk welvaart te verwezenlijken”, draait de Russische politiek om „het bijeenhouden van het land en de zorg dat vijanden in oost, west en zuid geen stukjes afbreken.”
De Europese leiders begrijpen dat niet, meent Orbán; hij wel, want hij leefde 26 jaar onder Sovjet-bezetting. „In Rusland spreekt men de taal van de sterkste. De VS hebben wat dat betreft minder moeite Rusland te begrijpen. Want het ruikt er weliswaar naar McDonald’s, maar ze spreken die taal. Macht, invloed, grondstoffen, geld, leger: in de VS wordt niet gemoraliseerd, daar bedrijven ze Realpolitik. Trump zal Rusland goed genoeg begrijpen, en een overeenkomst sluiten.” Of Trump ook Oekraïne zou begrijpen wordt niet besproken.
Milde kritiek
Het idee voor de ontmoeting met Orbán ontstond volgens een vertegenwoordiger van Weltwoche tijdens een eerder gesprek van Schröder en Köppel in september. In dat gesprek noemde Schröder, die Poetin nog altijd als vriend beschouwd, de inval in Oekraïne een „fout” van de Russische president.
Ook dergelijk milde kritiek op Rusland is deze avond niet van Orbán te horen. Schröder, op zijn beurt, brengt niets in tegen Orbáns rechts-nationalistische, autoritaristische uitspraken. De Duitse sociaal-democratie mag nog plek hebben voor Schröder – maar andersom lijkt Schröder niet meer veel op te hebben met sociaal-democratische waarden.
Lees ook
Oud-kanselier Schröder zorgde goed voor zichzelf – én voor Poetin
Elon Musk kan vooralsnog doorgaan met zijn omstreden loterij, waarbij hij dagelijks 1 miljoen dollar uitlooft aan een kiezer in één van de zeven cruciale swing states bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Dat heeft een rechter in Philadelphia donderdag bepaald.
De multimiljardair en prominente Trump-aanhanger moest donderdag voorkomen bij de rechtbank in de staat Pennsylvania wegens zijn omstreden initiatief, maar hij kwam niet opdagen. In plaats daarvan werd het proces direct verdaagd, na een verzoek van zijn juridische team om de zaak te verplaatsen naar een federale rechtbank.
Sinds half oktober geeft Musk via zijn fondsenwerver America PAC elke dag 1 miljoen dollar aan een kiezer in één van de zeven cruciale swing states – Pennsylvania, Michigan, Wisconsin, Georgia, North Carolina, Arizona en Nevada – die als kiezer geregistreerd staat en een petitie ondertekent.
Dat is een „illegale loterij” met als doel „kiezers te beïnvloeden”, volgens openbaar aanklager van Philadelphia Larry Krasner. Hij spande maandag een rechtszaak aan tegen America PAC en Musk op basis van wetten van Pennsylvania. De hoorzitting zou vrijdag plaatsvinden, maar werd een dag vervroegd.
Openbaar aanklager Larry Krasner loopt donderdag door een gang in het stadhuis van Philadelphia, na een hoorzitting bij zijn rechtszaak tegen multimiljardair Elon Musk wegens diens omstreden loterij voor kiezers in swing states bij de presidentsverkiezingen. Foto Kriston Jae Bethel / AFP
Maar zo’n drie kwartier na aanvang trad het juridische team van Krasner al naar buiten. In plaats van op te dagen hebben Musk en America PAC juridische stappen ondernomen om de zaak naar het federale hof te verplaatsen, lieten de juristen weten. Dat lijkt bovenal een vertragingstactiek: terwijl federale rechters bekijken of ze de zaak aannemen, ligt het proces in Philadelphia stil – en kan Musk voorlopig doorgaan met zijn loterij. Het is onwaarschijnlijk dat dat voor de verkiezingen van komende dinsdag verandert.
Musk liet eerder al weten dat hij de aantijgingen ontkent. Volgens hem draait de weggeefactie slechts om een petitie om de Amerikaanse Grondwet te steunen. Deelnemers moeten een petitie invullen die hen vraagt de Amerikaanse grondrechten voor wapenbezit en vrijheid van meningsuiting te onderschrijven. Voor het invullen krijgen ze honderd dollar, is de belofte, en daarnaast maken ze dagelijks kans op de hoofdprijs van 1 miljoen dollar. Volgens critici probeert Musk ermee te bereiken dat meer Republikeinen zich registreren om te gaan stemmen, om zo de opkomst voor Trump te vergroten.
Lees ook
Musks loterij voor kiezers ondermijnt de democratie
Maar de beloningen zijn alleen bedoeld voor deelnemers uit swing states die ingeschreven staan om te stemmen bij de komende verkiezingen – en dat maakt het mogelijk strafbaar, suggereerden rechtsgeleerden in Amerikaanse media. America PAC kreeg al na enkele dagen een waarschuwing van het Amerikaanse departement van Justitie, maar dat heeft verder vooralsnog geen juridische stappen ondernomen.
De spanningen rond het omstreden initiatief van Musk lopen hoog op: Krasner kreeg naar aanleiding van de aanklacht een stortvloed aan antisemitische haatberichten over zich heen. De aanklager, een Democraat, werd gedoxed en bedreigd na een retweet op X van Elon Musk. Krasner zou partijdig zijn. Hij vroeg de rechter de hoorzitting extra te beveiligen.
Aanklager Larry Krasner kreeg na de aanklacht een stortvloed aan antisemitische haatberichten over zich heen
Weggeefacties rond verkiezingen liggen juridisch gevoelig; bedrijven krijgen voor veel minder een tik op de vingers dan voor het weggeven van miljoenen dollars. In 2008 kreeg ijsjesmerk Ben & Jerry’s een waarschuwing voor het plan gratis ijsjes uit te delen aan stemmers op verkiezingsdag – dat zou al beïnvloeding van kiezersgedrag zijn.
Begin oktober gaf America PAC al 47 dollar per deelnemer aan een gelijksoortige petitie. Daar ging het met name om het verzamelen van gegevens van mogelijke stemmers, en dat is legaal, zei een rechtsgeleerde toen tegen The New York Times.
Elon Musk heeft America PAC opgezet om zelf campagne te voeren voor Trump. Hij heeft minstens 118 miljoen dollar aan America PAC gedoneerd, volgens de non-profit voor overheidstransparantie OpenSecrets.
Van deur tot deur
Met dat geld adverteert America PAC voornamelijk van deur tot deur in swing states. Musk zit zelf niet in het bestuur van zijn super-fondsenwerver, maar hij is volledig betrokken bij de activiteiten ervan, zeggen twee anonieme betrokkenen tegen The Washington Post.
Musk staat bovendien zelf in het middelpunt van de aandacht bij de promotie van Trumps kandidatuur. In oktober begon hij zelf een tour in Pennsylvania om Trump te promoten. De eerste cheque van de weggeefactie gaf Musk op het podium zelf weg aan een verraste aanwezige van zijn eerste optreden. „Vanaf nu tot de verkiezingen, geven we elke dag een miljoenenprijs weg”, kondigde hij aan.
IJsjesmerk Ben & Jerry’s kreeg in 2008 een waarschuwing voor het plan gratis ijsjes uit te delen aan stemmers op verkiezingsdag
Trump kan in ieder geval zijn handen aftrekken van wat Musk of America PAC doet. Het is een zogeheten ‘Super Politiek Actiecomité’, en zo’n organisatie moet zelfstandig campagnevoeren en mag niet strategisch overleggen met het campagneteam van een presidentskandidaat. Volgens critici is die voorwaarde makkelijk te omzeilen. Super PACs maken bijvoorbeeld hun strategie gewoon bekend aan alle geïnteresseerde partijen via memo’s en mailing-lijsten.
De lijntjes zijn bovendien erg kort. Trump heeft Musk een voorzitterschap bij een commissie tegen overheidsbemoeienis beloofd als hij president wordt. Musk verschijnt zelf regelmatig op het podium bij verkiezingsbijeenkomsten van Trump, zoals die eind oktober in New York.
Een deelnemer van de petitie uit het stadje Holland, Michigan, ziet in ieder geval geen adder onder het gras. Hij is sinds 28 oktober miljonair. Hij toonde de symbolische megacheque op zijn veranda aan de cameraploeg van een lokaal televisiekanaal. ‘America PAC’ prijkt in vette letters tussen twee Amerikaanse vlaggen. „Best wel geweldig om in de prijzen te vallen voor iets wat ik toch wel zou hebben gedaan”, zei hij.
Lees ook
Waarom Elon Musk alle reden heeft om zowel Trump als Poetin te ondersteunen
De beroemde Zweedse Wallenberg-familie volgt volgens hun eigen website het motto esse, non videri. Latijn voor: zijn, niet gezien worden. Inderdaad gelden de Wallenbergs als notoir mediaschuw, maar deze week verscheen een zeldzaam interview met twee van de prominentste figuren uit de dynastie, waarin ze zich uitlieten over hun toekomst.
Maandag publiceerde de Britse zakenkrant de Financial Times een interview met de neven Jacob en Marcus. De twee bestieren de prominente investeringstak van de familie, samen met hun derde neef Peter. Maar niet voor lang meer. Het investeringsvehikel van de familie is klaar voor de volgende generatie, was de boodschap van de twee 68-jarige mannen.
De Wallenbergs gelden als één van de invloedrijkste families ter wereld. Ze hebben belangen ter waarde van 30 miljard dollar in talloze bedrijven binnen en buiten Zweden, zoals telecomgigant Ericsson en de Brits-Zweedse geneesmiddelengigant As-traZeneca. Toch zijn ze buiten hun thuisland nauwelijks bekend. Wie zijn deze invloedrijke Zweden?
Basis gelegd in 1865
Het familieverhaal begint bij André Oscar Wallenberg, die in 1865 de basis legde voor het Wallenberg-imperium. Tijdens zijn reizen als marineofficier raakte hij geïnspireerd door boeken over bankieren die hij onderweg verzamelde. Terug op het vasteland richtte hij daarom Stockholms Enskilda Bank op (nu SEB), één van de eerste commerciële banken van Zweden. Deze bank groeide al snel uit tot een belangrijke bank door vooral industriële investeringen te doen, zoals in telecommunicatie, energie en mijnbouw.
In 1916 verbood een nieuwe Zweedse wet banken om industriële bedrijven rechtstreeks te bezitten. Dat was een probleem voor SEB. Ze bedachten iets anders: de belangen in de Zweedse industrie — waaronder het apparatuurbedrijf Atlas Diesel (nu Atlas Copco) en vrachtwagenfabrikant Scania — onderbrengen in weer een nieuw bedrijf, genaamd: Investor AB. Dit werd het centrale investeringsvehikel van de familie, waarmee de Wallenbergs grote invloed en bekendheid verwierven in het Zweedse bedrijfsleven. Maar ook in de politiek en de diplomatie zouden de namen van verschillende familieleden in Zweden bekend worden.
Marcus Wallenberg, voorzitter van Wallenberg Investments AB. Foto Sean Kilpatrick/The Canadian Press
Redder van Joden
De bekendste telg van de familie is Raoul Wallenberg, diplomaat in Boedapest tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hij redde tienduizenden Joden door hen valse Zweedse paspoorten te geven, die door de neutraliteit van Zweden bescherming boden tegen deportatie. In 1945 werd hij gevangengenomen door de Russische geheime dienst. Wat er daarna met hem is gebeurd, waarom hij werd opgepakt en wanneer hij overleed, is nooit aan het licht gekomen. Zijn bekendheid verspreidde zich na de oorlog vooral door getuigenissen van overlevenden en door het werk van historici.
Vandaag de dag zit die maatschappelijke betrokkenheid nog altijd in de familie. In een interview in maart met het Financieele Dagblad vertelt Markus dat 80 procent van hun uitgekeerde winst gaat naar onderzoeksprojecten en universiteiten die moeten bijdragen aan het Zweedse landsbelang. Voorbeelden zijn de ontwikkeling van een duurzame buitenwijk in Stockholm, en onderzoek naar de manier waarop planten zich aanpassen aan klimaatverandering.
Unieke beheersstructuur
Bij de Wallenberg-familie zijn er nooit grote interne vetes geweest. En dat heeft een duidelijke reden: de unieke structuur van hun ondernemingsbeheer. De familie bezit geen directe aandelen in de bedrijven die ze beheren. In plaats daarvan zijn deze bedrijven weer ondergebracht in stichtingen die door de familie zijn opgericht. Hierdoor hebben de Wallenbergs geen juridisch bezit, maar kunnen ze alleen een bestuurlijke rol vervullen, waarvoor de neven een salaris van 12,8 miljoen Zweedse kronen (1,1 miljoen euro) ontvangen – niet buitensporig veel voor een familie die zoveel bezittingen heeft. „Familievetes draaien vaak om geld. Maar bij ons kan het nooit over geld gaan, omdat wij niet de eigenaars zijn; we beheren het vermogen alleen. Daarom is er niets om over te kibbelen of te vechten” , zegt Jacob in het FT-interview.
Het Wallenberg-imperium werd altijd beheerd door slechts één tot drie familieleden per generatie. Maar volgens Jacob zal dat bij de zesde generatie veranderen. De neven zijn van mening dat de verantwoordelijkheden breder gedeeld moeten worden, gezien de toegenomen complexiteit van het bedrijfsleven en de regelgeving. En daarbij wordt ook een andere traditie doorbroken: voor het eerst is de familie klaar voor vrouwen in een bestuursrol, iets wat bij de Wallenbergs nog nooit is voorgekomen. „We verwelkomen dat heel, heel erg”, aldus Marcus.
Het aantal vrouwen dat zich bij laat staan door advocaten vanwege vermeend seksueel misbruik door de vorig jaar overleden miljardair Mohamed al-Fayed, is opgelopen tot meer dan vierhonderd. Dat melden de BBC en persbureau Reuters donderdag. Eind vorige maand ging het nog om zestig vrouwen. Het advocatencollectief Justice for Harrods Survivors gaat de ruim vierhonderd vrouwen bijstaan.
De zaak kwam aan het rollen toen een in september uitgezonden BBC-documentaire berichtte over Al-Fayeds omgang met vrouwelijke Harrods-personeel – hij was eigenaar van het warenhuis. Zij zouden seksueel door hem zijn misbruikt, zouden zich hebben moeten laten testen op soa’s en zouden worden bedreigd wanneer zij hierover zouden klagen of over uit de school zouden klappen. Rondom Al-Fayed bestond volgens de BBC „een netwerk” van medeplichtigen, zij hielpen het misbruik stil te houden.
Al-Fayed stierf in augustus vorig jaar op 94-jarige leeftijd. Meerdere media berichtten al over seksueel misbruik voordat de BBC-documentaire uitkwam, maar veel vrouwen durfden zich voor zijn dood niet uit te spreken. Al-Fayed ontkende tot zijn dood alle aantijgingen.
‘Misbruik op industriële schaal’
Het gros van de vierhonderd slachtoffers is Brits, maar er hebben zich ook Amerikaanse, Australische, Maleisische, Spaanse en Zuid-Afrikaanse vrouwen gemeld. Onder de slachtoffers zijn de dochter van een voormalige Amerikaanse ambassadeur en de dochter van een bekende voetballer, die niet met naam genoemd wordt. Het advocatenteam spreekt van „misbruik op een industriële schaal”. Niet alle misbruik vond plaats op locaties van Harrods, maar ook bij andere bedrijven die al-Fayed bezat, zoals het Ritz Paris Hotel en voetbalclub Fulham.
Lees ook
Mohamed al-Fayed, voormalig eigenaar van Harrods en vader van Diana’s Dodi, vocht tegen de Britse elite
Harrods bood eerder excuses aan de slachtoffers aan en zei „geschokt” te zijn door de berichtgeving. De winkelketen onderzoekt of huidige en voormalige medewerkers compensatie kunnen ontvangen van Harrods.
In de eerste duizend dagen van een kind, vanaf de conceptie, wordt de basis gelegd voor een gezond leven. Een duik in de geschiedenis laat dat opnieuw zien. Kinderen die in het Verenigd Koninkrijk werden verwekt en geboren toen suiker op de bon was, kregen later minder vaak diabetes type 2 en hoge bloeddruk dan kinderen van na september 1953, schrijven onderzoekers deze week in Science.
Hoe bewijs je dat weinig suiker in het begin een leven lang doorwerkt? Amerikaanse onderzoekers vonden in de UK Biobank een bijzonder aanknopingspunt: ruim 60.183 Britten die geboren waren tussen oktober 1951 en maart 1956. Daar konden ze twee groepen van maken: mensen die verwekt waren in de duizend dagen vóór het einde van het suikerrantsoen en mensen die na juni 1954 geboren waren.
Dat leverde een quasi-experiment op dat in de huidige wereld praktisch onuitvoerbaar is. Toen Britten suiker alleen op de bon konden krijgen, consumeerden volwassenen gemiddeld 41 gram suiker per dag, zo ongeveer wat de Wereldgezondheidsorganisatie nu aanbeveelt. Zodra suiker in het VK onbeperkt te koop was, verdubbelde de consumptie van toegevoegde suikers bijna van de ene dag op de andere. Kinderen renden letterlijk met hun spaarpot naar de snoepwinkel toen het eenmaal mocht. De extra calorieën die Britten na afschaffing van de rantsoenering aten en dronken, kwamen voor driekwart uit suiker.
Diabetes en hoge bloeddruk
Omdat beide groepen van andere producten, zoals boter, nauwelijks meer gingen eten, en andere ziektes over de hele linie ongeveer evenveel voorkwamen, konden de onderzoekers de extra gevallen van diabetes en hoge bloeddruk overtuigend toeschrijven aan de hogere suikerconsumptie van zwangere vrouwen en de jonge kinderen na 1953.
Van de zestigduizend deelnemers hadden rond hun zestigste vierduizend mensen diabetes type 2 en twintigduizend een hoge bloeddruk, een voorspeller voor hartinfarct en beroerte. Het risico op deze ziektes neemt voor iedereen toe met de leeftijd, maar het verschil tussen de rantsoenbaby’s en de suikerbaby’s werd goed zichtbaar toen ze tegen de zestig liepen.
Suikerrantsoenering in de eerste duizend dagen verkleinde het risico op diabetes type 2 op zestigjarige leeftijd met 35 procent. Het risico op hoge bloeddruk was 20 procent kleiner dan in de suikergroep. Als ze diabetes kregen, was dat bij de rantsoenbaby’s gemiddeld vier jaar later dan in de suikergroep, een hoge bloeddruk kwam twee jaar later.
Hoe langer kinderen waren blootgesteld aan het rantsoen, hoe beter. Vooral baby’s die van zes tot twaalf maanden weinig suiker hadden gekregen, bleken later beter beschermd. Maar zelfs als ze alleen in de baarmoeder aan het rantsoen waren blootgesteld, was het risico op ziektes op latere leeftijd kleiner.
Lees ook
De eerste duizend dagen beïnvloeden het hele leven
Wie twijfelt over het nut van een suikertaks of een verbod op kindermarketing voor snoep, zou eens goed naar die eerste duizend dagen moeten kijken, suggereren de auteurs tussen de regels door. Waarbij ze aanstippen dat wie al jong veel suiker krijgt, vaak een zoete smaak houdt en ook vaker overgewicht ontwikkelt.
Hongerwinter
Het belang van de eerste duizend dagen is eerder in Nederland op vergelijkbare wijze aangetoond. Tessa Roseboom, hoogleraar vroege ontwikkeling en gezondheid in het Amsterdam UMC, onderzocht Nederlanders die in de hongerwinter van 1944-’45 verwekt waren. Bij hen was het juist ondervoeding waardoor ze later in het leven een groter ziekterisico hadden. „Te weinig bouwstenen hebben een negatief effect, maar veel suiker dus ook”, zegt Roseboom. „Dit nieuwe onderzoek bevestigt hoe belangrijk voeding in de eerste duizend dagen is. Organen, voedselvoorkeuren en stofwisseling worden in deze periode gevormd.”
De studie toont volgens Roseboom ook aan hoe groot de invloed van beleid is. „Je hoort vaak dat gezonde voeding je eigen verantwoordelijkheid is. Maar wat je in je eerste duizend dagen eet, is niet je eigen keuze. Als de overheid de volksgezondheid wil bevorderen en mensen een goede kans wil geven gezond op te groeien, zijn maatregelen nodig om een gezonder voedselaanbod af te dwingen, zoals een suikertaks.”
Roseboom refereert aan het kinderrechtenverdrag: bij alle beslissingen die kinderen aangaan moet hun belang vooropstaan. „De overheid neemt veel beslissingen voor de korte termijn, deze studie laat zien dat de consequenties decennia kunnen doorwerken.”
Is het dan de eigen portemonnee die komende dinsdag de keuze van Amerikanen in het stemhokje bepaalt? Volgens opiniepeilingen wel. Kiezers noemen de economie daarin als belangrijkste of – na immigratie – op een na belangrijkste onderwerp. Vooral ‘kosten van levensonderhoud’ en ‘banen’ bepalen hun stem.
Maar in wie ze het meest vertrouwen hebben als het om de economie gaat? Die strijd lijkt onbeslist. Op economische gebied heeft Kamala Harris sinds haar kandidaatstelling een flink deel van haar achterstand ingelopen, wijzen vrijwel alle peilingen uit. Maar per peiling verschilt het of de Democratische kandidaat of Republikein Donald Trump het meeste vertrouwen krijgt.
Kunnen de Amerikanen weten op wat voor economische ideeën ze stemmen? Komen de twee kandidaten met concrete voorstellen? Zijn de effecten op groei, werkgelegenheid en inkomen helder?
Dat is uitermate lastig. Beide kandidaten beloven – zoals The Economist het uitdrukte – vooral een economisch utopia. In dat utopia kunnen overheidsuitgaven stijgen terwijl belastingen omlaaggaan, zijn begrotingstekorten en staatsschuld niet belangrijk en kunnen alle banen worden beschermd en nieuwe zomaar gecreëerd. De groei zal hoog zijn en de inflatie weer helemaal onder controle.
De VS hebben geen Centraal Planbureau dat zoals in Nederland gedetailleerde verkiezingsprogramma’s doorrekent op hun effecten op de economie. Economen van banken en denktanks rekenen op basis van de voorstellen die ze oppikken uit pamfletachtige programma’s op de websites van de kandidaten, en nog meer uit wat Trump en Harris in speeches en interviews aankondigen. Bij Trump gaan ze uit van intensivering van zijn beleid uit zijn vorige presidentsperiode. Bij huidig vicepresident Harris stellen de economen de vraag of, en op welke punten, ze het beleid van zittend president Joe Biden voortzet. Zelf blijft ze daar vaag over.
Amerikanen hebben het gevoel dat het niet goed gaat met hun economie en ze geven de regering van Biden en Harris de schuld. In werkelijkheid doet de Amerikaanse economie het relatief goed, met een gestage groei rond de 3 procent en prognoses die veel beter zijn dan in de rest van de westerse wereld. Onder Biden is het aantal banen met 16 miljoen toegenomen, de werkloosheid is laag.
Maar met de hoge inflatie sinds de coronaperiode, die piekte op 9,1 procent in juni 2022 (lager overigens dan in Europa), doen hogere prijzen voor dagelijkse boodschappen en benzine een forse aanslag op het huishoudbudget van de Amerikanen. Huizenprijzen zijn fors omhooggegaan, net als de hypotheekrente. Ook de huren zijn gestegen.
Lees ook
Deed de economie het beter onder Trump? Dat is de hamvraag in Bucks County, Pennsylvania
Arbeiders- en middenklasse
Beide kandidaten proberen met hun voorstellen de arbeiders- en de middenklassen te paaien. Vooral die in de zeven swing states, waar de verkiezingen worden beslist. In die staten floreerde de oude industrie ooit, maar ze is de afgelopen decennia door concurrentie uit het buitenland ingekrompen of verdwenen. Het zijn ook staten waar een aanzienlijk deel van de inwoners een beroep doet op het sociale vangnet van de overheid. En in deze regio’s stegen de huizenprijzen vaak meer dan het landelijk gemiddelde van 48 procent sinds 2019.
Republikeins presidentskandidaat en ex-president Donald Trump bij bezoek aan Havana Express Cuban Kitchen and Bakery in Las Vegas (Nevada), vorige week. Foto Anna Moneymaker/AFP/Getty
De meest concrete voorstellen van Trump en Harris zijn vaak gericht op kiezers uit de working class en de middenklasse in die swing states. Zoals een voorstel van Trump om de belasting op fooien af te schaffen, dat Harris snel overnam. Of de nieuwe subsidie van 25.000 dollar bij aanschaf van een eerste woning, die Harris kiezers in het vooruitzicht stelt.
Trump en Harris zetten allebei in op herstel van de oude industriële economie. Dat is opmerkelijk, gezien het feit dat vijf op de zes Amerikanen inmiddels werkt in de dienstensector (software, financiële en juridische dienstverlening, handel, zorg, onderwijs).
Staatsbemoeienis
Duidelijk is dat beide kandidaten definitief breken met de neoliberale visie die vanaf de vroege jaren tachtig – de regering-Reagan – tot het tweede decennium van deze eeuw het Amerikaanse economische beleid domineerde. Daarbij maakte het niet uit of Republikeinen (Ronald Reagan, vader en zoon Bush) of Democraten (Clinton en Obama) aan de macht waren.
Kenmerken van dat neoliberale beleid: zo veel mogelijk overlaten aan vrije markten en beperkte bemoeienis van de staat met de economie. Belastingen gingen omlaag, deregulering was kern van het beleid. Er heerste een absoluut geloof dat vrijhandel in de wereld tot meer welvaart voor iedereen leidt. Als de economie voldoende groeit, zou iedereen daarvan profiteren, was de overheersende gedachte. Keerzijde van dat beleid: groeiende marktmacht van bedrijven en toegenomen ongelijkheid. Die hebben veel onvrede bij Amerikaanse kiezers gewekt.
Trump zelf betitelt zijn economische programma als Maganomics. Veel economen zien de economie achter ‘Make America Great Again’ vooral als een rare mengeling van voorstellen. Daarin behouden sommige onderdelen van de economie alle vrijheid, terwijl de overheid andere delen stevig in haar greep wil nemen.
‘Laat de buitenlanders betalen’, is de kern van Trumps economische plannen. Die behelzen een agressiever handelsbeleid door verdere verhoging van importtarieven, vooral op producten uit China. De opbrengsten daarvan moeten forse belastingverlaging voor huishoudens en bedrijven mogelijk maken.
Wat de échte plannen zijn, wat loos geschreeuw is en wat onderhandelingsstrategie – dat is voor de economische duiders vaak niet helder. Ze zijn ervan overtuigd dat Trump radicaler en agressiever het beleid zal voortzetten dat hij tussen 2017 en 2021 als president voerde.
Harris vat haar visie onder de noemer Opportunity Economics. Zij mikt daarin vooral op kostenverlaging voor huishoudens en mogelijkheden scheppen om ‘vooruit te komen’. Zo wil ze al te forse prijsverhogingen van levensmiddelen beteugelen en belastingkortingen geven aan gezinnen met kinderen in de lagere en middenklasse.
Bij Harris is het vooral gissen hoe zij het beleid van Biden doorzet en waar ze een eigen invulling geeft. Ook zij houdt veel kaarten tegen de borst en doet in haar campagne beloften zonder die concreet in te vullen. Zo kondigt ze aan dat het minimumloon – 7,25 dollar per uur in de VS – omhoog gaat, maar zegt niet met hoeveel.
Restanten neoliberalisme zijn bij Trump zichtbaar in zijn plannen om belastingen te verlagen en de regels voor bedrijven ingrijpend te verminderen. Maar doordat hij zich in zijn eerste presidentstermijn als antiglobalist ontpopte door handelsoorlogen te beginnen, heeft hij zich ook van dat neoliberalisme afgekeerd.
Geen vrijhandel
„Jarenlang gold je als een verrader als je je tegen de orthodoxie van de vrijhandel keerde en die niet zag als het belangrijkste middel voor economische groei. Daarmee zat je automatisch aan de randen van de politiek”, zegt Gary Gerstle, economisch historicus en hoogleraar aan Harvard. Hij publiceerde twee jaar geleden het boek The rise and fall of the neoliberal order. „Dat idee is nu helemaal weg. Vooral omdat Biden vier jaar later is doorgegaan met handelsbelemmeringen.”
Biden voegde importtarieven toe, zoals een heffing van 100 procent op elektrische auto’s uit China. Harris heeft geen plannen de huidige tarieven terug te draaien, maar ook niet om ze drastisch op te schroeven.
Dat ligt anders bij Trump. Die verkondigt in zijn speeches dat hij de Amerikaanse economie en de werkgelegenheid zal stimuleren door hogere tarieven. Zo praat hij veelvuldig over importheffingen van 10 tot 20 procent voor producten uit de meeste landen. Chinese producten zouden een importtarief van 60 procent tegemoet kunnen zien.
Veel economen waarschuwen dat hogere importtarieven negatief uitpakken voor de Amerikaanse economie. De inflatie zal weer omhoog schieten, de werkgelegenheid dalen. Het gemiddelde Amerikaanse huishouden zou 2.600 dollar per jaar minder koopkracht hebben doordat de tarieven producten duurder maken, berekende het Peterson Institute for International Economics (PIIE). Andere denktanks komen op bedragen van 1.600 tot boven de 4.000 dollar per jaar. „De importtarieven raken vooral de mensen die Trump zegt te willen helpen, de arbeiders- en de middenklasse”, zegt onderzoeksdirecteur Marcus Noland van het PIIE.
Met de heffingen wil Trump buitenlanders een drastische belastingverlaging laten betalen voor Amerikaanse bedrijven en burgers. Zo zou de winstbelasting naar 15 procent moeten dalen, en kan de belasting op fooien, overwerk en sociale zekerheidsuitkeringen verdwijnen. Binnenlandse belastingen vervangen door importheffingen zou een heel ander economisch model opleveren, dat teruggrijpt op de 19de eeuw. Toen kwam tot 90 procent van de federale inkomsten uit invoerheffingen. Noland berekende met andere PIIE-economen dat de macro-economische gevolgen van de handelsbelemmeringen door wisselkoerseffecten kunnen meevallen, mits andere landen géén vergeldingsmaatregelen treffen. Dan lopen groei en werkgelegenheid slechts licht terug ten opzichte van de situatie met ongewijzigd beleid. „Dat heeft mij ook wel verrast”, zegt Noland.
Andere voorstellen van Trump hebben een veel drastischer effect op de Amerikaanse economie, berekende het PIIE. Zoals de uitzetting van de ,,15 tot 20 miljoen” illegale migranten, waarmee Trump op de eerste dag van zijn presidentschap zegt te beginnen. Naar schatting 8,3 miljoen van hen hebben een baan in de VS. Als zij verdwijnen, raakt dat ook Amerikaanse banen omdat sommige sectoren niet goed meer kunnen functioneren.
Chocoladerepen in een winkel op John F. Kennedy International Airport in New York. Foto Eloisa Lopez/Reuters
Onafhankelijkheid Fed
Het meeste effect op de economie zou inperking hebben van de onafhankelijkheid van de Amerikaanse centrale bank, de Fed. Trump heeft er meer dan eens op gezinspeeld dat hij als president meer invloed wil op het monetair beleid en de hoogte van de rente. Zo wil hij de kosten van hypotheken en bedrijfsleningen omlaag brengen. „Het vertrouwen in de Amerikaanse economie zal afnemen en dat leidt tot een grote kapitaalvlucht”, stelt Noland. Als Trump heffingen en massadeportatie doorvoert en de onafhankelijkheid van de Fed aantast, zal de economie in een slechtere staat geraken dan tijdens de coronapandemie, concludeert het PIIE. De inflatie zal 20 tot 28 procent hoger liggen dan bij ongewijzigd beleid, de werkgelegenheid krimpt en het bbp valt 2,8 tot 9,7 procent lager uit.
„Terwijl Trump de buitenlanders wil laten betalen, laat onze analyse zien dat zijn beleid de Amerikanen zelf het meest laat betalen”, schrijven de PIIE-economen. Landbouw, mijnbouw en fabrikanten van duurzame goederen (computers, auto’s, vliegtuigen, machines) zullen het meest te lijden hebben onder dat beleid. Daar verdwijnen de meeste banen. Noland: „Precies de bedrijven en de banen die hij zegt te beschermen.”
Een conservatieve denktank als de Tax Foundation verwacht dat gunstige effecten van Trumps beoogde belastingverlagingen voor twee derde teniet worden gedaan door importtarieven en vergeldingsmaatregelen van handelspartners. Het begrotingstekort – in de VS net als de staatsschuld al hoger dan in veel Europese landen – zou oplopen tot 3.000 miljard dollar. Het is nu 1.800 miljard dollar. De economische effecten blijven beperkt tot 0,8 procent extra groei van het bbp op lange termijn, 0,8 procent loonstijging en 597.000 extra banen.
Volgens economen van de universiteit van Penn Wharton neemt het begrotingstekort onder Trump zelfs toe tot 4.100 miljard dollar. In eerste instantie jaagt dit de economie aan, maar in 2034 zal het bbp 0,4 procent lager liggen.
Bidenomics
Een nadrukkelijke comeback van de overheid in de economie – op die manier brak Biden tijdens zijn presidentschap met het neoliberalisme. Deels kwam dit door omstandigheden: de coronapandemie dwong tot grootschalige ondersteuning van bedrijven en consumenten.
Maar Biden maakte ook een ideologische keuze. „In het najaar van 2020 smeedde hij binnen de Democraten een coalitie van centristen en de linkervleugel van Bernie Sanders”, zegt Gerstle. Zo kwam er beleid met forse investeringen in de economische infrastructuur, herverdeling van inkomens en bestrijding van marktmacht door grote bedrijven onder het motto ‘Build back better’. De meeste aandacht kregen daarin drie wetten om, met honderden miljarden overheidssteun, investeringen in de chipindustrie, vergroening van de industrie en aanleg van infrastructuur te stimuleren.
Harris claimt de successen van deze Bidenomics niet, omdat het beleid ondanks de bbp-groei en 16 miljoen nieuwe banen weinig populair lijkt bij de kiezers. Wel wijst alles erop dat ze de grote investeringen in de economie zal voortzetten.
Harris gaat ook verder met Bidens beleid om hogere inkomens en bedrijven meer te belasten, maar ze maakt minder drastische keuzes.
Zo wil ze de belasting op vermogensgroei voor Amerikanen die meer dan 1 miljoen dollar verdienen niet opschroeven tot 39 procent, zoals Biden had voorgesteld, maar tot 28 procent. Daarnaast wil ze de winstbelasting voor bedrijven verhogen van 21 naar 28 procent, waar Biden verder wilde gaan.
Met de opbrengsten van die verhogingen wil ze mensen met inkomens tot 400.000 dollar per jaar en kleine bedrijven tegemoetkomen. Maar veel concreter dan een belastingvrije voet van 50.000 dollar voor kleine bedrijven en een belastingkorting voor gezinnen met kinderen is ze nog niet geweest.
Met al die vaagheden zal pas na de verkiezingen duidelijk worden welke weg Trump of Harris inslaan. „Bij Trump gaan we een vreemde combinatie zien van een autocratische en een libertaire orde”, zegt Harvardhoogleraar Gerstle. Hij verwacht na een winst van Trump strijd binnen diens coalitie, die bepalend kan zijn voor de koers van de Republikeinse partij.
„Als hij J.D. Vance als vicepresident de leiding geeft over de economie, zal ook onder een Republikeinse regering de overheidsbemoeienis groeien en zal de marktmacht van grote bedrijven worden aangepakt om de belangen van de working people te dienen”, zegt Gerstle. „Vance staat voor ‘Main Street’ in plaats van Wall Street. Hij is ook veel meer dan Trump een systematisch denker. Hij zal handelsbeperkingen nog meer integraal onderdeel maken van de Republikeinse agenda, en niet alleen om overwegingen van nationale veiligheid.”
Of laat Trump zijn oren hangen naar de libertaire miljardairs uit Silicon Valley, zoals Elon Musk, die in hoge mate bijdroegen aan zijn campagne? Dan krijgen volgens Gerstle grote bedrijven vrij spel en zal hun markmacht niet worden ingetoomd.
Rol voor Musk
Trump heeft al aangegeven dat hij Musk een commissie wil laten leiden die moet onderzoeken hoeveel regels voor bedrijven afgeschaft kunnen worden.
„Musk en zijn vrienden zullen zeker geen grote voorstanders zijn van hogere importtarieven, omdat hun eigen bedrijven dan meer moeten betalen voor de materialen en grondstoffen die zij importeren”, zegt Gerstle.
Bij Harris blijft de vraag in welke mate zij de Bidenomics voortzet, zegt Gerstle. „Als ze dat doet, kan een orde ontstaan die vergelijkbaar is met de New Deal in de jaren dertig en veertig, met belangrijke staatsinmenging in de economie.”
Harris benadrukt steeds dat haar beleid voor de toekomst gericht zal zijn op herverdeling van inkomens. De Democraten zoeken daarbij houvast aan de slogan waarmee Bill Clinton in 1992 succes had: „It’s the economy, stupid.”
Voor de Amerikaanse kiezer lijkt dat, gezien de opiniepeilingen, beperkt tot: It’s the inflation, stupid. Donald Trump sluit daarbij aan door terug te grijpen op het adagium waarmee Reagan in 1980 de verkiezingen van Jimmy Carter won: „Are you better off than you were four years ago?” Zo blikt Trump terug op zíjn verleden en het beleid dat hij tussen 2017 en 2021 voerde. Maar hij belooft een veel heftiger uitvoering.
Ze kon haar huis niet verlaten. Uit het raam kijken was te gevaarlijk. Tijdens de eerste twee weken van de huidige Israëlische belegering van Jabalia, in Noord-Gaza, zat Noor Attalah (24), die voor de oorlog rechten en Frans studeerde, vast met haar familie. Rondom het huis waren luchtaanvallen en beschietingen.
„Drones hielden het huis in de gaten, verlichtten het van binnen en vervulden ons met doodsangst”, vertelt Attalah via audioberichten vanuit het al-Shati-vluchtelingenkamp, ten westen van Jabalia.
Door de volledige blokkade van het noorden raakte het drinkwater op, waardoor de familie zout water moest drinken. Op de derde dag werd het internet afgesloten. Na een week ging een buurman met zijn zoon naar buiten. Attalah zegt dat ze werden gedood door een raket, afgeschoten door een drone.
Ze was opgelucht toen na twee weken belegering het Israëlische leger arriveerde. Samen met ontheemden in een nabijgelegen school kregen ze het bevel om te vertrekken. „Wie zonder bevel vertrekt riskeert de dood”, zegt Attalah.
Sinds het begin van de hernieuwde Israëlische belegering van Noord-Gaza op 5 oktober zitten tienduizenden mensen vast in het omsingelde Jabalia. Ze kunnen nergens heen. Het Israëlische leger zegt dat Hamas zich in het noorden aan het hergroeperen is. Het droeg de circa vierhonderdduizend overgebleven inwoners van het noorden, inclusief Gaza-Stad, begin oktober op te vertrekken naar het zuiden, via op flyers aangegeven routes over centrale wegen.
Palestijnen vervoeren lijken naar begraafplaats in Beit Lahia, 29 oktober. Foto AFP
Geïnstrueerd door drone
Maar wie daaraan gehoor gaf, liep onderweg een groot risico. De meesten konden niet weg, door de belegering en aanhoudende beschietingen en luchtaanvallen. De groep mensen met wie Attalah uiteindelijk vertrok, werd door een drone geïnstrueerd naar de Al-Awda-straat te gaan die deels was geblokkeerd door een bulldozer.
De vrouwen werden gescheiden van mannen en jongens van boven de zestien, zegt Attalah. „Een soldaat beschimpte ons en riep sarcastische opmerkingen als ‘laat Hamas je komen redden, waar is Sinwar? Waar zijn de miljoenen Arabieren’?”
„We zaten in de zon met ouderen, zieken en kinderen. Iedereen had zware tassen bij zich. Kinderen huilden, er was geen water”, zegt Attalah. „Links en rechts stonden tanks opgesteld. Overal waren soldaten. Een sluipschutter keek op ons neer, terwijl drones laag boven ons hoofd vlogen.” Na lang wachten mochten alleen de vrouwen door, zegt Attalah. De mannen werden tot middernacht vastgehouden. „Veel van hen werden opgepakt voor ondervraging, anderen werden gedwongen zich uit te kleden.”
Bovenstaande scène komt overeen met beelden uit Noord-Gaza die op sociale media worden verspreid, ook door het Israëlische leger. Informatie over wat er zich precies in het noorden afspeelt is schaars: er zijn nog maar enkele Palestijnse journalisten actief. Duidelijk is echter dat de vrijwel volledige blokkade van het noorden doorgaat en er naar verwachting dagelijks mensen door honger sterven. De bevolking wordt onder zeer gevaarlijke omstandigheden gedwongen naar het zuiden te vertrekken, waar het evenmin veilig is.
Drie ziekenhuizen
Volgens het Palestijnse ministerie van Gezondheid heeft Israël sinds begin oktober meer dan duizend Palestijnen gedood in Noord-Gaza. Human Rights Watch analyseerde op basis van onder meer satellietbeelden en droneopnames, gedeeld door het Israëlische leger, dat scholen die als schuilplaatsen dienden herhaaldelijk zijn aangevallen.
De drie nog functionerende ziekenhuizen in het noorden zijn gebombardeerd, meldt de VN. Eerder kondigden reddingswerkers van de Palestijnse burgerbescherming aan dat zij niet langer hun werk konden doen door constante luchtaanvallen en beschietingen.
Ook Mundhur al-Dahshan (25) uit Gaza-Stad, die voor de Palestijnse burgerbescherming en als ambulancemedewerker in het noorden werkte, heeft zijn werk neergelegd. Na het begin van de belegering kregen al-Dahshan en zijn collega’s, toen ze in de stad aan het werk waren, via aan drones bevestigde luidsprekers te horen dat ze via een checkpoint naar het Indonesische ziekenhuis in Beit Lahia moesten gaan, zegt hij. „Mijn collega’s en ik verlieten het gebied, maar andere collega’s zijn opgepakt”, vertelt hij via Whatsapp.
Volgens het mensenrechtenkantoor van de VN kan het optreden van het Israëlische leger in het uiterste noorden van Gaza leiden tot de „vernietiging van de Palestijnse bevolking” aldaar. De Israëlische mensenrechtenorganisatie B’Tselem spreekt over etnische zuivering in Noord-Gaza.
De Israëlische krant Haaretz gebruikt deze week vergelijkbare bewoordingen: „Als het eruit ziet als etnische zuivering, dan is het dat waarschijnlijk ook”, schrijft de krant in haar commentaar. Terwijl diverse politieke leiders in Israël openlijk zeggen nieuwe nederzettingen te willen in Gaza, is in het noorden volgens Haaretz sprake van „de facto verdrijving”.
Palestijns meisje zoekt tussen het puin naar bruikbare spullen, na de Israëlische aanval op Beit Lahia, 29 oktober. Foto AFP
Hernieuwde belegering
Vorige week publiceerde het onderzoeksinstituut Forensic Architecture van Goldsmiths, University of London bovendien een ruim achthonderd pagina’s tellend rapport over het optreden van het Israëlische leger in Gaza sinds oktober 2023, waarin het concludeert dat er sprake is van genocide. Het leger voert in Gaza „een systematische en georganiseerde campagne om leven, levensvoorwaarden en levens ondersteunende infrastructuur te vernietigen”, aldus het rapport.
Door de hernieuwde Israëlische belegering van Noord-Gaza zijn naar schatting van de VN sinds begin oktober zestigduizend mensen uit het noorden richting het zuiden gevlucht, met name uit Jabalia, Beit Lahia en Beit Hanoun. Maar veel inwoners willen of durven niet weg.
„Iedereen die van het noorden naar het zuiden gaat kan net zo goed zijn eigen doodskist meenemen”, zegt Ismail Mahmoud Khaled Qasim (45), eigenaar van restaurant Abu Zuhair in Gaza-Stad. Hij vertelt telefonisch vanuit de zuidelijke kuststrook al-Mawasi dat hij, nadat hij zijn zoon verloor, niet meer de kracht had om in het noorden te blijven. Met anderen trok hij over een centrale weg richting al-Mawasi, ondanks waarschuwingen van anderen dat tanks en soldaten mensen beschoten.
„We liepen over de al-Rashid weg, waar langs de kant lichamen en skeletten lagen en straathonden lagen te wachten. Ik huilde om de verschrikkelijke aanblik, terwijl er vanuit tanks en via luidsprekers naar ons geschreeuwd werd.” Ze moesten twee uur in de zon wachten, zegt Qasim. Daarna werden ze meegenomen naar een kamer, waar hun namen en identiteitskaarten één voor één werden genoteerd. In rijen werden ze vervolgens naar een ander checkpoint geleid, waar zich hetzelfde proces voltrok, voor ze Wadi Gaza bereikten, ten zuiden van Gaza-Stad.
Nakba
Anderen hebben geen gehoor gegeven aan de ‘evacuatiebevelen’ van het Israëlische leger. Velen vrezen net als hun voorouders te eindigen, die tijdens de Nakba in 1948 naar Gaza werden verdreven uit hun woonplaatsen in het huidige Israël, en nooit meer terug konden keren. „We zijn niet naar het zuiden gegaan, ondanks de verklaring van de bezetting [Israël] dat het daar veilig zou zijn. Ze liegen en bombarderen dan het zuiden”, zegt Fatina Abdel Karim Mahna (24) die in het noorden aan de kust woont. „We willen in ons huis blijven. En hier kennen we in ieder geval mensen die ons kunnen begraven als we sterven.”
Ook Basil Mustafa Khalid (45), die oorspronkelijk uit Beit Lahia komt, maar eerder naar Jabalia vluchtte, blijft in het noorden. „We zijn volledig afgesloten van andere gebieden in het noorden, waardoor het extreem moeilijk is om water en eten te krijgen”, zegt hij. „We kunnen ons huis niet uit vanwege dronebeschietingen, en we hebben geen toegang tot humanitaire hulp.”
Net als veel anderen durft hij niet naar het zuiden te gaan, hoewel al zijn familieleden daar zijn. „Er is geen veilige doorgang, en vertrekken is een groot risico. De situatie in het zuiden is ook rampzalig, bijna nog erger dan in het noorden, dus dan sterf ik liever in mijn huis in het noorden dan te vluchten.”
De onderwijsinspectie heeft in de periode tussen 2014 en 2019 veel te weinig basisscholen bezocht. Ook heeft de inspectie het ministerie van Onderwijs daar vervolgens onjuist over ingelicht. Dat blijkt uit een donderdag verstuurde Kamerbrief van minister Eppo Bruins (NSC) en staatssecretaris Mariëlle Paul (VVD), die volgde op onderzoek van Nieuwsuur.
De inspectie beloofde de Tweede Kamer in 2007 al om elke basisschool eens in de vier jaar te bezoeken. Over de nu onderzochte periode – 2014 tot 2019 – blijkt de inspectie een derde van de basisscholen niet te hebben geïnspecteerd.
Het zou kunnen dat de inspectie ook in de periode tussen 2007 en 2014 heeft nagelaten alle basisscholen frequent genoeg te hebben onderzocht, maar hierover is niets bekend. De inspectie wilde die cijfers niet delen met Nieuwsuur. Paul, die heeft laten weten de hele gang van zaken te betreuren, sluit dat niet uit.
Het ministerie liet de toezegging om alle scholen eens per vier jaar te bezoeken in 2021 los, maar de nieuwe belofte werd dat op zijn minst een groot deel van de scholen nog steeds geïnspecteerd zou worden. Dat valt al helemaal tegen: na 2019 is slechts een derde van de basisscholen nog geïnspecteerd.
Dat de inspectie onjuiste gegevens verstrekt aan het ministerie van Onderwijs, zorgde ervoor dat de Tweede Kamer vervolgens dezelfde incorrecte informatie kreeg.
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data123822523-5463d6.jpg|https://images.nrc.nl/8q5XcfK__-Nf5RecPR0f8c_vDH8=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data123822523-5463d6.jpg|https://images.nrc.nl/8Ly2V-COAyMyYoktPcGsP6PG1r4=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data123822523-5463d6.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data123816864-a9975f.jpg|https://images.nrc.nl/cEu4JlgVxd3PvCFslgyQz0xJ9Ik=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data123816864-a9975f.jpg|https://images.nrc.nl/O0zY-ImNfSs-Cvo8NPFOuqErl0s=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data123816864-a9975f.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data123755593-b9209a.jpg|https://images.nrc.nl/8JreVlWL9rCXIBH8ZwKN4uqRV5o=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data123755593-b9209a.jpg|https://images.nrc.nl/PakY-ndFWqobLi9vLf_Y_N25taM=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data123755593-b9209a.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data123755647-181d43.jpg|https://images.nrc.nl/l-da4bExih9FPf_DSoDTluyZJOo=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data123755647-181d43.jpg|https://images.nrc.nl/hE2pE9ZXQdRyP2qTGRgZxNgGSUc=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data123755647-181d43.jpg)
