Vindt het kabinet straks na het migratiebeleid ook voor zijn landbouwbeleid steun in Brussel? Veel wilde de nieuwe beoogde Europees Commissaris voor landbouwzaken, de Luxemburger Christophe Hansen, maandag tijdens zijn hoorzitting in het Europees Parlement niet prijsgeven. Maar tussen de regels hoorde je conservatieve taal die ook in Den Haag klinkt.
De veestapel verkleinen? „Er is nog werk aan de winkel”, zei Hansen instemmend, als het gaat om het terugdringen van de broeikasuitstoot van de sector. Maar, zo voegde hij daar aan toe, de landbouw is slechts verantwoordelijk voor 11 procent van alle uitstoot in de EU. Hij wilde „liever eerst technische oplossingen uitproberen voordat we bot een kleinere veestapel afdwingen”.
In de suggestie van de Nederlandse Europarlementariër Anna Strolenberg (Volt) om meer aandacht te besteden aan plantaardige eiwitten als deel van het Europese dieet, zag Hansen weinig. „Ik wil niet gaan bepalen wie wat moet eten. Dat is niet hoe de Europese Unie werkt”, aldus de christen-democraat. „Mijn dokter heeft mij ook verteld dat ik minder rood vlees moet eten, maar ik denk dat het heel gevaarlijk zou zijn om dit van bovenaf op te leggen.”
Lees ook
De radicaal-rechtse Italiaan, de onervaren kandidaten en natuurlijk de Hongaar: welke hoorzittingen worden spannend?
Als een geslepen diplomaat probeerde de Luxemburger drie uur lang iedere partij tegemoet te komen tijdens zijn hoorzitting. Omdat het parlement het laatste woord heeft over de 26 kandidaten die voorzitter Ursula von der Leyen in haar Europese Commissie wil opnemen, kunnen de vonken ervan afvliegen. Maar ook als een kandidaat zich daar soeverein doorheen slaat, bieden de verhoren een inkijkje in de plannen van de nieuwe Commissie.
Tegengeluid
Een van de grote vragen is hoeveel werk Von der Leyen en haar team de komende vijf jaar willen maken van de groene plannen die de afgelopen jaren werden voorbereid. De Green Deal, die Von der Leyen samen lanceerde met Frans Timmermans (inmiddels de GroenLinks/PvdA-leider), staat vol plannen om Europa duurzamer te maken. Maar het tegengeluid zwelt aan, aangevoerd door Manfred Weber, de Duitse leider van de christen-democratische blok in het Europees Parlement. Een ontbossingswet is met een jaar uitgesteld, de wolf krijgt voortaan minder bescherming en dit voorjaar sneuvelde bijna de natuurherstelwet.
Volgens Weber en andere christen-democraten is er bij het maken van de Green Deal te weinig naar de Europese burger geluisterd. De schrik voor een electorale afstraffing zit er ondanks de goede uitslagen bij de recente Europese Parlementsverkiezingen goed in, mede gevoed door het succesvolle resultaat van de BBB bij de Provinciale Statenverkiezingen in Nederland in 2023. Om te voorkomen dat zo’n klap bij latere verkiezingen alsnog volgt, zint Weber op minder groene regels.
De landbouw lijkt daarbij een logisch doelwit: de boerenbevolking is klein en krimpend, maar het thema leeft bij grote delen van de bevolking, zo hebben de boerenprotesten geleerd. Tegelijkertijd groeit de druk op de sector om zich aan te passen. De broeikasuitstoot van de landbouw mag dan relatief klein zijn als aandeel van de gehele uitstoot, er is veel minder sprake van een afname dan bij andere sectoren. Bovendien stuiten boeren op tal van milieunormen, van stikstof tot watervervuiling.
Lees ook
Boeren krijgen uitstel, maar Europese landbouwopgave blijft
Hansen, zelf afkomstig uit een familie van boeren, toonde zich begripvol voor het geluid van de demonstrerende boer. Dat zijn broer vorig jaar overleed, door een ongeluk, kon hij niet los zien van de grote mentale druk die hij zoals veel boeren ondervond in zijn bedrijf, zei hij in een emotioneel betoog. In reactie op een vraag van SGP’er Bert-Jan Ruissen noemde hij het onttrekken van landbouwgrond om er natuur van te maken „een serieuze zorg” en „een lastige balans”.
Niet morrelen
Aan de andere kant wilde de Luxemburger op geen enkel vlak afbreuk doen aan het bestaande beleid. Het past bij de balans die de kandidaten moeten vinden in de hoorzittingen. Ze moeten parlementariërs van allerlei pluimage tevreden stellen met hun antwoorden en zich bovendien houden aan de opdrachtbrief die Von der Leyen voor hen heeft opgesteld.
Daardoor zijn commissarissen nu nog behoedzaam met concessies. Zo zei de kandidaat-commissaris voor transport, de Griek Apostolos Tzitzikostas, op dezelfde dag tijdens zijn verhoor dat hij niet wil morrelen aan de uitfasering van benzineauto’s in 2035. Ook dat is een heet hangijzer: Weber wil er vanaf, heeft hij al gezegd. „We moeten ons aan onze plannen houden”, zei Tzitzikostas nu. „Anders geeft de Europese Unie een boodschap af die geen blijk geeft van stabiliteit en betrouwbaarheid.”
Dinsdag wordt onder meer de kandidaat-commissaris voor migratie, Magnus Brunner, ondervraagd. Wopke Hoekstra is donderdag aan de beurt. De laatste verhoren zijn op dinsdag 12 november. Inmiddels valt te horen dat de fragiele verhoudingen in het Europees Parlement er wel eens toe zouden kunnen leiden dat alle, of vrijwel alle, kandidaten het halen, om chaos te voorkomen.
Nationale regeringen letten deze dagen goed op met wie ze straks te maken krijgen op belangrijke dossiers. Er is alvast één voordeel als het kabinet in gesprek wil met de nieuwe Europees Commissaris voor Landbouw: Hansen heeft een Nederlandse moeder en spreekt Nederlands.
Lees ook
Welke kandidaat-Eurocommissarissen gaan de hoorzittingen overleven?
Plaatwerker Ryan Sanders is een vergevingsgezind mens en een atypische kiezer. In 2016 stemde hij op Hillary Clinton, „want ik was best tevreden over Barack Obama en zij was zijn logische opvolger”. Vier jaar later koos hij voor de toen zittende president Donald Trump, want „de meeste kritiek op hem was vanwege de pandemie, terwijl hem die ook maar was overkomen”. Als alcoholist – „nu 13 jaar nuchter” – heeft Sanders zelf vaak om vergiffenis en vertrouwen moeten vragen. Maar dit keer wist hij niet wie hij een tweede kans moest geven.
Nog een keer de Republikein Trump, „die met idiote retoriek een comeback probeert te maken”, maar tijdens wiens presidentschap „de economie lekker draaide en er geen oorlog was”? Of de Democraat Kamala Harris, „die in 2019 hele rare dingen zei, maar je als vicepresident niet verantwoordelijk kan houden voor oorlog en inflatie”?
Foto Emilie van Outeren
Sinds hij zijn twijfel deelde met een lokale krant, heeft de telefoon niet stilgestaan. Want Ryan Sanders is de heilige graal van de Amerikaanse presidentsverkiezingen: een zwevende kiezer in Pennsylvania. Een prominent vakbondslid, bovendien. Hij vertegenwoordigt de plaatwerkers in de noordelijke industriestad Erie. Zijn vakvereniging heeft steun voor Harris uitgesproken, maar vanwege de populariteit van Trump onder hun leden, hebben niet alle bonden zo’n endorsement afgegeven.
Pennsylvania is dit jaar – wederom – de belangrijkste swing state die kan bepalen wie er volgend jaar in het Witte Huis zit. Met 19 van de 538 kiesmannen levert winst hier meer op dan in Georgia, North Carolina, Michigan, Arizona, Wisconsin of Nevada. Voor Harris zijn er nauwelijks scenario’s waarin ze president wordt zonder kiezers in deze noordoostelijke staat te overtuigen. Ook voor Trump kan Pennsylvania doorslaggevend zijn. Hij won er in 2016 nog nipter dan hij er in 2020 verloor.
Lees ook
Vier scenario’s voor de strijd om het Witte Huis – en 22 races om in de gaten te houden
Er is geen staat waar de kandidaten vaker campagne hebben gevoerd en meer geld hebben uitgegeven. Hun enige debat vond er plaats. Trump werd er in zijn oor geschoten en schepte er friet bij de McDonald’s. Harris introduceerde er haar running mate Tim Walz en treedt er dinsdagavond nog op met tv-persoonlijkheid Oprah Winfrey en popster Lady Gaga. Kiezers worden murw gebeukt door negatieve campagnespotjes. Velen kunnen „niet wachten tot dit voorbij is”.
Trump serveert friet bij McDonald’s nabij Philadelphia op 20 oktober.Foto Doug Mills/ReutersKamala Harris tijdens een campagnebijeenkomst in Erie, Pennsylvania.Foto Evelyn Hockstein/Reuters
Het platteland van de staat – die drie keer zo groot is als Nederland, met een bevolking van krap 13 miljoen – stemt trouw Republikeins. De inwoners van de twee grote steden, Philadelphia en Pittsburgh, kiezen Democratisch. Net als voor de meeste Amerikanen staat hun voorkeur lang van tevoren vast, alleen hun opkomst doet er toe. Daarnaast zijn er een drietal kiezersgroepen in deze overwegend witte staat die beide proberen te bereiken: vakbondsarbeiders, moeders in voorsteden en bankzitters, jonge mannen vooral, die net zo lief thuisblijven op verkiezingsdag. NRC ondernam een korte rondreis om deze kiezers in deze cruciale staat beter te begrijpen.
De vakbondslieden
Erie was al in verval voordat Ryan Sanders (43) er geboren werd. De noordwestelijke uitstulping van de staat, aan het grote meer met dezelfde naam, bruiste begin vorige eeuw op kolen, ijzer en staal. Maar de stad verliest al sinds de jaren zestig bedrijvigheid en inwoners, dat zijn er nu nog zo’n 92.000. Van de mensen die er in loondienst werken, is 15 procent aangesloten bij een vakbond. Zij kunnen de uitslag van dit swing district bepalen.
Op een zonnige najaarsdag maakt de stad geen troosteloze indruk. Maar leegstand, vervallen fabrieken en te brede straten voor het verkeer dat er nog rijdt, tonen wel dat deze betere tijden heeft gekend. Het is precies zo’n plek die Trump in 2016 veroverde met retoriek over terugkeer naar een geïdealiseerd verleden en protectionisme. Maar ook een stad die ‘union Joe’ Biden in 2020 terugwon. Waar de vakbonden weer floreren en de grote treinlocomotieffabriek – ondanks herhaaldelijk dreigen met vertrek naar vakbondsloos Texas – voorlopig is gebleven.
Op het fabrieksterrein van een vierkante mijl aan de oostkant van de stad, werken nog steeds een paar duizend mensen. Plaatwerker Sanders legde er bij een recente renovatie een nieuw dak op. Peter Kuzma (58) is er een van de monteurs. De locomotieffabrikant heeft afgelopen week 50 miljoen dollar subsidie ontvangen voor de ontwikkeling van een trein die rijdt op waterstof. „Heel toevallig vlak voor de verkiezingen”, redeneert Kuzma, in zijn werkkloffie, in zijn tuin met kippen, fruitbomen en hot tub.
Erie, Pennsylvania.
Foto’s: Shannon Stapleton/Reuters
„Zoals je kunt zien heb ik het aardig goed voor elkaar, en dat wil ik graag zo houden. Onder deze regering teer ik in”, zegt hij. Kuzma komt uit een vakbondsfamilie en staat nog altijd geregistreerd als Democraat, maar de laatste op wie hij stemde was Bill Clinton. „Politici liegen allemaal”, zegt hij, terwijl zijn vrouw koekjes en water komt brengen. „Maar bij deze twee kandidaten hebben we niet alleen beloftes, maar resultaten om ze op af te rekenen. De economie was gewoon beter onder Trump dan onder Biden-Harris. Leuk dat ik een vakbondsbaan heb en een loonsverhoging, maar de inflatie is vele malen hoger.” Hij is, zegt hij, niet tegen klimaatbeleid, „maar wel als dat de brandstof duurder maakt”.
De economie was gewoon beter onder Trump dan onder Biden-Harris
Peter KuzmaFoto Emilie van Outeren
De economie staat ook voor Ryan Sanders centraal, maar hij trekt de tegenovergestelde conclusie van Kuzma. Niet inflatie, die het afgelopen jaar daalde maar nog steeds gevoeld wordt, met name op de woningmarkt, maar baanzekerheid en een goed pensioen zijn voor hem het belangrijkst. De pezige man met vrolijke ogen onder een heel smerig petje, heeft kort voor verkiezingsdag besloten Harris een kans te geven.
Na zijn coming out als zwevende kiezer belden journalisten van over de hele wereld, maar ook Democratische campagnemedewerkers. Of ze hem mochten uitleggen wat Biden allemaal voor de vakbond had betekend en hoe Harris van plan was dat beleid voort te zetten. Dat heeft hem overtuigd, net als haar optreden in de campagne. „Ik kende haar eigenlijk niet toen ze Biden verving. Maar ze komt over als iemand die zich in ieder geval bekommert om andere mensen.”
De buitenwijkmoeders
Dat de Republikeinen niet bij Sanders aanklopten, heeft er volgens campagnevoerders in Pennsylvania mee te maken dat de Democraten veel meer geld en energie pompen in wat the ground game heet: het langs de deur gaan om mensen persoonlijk te overtuigen te gaan stemmen. „Voor elk persoon die wij op straat hebben, hebben zij er tien”, zegt een vrijwilliger op het Republikeinse kantoor in Erie. Zijn partij zet meer in op dominantie in de ether, podcasts die gericht zijn op een mannelijk publiek en online, met spotjes over hoe Harris miljoenen illegale immigranten heeft binnengehaald en zich inzet voor het bekostigen van operaties voor transgenders in gevangenissen. En Trump zet nu al in op de veronderstelling dat er bij de verkiezingen gefraudeerd wordt.
Er zijn zelfs Republikeinen die campagne voeren voor Harris, zoals Ann Womble, in een buitenwijk van Lancaster. Vanuit de industrie rond Erie in het noordwesten, door de berken- en naaldbossen en over de bergen van de Appalachen, verschijnt het boerenland rond Lancaster. Een district dat altijd rood kleurt, maar met de stad Lancaster een blauw hart heeft. Een hart dat uitdijt ten opzichte van de omgeving. Door het dichterbij komen van de buitenwijken van Philadelphia verkleurt de regio verder. Steeds meer hoger opgeleiden, onder wie pensionado’s, uit andere linkse staten trekken hier naartoe.
„Stem op fatsoenlijkheid” staat er op een bordje in Wombles voortuin. In haar de buurt domineren leeggelopen Halloween-decoraties het straatbeeld. De 56-jarige moeder van vijf was Republikeins opgevoed en zag haar partij het afgelopen decennium veranderen van „conservatief en gericht op mogelijkheden” naar een club die „grieven- en slachtofferpolitiek voert – precies wat me eerder bij de Democraten zo tegenstond”.
Ann Womble in haar huis in Lancaster. Foto Emilie van Outeren
Dit is niet het moment om te kibbelen over de juiste hoogte van de kinderbijslag, dit is een existentiële keuze
‘Licht-conservatieve’ vrouwen is de groep waar de campagne van Harris, in Pennsylvania en elders, groeipotentieel ziet. Behalve de meest religieuze zijn velen van hen ook geschrokken van het afschaffen van het landelijk recht op abortus en de extreme gevolgen daarvan in veel Republikeinse staten. Meer dan mannen, en meer dan vier jaar geleden, voelen zij afkeer voor Trump – vanwege zijn veroordeling voor het afkopen van een pornoster en de Capitoolbestorming van 2021. En hoewel vrouwen vaker boodschappen doen en de gevolgen van inflatie voelen, staat de economie iets minder hoog op hun politieke prioriteitenlijstje. Hier in Lancaster trof Womble op een vrouwen-wc van een benzinestation een blauwe post-it aan de binnenkant van de deur met daarop de tekst: „Onthoud dames, je stem is privé!” Je Trump-beminnende echtgenoot hoeft het niet te weten.
Harris kan best wat mannen in de arbeidersklasse – wit en zwart – verliezen en zich ten koste van de Arabische stem achter Israël blijven scharen als ze flink meer vrouwen zoals Womble voor zicht wint. Abortus is Harris’ belangrijkste politieke thema. Ze richt zich de laatste weken vooral op Trumps karakter, aftakeling en vermeende fascisme. En ze voert campagne met de Republikeinse haviksdochter en Trump-impeacher Liz Cheney.
„Mijn pleidooi aan conservatieven is simpel: ik ben het ook niet in alles met Harris eens, maar dit is niet het moment om te kibbelen over de juiste hoogte van de kinderbijslag of starterssubsidie”, zegt Womble. „Dit is een existentiële keuze. In een ander jaar kun je misschien kiezen tussen een appel en een sinaasappel en concluderen dat een appel niet je favoriete fruit is. Dit jaar stem je op een appel of een handgranaat die elk moment kan ontploffen.”
Het platteland rond Lancaster, een district dat altijd rood kleurt, maar met de stad Lancaster een blauw hart heeft.
Foto’s: Ryan Collerd/AFP, Jessie Wardarski/AP, Diane Desobeau/AFP, Paul Nolp/AFP
De thuisblijvers
Low propensity voters, heten ze in het Engels. Mensen zoals Ace Jones Jr. (23) die in Rankin op straat met zijn vader staat te kletsen. Rankin is een voorstadje van Pittsburgh. Van oudsher net zo afhankelijk van de almaar krimpende zware industrie als Erie, maar met een bijna helemaal zwarte bevolking. Ook deze wijk staat vol eengezinswoningen: maar allemaal dicht tegen elkaar aan en in slechtere staat dan in de buitenwijken van Erie en Lancaster. En vol bordjes voor Kamala Harris.
Jones is al vijf jaar stemgerechtigd, maar heeft daar nog nooit gebruik van gemaakt. „Dit keer ga ik dat echt doen: op Trump. Hij is een man van de wereld”, zijn vader knikt bevestigend. Die stemde de vorige keer al op hem. „Neemt hij het niet op tegen een of ander meisje?”, vraag zijn zoon. Daar gaat hij sowieso niet op stemmen. „Een vrouw moet altijd door een man geleid worden (…) Ik zeg niet dat alle vrouwen gek zijn, maar als ze macht krijgen gaan ze zich anders gedragen.”
Ace Jones Sr. (links) en Jr. (rechts)Foto Emilie van Outeren
Ik zeg niet dat alle vrouwen gek zijn, maar als ze macht krijgen gaan ze zich anders gedragen
Junior woont bij zijn moeder en heeft nu even geen werk. Hij heeft zich ook nog niet als kiezer laten registeren: een voorwaarde om dinsdag te kunnen stemmen. Hij is bij uitstek het type waar de Trump-campagne zich op richt. Zijn aanname is dat in de VS, met een opkomst van 67 procent bij de laatste verkiezingen (bijna 77 procent in kantelstaat Pennsylvania), nog een schat aan onaangeboorde kiezers te winnen is. Jonge mannen, nauwelijks politiek geïnformeerd, die wel eens van Trump gehoord hebben en hem waarderen om zijn rijkdom en vechtersmentaliteit. De grote gok van die benadering is dat dit soort kiezers moeilijk van de bank te porren zijn.
De realiteit is juist dat elke groep in de loeispannende strijd in Pennsylvania doorslaggevend kan zijn. De arbeiders, die in toenemende mate overstappen naar de Republikeinen, maar in absolute aantallen een steeds kleiner deel van de bevolking en dus het electoraat uitmaken. De suburban moms die juist in tegenovergestelde richting naar de Democraten oversteken. De nauwelijks betrokken jonge mannen als ze dit keer opeens wel komen opdagen. Maar ook de zwaar religieuze Amish, waar de Republikeinen een speciale campagne voor hebben opgezet, kunnen de doorslag geven. Puerto Ricanen die boos zijn omdat ze op een Trump-rally in New York voor afval werden uitgemaakt. In een land met 335 miljoen inwoners en 538 kiesmannen, kan elke kiezer in Pennsylvania bepalend zijn.
Bouw van het podium voor een verkiezingsrally van de Democratische presidentskandidaat Kamala Harris op 4 november in Rankin, Pennsylvania.Foto Rebecca Droke/ AFP
Om Folkert Idsinga eens goed te vertellen hoe slecht het btw-plan valt, was maandag een keur aan BN’ers naar Den Haag gekomen. Zorgvuldig gepland op de dag dat de staatssecretaris het omvangrijke Belastingplan, het pakket aan maatregelen waarmee het kabinet bepaalt hoe het inkomsten genereert, voor het eerst moest verdedigen in de Tweede Kamer.
Oud tv-presentator en sportschoolhouder Arie Boomsma had in de ochtend bij een protestontbijt een sportlesje gegeven aan Kamerleden en sportlobbyisten. Voormalig bokser Remy Bonjasky deelde bokshandschoenen uit, waarop in rode letters ‘nee tegen 21 procent btw’ staat. En acteur Gijs Scholten van Aschat zocht in de hal van de Tweede Kamer naar voorstanders van het plan, om met ze in debat te gaan. Later zouden de BN’ers samen op de tribune gaan zitten, om te luisteren naar de verdedigingslijn van het kabinet.
Maar dat was buiten Folkert Idsinga zelf gerekend. Afgelopen vrijdag stapte hij onverwachts op, nadat de Tweede Kamer hem had gevraagd om extra toelichting op waar hij zijn pensioen in had geïnvesteerd. Terwijl hij als staatssecretaris midden in de behandeling van dat miljarden tellende en uit elf wetsvoorstellen bestaande Belastingplan zat. De financieel specialisten in de Tweede Kamer hadden voor de herfstvakantie honderden vragen gesteld aan het kabinet. Daarvoor nog waren ze in een technische sessie al bijgepraat door ambtenaren.
En omdat de staatssecretaris vertrok, kon het debat grotendeels niet doorgaan. Minister van Financiën Eelco Heinen (VVD) kon het ook niet overnemen, want hij was deze maandag op een vergadering in Brussel.
Mislukte zoektocht
De demonstranten besloten alsnog te komen, want inhoudelijk lijkt in de Tweede Kamer nog steeds een meerderheid voor het btw-plan. Coalitiepartijen zijn óók niet blij met het plan, maar zeggen dat het geld nodig is om hun plannen te kunnen betalen.
Tweede Kamerlid Hans Vijlbrief (D66) was eropuit gestuurd om te kijken of er een andere manier was om aan het geld te komen. Vrijdag zei hij dat zijn zoektocht vooralsnog mislukt was en gaf hij de coalitiepartijen tot maandag de kans om in actie te komen. Maar ook maandag hadden de coalitiepartijen geen oplossing.
Voor die coalitiepartijen is het grotere probleem dat niemand in het kabinet goed voorbereid is op een debat met de Tweede Kamer over het technisch ingewikkelde Belastingplan. En dat terwijl de behandeling volgens een strak schema loopt: deze week zou een eerste debat met de Tweede Kamer plaatsvinden, volgende week zou dat debat in de grote zaal van de Tweede Kamer vervolgd worden en zou de Tweede Kamer ook al gaan stemmen over het plan.
Op die manier heeft de Eerste Kamer nog genoeg tijd om het plan te behandelen, zodat het in kan gaan op 1 januari.
Gestuntel
In de vergadering waarin Kamerleden overlegden hoe ze nu verder moesten, uitten oppositiepartijen grote zorgen. Senna Maatoug (GroenLinks-PvdA) zei dat ze „groot ongemak” had bij het vertrek van de staatssecretaris, zo vlak voor het debat. Vijlbrief (D66) noemde het gestuntel. „Steeds als je denkt dat de chaos niet groter kan, gebeurt er toch weer iets.” De Tweede Kamer en de democratie mogen geen slachtoffer worden van dit gestuntel, zei hij.
Om niet te veel vertraging op te lopen, besloot de Tweede Kamer om het deel van het Belastingplan waarover Idsinga vandaag eigenlijk het woord zou voeren, komende vrijdag te behandelen. De kleinere delen van het plan waarvoor andere bewindspersonen verantwoordelijk waren, gingen maandag wel door. Wie vanuit het kabinet het woord gaat voeren over Idsinga’s deel – de nieuwe staatssecretaris, minister Heinen of een ander kabinetslid – is nog onduidelijk.
Het is de verantwoordelijkheid van NSC, de partij waar Idsinga lid van is, om een nieuwe staatssecretaris te vinden. Eentje die zich snel kan inlezen en die zin heeft om een impopulaire btw-maatregel te verdedigen. Namen die genoemd worden in de partij zijn die van Tweede Kamerleden Tjebbe van Oostenbruggen, financieel woordvoerder, oud topambtenaar Sandra Palmen en Olger van Dijk, eerder persoonlijk adviseur van de koning en koningin.
Lees ook
De btw-verhoging tast een kernwaarde aan van kunst en cultuur: dat ze voor iedereen zijn
Herna Verhagen van PostNL vraagt het al jaren: verlos ons van de plicht om alle post binnen 24 uur te bezorgen. Die blauwe envelop van de Belastingdienst willen de meeste mensen best een dagje later ontvangen. Dat geldt ook voor andere niet-essentiële post.
Nu moet PostNL zich nog houden aan de wettelijke plicht post binnen een etmaal te bezorgen. Dat lukt lang niet altijd, stelt de Autoriteit Consument & Markt (ACM) al jaren. Particulieren, bedrijven en politici klagen regelmatig over de betrouwbaarheid van de post.
Al langer lobbyt Herna Verhagen (58), die maandag aankondigde per april 2025 te vertrekken als bestuursvoorzitter van PostNL, voor een versoepeling van de bezorgregels. Die zijn niet meer van deze tijd, herhaalde ze maandag bij de presentatie van de teleurstellende kwartaalcijfers. Het liefst zou PostNL enkel nog dinsdag en donderdag post bezorgen.
Haar lobby leek vorige maand succesvol. De invloedrijke Verhagen – in 2014, twee jaar na haar aantreden in 2012 al door maandblad Opzij uitgeroepen tot machtigste vrouw van Nederland – kreeg minister Dirk Beljaarts (Economische Zaken, PVV) aan haar zijde. Ook die vond dat de meeste post, behalve rouwkaarten en medische correspondentie, best binnen 48 uur kan worden bezorgd.
De Tweede Kamer floot Beljaarts terug. Het parlement eist meer onderzoek naar de postmarkt voordat er wordt gerommeld aan de regels. De ACM gaat nu extra onderzoek doen.
„Nee, mijn vertrek heeft niets te maken met wat nu speelt rond PostNL”, zei Verhagen maandag tijdens een telefonische vergadering met analisten. Na (bijna) dertien jaar lijkt het simpelweg tijd voor iets nieuws, al zei ze dat maandag niet met zoveel woorden. Zakelijk nam ze de bedankjes in ontvangst tijdens de call.
Haar besluit is gemakkelijker, zei ze, nu ze weet dat er een capabele opvolger klaarstaat. Financieel directeur Pim Berendsen wordt de nieuwe PostNL-baas. Verhagen en Berendsen vormen al zes jaar de raad van bestuur. Met de benoeming van Berendsen onderstreept de raad van commissarissen de huidige strategie: groeien in pakketten en, plat gezegd, gezond overleven in post.
Vooral postbode
Door de tegenwind uit de Tweede Kamer strandt nu wel Verhagens poging een oplossing te vinden voor de verlieslatende postbezorging. Niet eerder dan voorjaar 2025 verwacht ze dat de Kamer zal overwegen de regels te versoepelen. En zo schrijft Verhagen geen happy end aan de transformatie van PostNL die zij bijna dertien jaar heeft geleid.
Toen ze aantrad in 2012 was het bedrijf nog vooral postbode. Het bezorgde meer dan 3 miljard poststukken per dag. In 2023 waren dat er al minder dan 2 miljard en dat aantal blijft dalen. „Ieder jaar daalt het volume en daar moeten we ons bedrijf op aanpassen”, stelde Verhagen in 2020.
Voorheen kon PostNL in de laatste weken van het jaar de resultaten nog enigszins goedmaken dankzij de kerstkaarten, maar dat worden er ook elk jaar minder. Vorig jaar profiteerde het bedrijf nog van de parlementsverkiezingen. PostNL bezorgde alle stembiljetten. Voor Verhagen is het hopen op snel nieuwe verkiezingen, grapte een beursanalist maandag.
Het is de negatieve zijde van de digitalisering. Mensen sturen e-mails en appjes, geen handgeschreven brieven. Banken bieden webportals, geen geprinte afschriften. Toen Verhagen in 2012 de baas werd bij PostNL telde Nederland 8 miljoen mobiele telefoons, nu ruim 22 miljoen.
Maar die digitalisering heeft ook een positieve kant voor PostNL. Sinds Verhagen het bedrijf leidt is webwinkelen razendsnel gegroeid – zeker tijdens de coronacrisis. Alleen al de omzet van bol steeg van 400 miljoen in 2012 naar bijna 3 miljard vorig jaar. De stijgende populariteit van Aziatische webshops zorgt voor nog meer werk voor pakketbezorgers.
Krimp tegenover groei
Zo heeft de digitalisering het bedrijf van Herna Verhagen een onderneming met twee gezichten gemaakt. Post en pakketten. Krimp tegenover groei. Publieke dienstverlening versus commerciële dienst. En daarmee ook: de politieke verantwoording die hoort bij postbezorging tegenover de beursnotering en de verantwoording aan beleggers, een uitvloeisel van de liberalisering van de postmarkt.
De postbezorging heeft Verhagen weliswaar niet gezond kunnen maken, wel is ze erin geslaagd PostNL zelfstandig te houden. In december 2016 wees ze een overname van de Belgische branchegenoot Bpost af. Dat was tegen de zin van sommige aandeelhouders. „Ik heb altijd druk gevoeld PostNL in zelfstandige hoedanigheid een succesvol bedrijf te laten zijn”, zei ze in 2017 in NRC.
Met de overname van het kleinere Sandd maakte Verhagen PostNL ook tot een de facto monopolist in de postbezorging in Nederland. „Concurrentie is mooi, maar consolidatie is de enige manier om de komende jaren een betaalbaar en betrouwbaar postnetwerk te behouden”, zei ze destijds.
Met Verhagen vertrekt in april 2025 niet alleen een van de langstzittende bestuursvoorzitters van een beursgenoteerd bedrijf in Nederland. Ze is ook een van de weinige topvrowen bij Nederlandse beursbedrijven.
Lange tijd weigerde ze een rolmodel te zijn, zei ze in 2019. „Dat voelt zo anders dan hoe ik naar mezelf kijk als ik ’s ochtends voor de spiegel sta.”
Maar al enige tijd strijdt ze voor meer vrouwen in topfuncties in het bedrijfsleven. Ze is voor een quotum van vrouwen in de top, niet alleen voor commissarissen maar ook voor raden van bestuur. Meer diversiteit in de top zorgt voor betere besluitvorming, vindt ze. Toen Verhagen in 2012 als ceo bij PostNL begon, bestond 14 procent van het management uit vrouwen. In 2019 was dat 21 procent en in de hoogste bestuurs-lagen circa 45 procent. PostNL zoekt nu ook een vrouwelijke financieel directeur, stelde het bedrijf maandag, als opvolger voor Pim Berendsen.
„Ik geloof dat je dit werk ook kunt doen als je een gezin hebt”, zei Verhagen in 2019 in het AD. „Je moet gewoon plannen en harde keuzes maken: wanneer wil ik thuis zijn en wanneer niet?” Zelf heeft ze geen kinderen.
Wat Verhagen nu gaat doen is niet bekend. „Ik denk nooit na over wat hierna komt”, zei ze in het AD. „Zo werkt dat bij mij, ik heb focus nodig.” Verhagen werd de afgelopen jaren regelmatig gevraagd voor allerlei functies; ze was ooit in beeld als baas van Schiphol en ze werd genoemd als minister. Veertien jaar geleden schreef ze mee aan het verkiezingsprogramma van de VVD. Maar, zei ze daarover: „Ik ben nooit lid geweest van een politieke partij, ook niet van de VVD. Ik ben altijd van het midden geweest, maar of dat nou VVD, PvdA of CDA is…” Maar voordat Verhagen minister zou kunnen worden, zouden er eerst nieuwe verkiezingen moeten komen – wat dan weer goed is voor de postbezorging van PostNL.
Hoe kwetsbaar een alleen in ondergoed gehulde studente, rustig lopend tussen geklede mensen, er ook uit mag zien, in de ogen van de Iraanse zedenpolitie Basij kan zoiets slechts worden gezien als een gevaarlijke provocatie. Maar toen dit afgelopen zaterdag gebeurde op de campus van de gerenommeerde Azad-universiteit in Teheran, leken de Basij-agenten aanvankelijk niet te weten wat te doen. Pas na enig aarzelen duwde een handvol toegeschoten agenten in burger de jonge vrouw in een auto en voerde haar met onbekende bestemming af.
Hoewel het incident deels door andere studenten op video werd vastgelegd, was niet meteen duidelijk hoe het zover was gekomen. Volgens sommige versies zou de toen nog geklede studente Franse literatuur – haar naam is Ahoo Daryaei, Hert van de Zee – een woordenwisseling hebben gehad met agenten omdat ze haar hoofddoek niet volgens de voorschriften van het islamitische regime zou hebben gedragen. De agenten zouden daarbij aan haar kleren hebben gesjord. Daarna zou ze die deels hebben uitgetrokken. Ook vertelden sommigen de BBC dat de vrouw eerder, nog gekleed, een leslokaal was binnengelopen, waar ze aankondigde dat ze de studenten zou „bevrijden”.
Verplichte hoofddoek
Volgens veel Iran-kenners ging het om een protest tegen het verplichte dragen van een hoofddoek. „Ze vertegenwoordigt een generatie die niet langer in de schaduw van angst en onderdrukking wil leven”, citeerde de Frankfurter Allgemeine Zeitung Hassan Bagherinia, die zelf eerder werd ontslagen als docent aan een Iraanse universiteit.
Op sociale media werd het protest wereldwijd opgepikt en worden zowel de beelden van de wandelende studente als heroïsche tekeningen van de jonge vrouw in ondergoed veel gedeeld. Ook Nederlandse politici doen dat: VVD-leider Dilan Yesilgöz riep maandag op om haar foto en haar naam te delen.
Volgens de leiding van de universiteit was er geen sprake van een protest. De vrouw zou lijden aan psychische problemen, mede veroorzaakt door een recente echtscheiding. Het regime heeft protesterende vrouwen wel vaker afgeschilderd als geestelijk gestoord om daarmee te verbloemen dat het in werkelijkheid om protestuitingen ging.
Al sinds de islamitische revolutie van 1979 stelt het Iraanse regime het dragen van de hoofddoek voor vrouwen, de hijab, verplicht, met wisselend succes. Vooral de laatste jaren zijn er steeds meer vrouwen, met name in Teheran en andere steden, die dit gebod negeren. Twee jaar geleden kwam het tot massale protesten na de dood van een jonge Koerdische vrouw, Mahsa Amini, die door de Basij was opgepakt omdat ze haar hoofddoek niet correct zou hebben gedragen. Sindsdien lopen veel Iraanse vrouwen ook in het openbaar zonder hijab.
Niet meer lastig gevallen
De nieuwe president Masoud Pezeshkian beloofde op zijn eerste persconferentie in september dat vrouwen niet langer lastig zouden worden gevallen door de Basij. Die belofte werd door velen echter al direct met de nodige scepsis begroet want de macht van de Iraanse president is beperkt.
Het Iraanse parlement keurde slechts enkele dagen later een wet goed waarin de straffen voor vrouwen die zich niet aan de kledingregels van het regime houden werden verhoogd. Overtreders van de wet kunnen worden veroordeeld tot jarenlange celstraffen of boetes van duizenden euro’s. Ook de zogeheten Raad van Hoeders, een soort Eerste Kamer, ging hiermee in oktober akkoord. Of Pezeshkian inmiddels ook heeft ingestemd met deze wet, is onduidelijk.
Wat er met Ahoo Daryaei is gebeurd, is intussen onzeker. Amnesty International riep de autoriteiten op haar onmiddellijk vrij te laten en te garanderen dat ze niet zou worden gemarteld.
Lees ook
Iraanse president belooft dat hij zedenpolitie in toom zal houden jegens vrouwen
Terwijl de peilingen van de Amerikaanse presidentsverkiezingen wijzen op een nek-aan-nekrace tussen Kamala Harris en Donald Trump, worden op diverse locaties in de Verenigde Staten verregaande veiligheidsmaatregelen genomen. Amerikaanse media schrijven over drones en noodknoppen bij stembureaus – en zelfs sluipschutters op de daken. Rond het Witte Huis, het Capitool en diverse campagnelocaties zijn veiligheidshekken neergezet. Sommige winkels hebben hun ramen dichtgetimmerd, voor het geval er plunderingen uitbreken.
In twee staten, Nevada en Washington, staat de Nationale Garde al paraat om in te grijpen bij ongeregeldheden. Op veel plekken worden rond de verkiezingsdag extra agenten opgeroepen. Door de maatregelen moeten stemmers én verkiezingsmedewerkers veilig blijven. Tegelijk dienen ze ook het gevoel te versterken dat de stembusgang eerlijk en transparant verloopt. Er is immers overal surveillance.
De FBI en het ministerie van Binnenlandse Veiligheid waarschuwden eerder dat zij rekening houden met onrust en geweld rond de verkiezingen, zo meldde de Amerikaanse nieuwszender NBC. „Extremisten die geloven in complottheorieën zoals verkiezingsfraude” zouden de stembusgang kunnen „terroriseren en verstoren” en stembureaus, campagne-evenementen en politici kunnen aanvallen. Tot nu toe zijn er weinig incidenten gemeld. Een stembureaumedewerker is geslagen en twee stembussen werden in brand gestoken, maar verder is het nog rustig.
Vrees voor geweld bij winst Harris
Analisten vrezen dan ook vooral geweldsuitbraken in het geval dat Kamala Harris de verkiezingen wint, en Donald Trump onterecht beweert dat hij eigenlijk gewonnen heeft – zoals hij ook deed in 2020. Toen verspreidde Trump de onware theorie dat er massale verkiezingsfraude had plaatsgevonden en dat niet Joe Biden maar hij de meeste stemmen had gekregen. Dat dit niet klopt, is sindsdien meermaals bewezen, maar Trump blijft de theorie verspreiden – en veel van zijn aanhangers geloven dat die waar is.
Trump heeft bij deze verkiezingen niet gezegd dat hij de uitslag hoe dan ook zal accepteren. De afgelopen tijd beschuldigde hij de Democraten ervan dat zij de aankomende verkiezingen in hun voordeel zullen vervalsen. Bewijzen om deze ongefundeerde bewering te boekstaven leverde de Republikein niet. Harris heeft gezegd voor vrije en eerlijke verkiezingen en een vreedzame machtsoverdracht te zijn.
Liveblog Race naar het witte huis
Drones, sluipschutters en meer politie: extra veiligheidsmaatregelen rond Amerikaanse verkiezingen
Duitsland heeft nog eens 200 miljoen euro aan steun toegezegd aan Oekraïne, bedoeld om het land door de aanstaande winter te helpen. Dat heeft de Duitse minister van Buitenlandse Zaken Annalena Baerbock maandag bekendgemaakt tijdens een bezoek aan Kyiv. Het geld is onder meer bedoeld om energiecentrales die zijn aangevallen door de Russen te herstellen.
“Wij gaan deze wreedheid te lijf met onze menselijkheid en steun, zodat de Oekraïners niet alleen de winter kunnen overleven, maar zodat hun land kan overleven. Want zij verdedigen ook de vrijheid van ons allemaal in Europa”, zei Baerbock. Duitsland is binnen Europa het land dat tot nu toe de meeste steun aan Oekraïne heeft gegeven.
In 2022 ging zo’n 1,6 miljard euro aan militaire steun naar Oekraïne, in 2023 kwam daar nog eens 5 miljard euro bij. Tot 2028 is nog eens 2,9 miljard euro aan militaire steun toegezegd. Daarnaast doneert Duitsland honderden miljoenen aan humanitaire en financiële steun, onder meer via de Europese Unie. Ook speelt het land een grote rol in de opleiding van Oekraïense militairen.
Liveblog Oorlog in Oekraïne
Duitsland belooft 200 miljoen extra steun aan Oekraïne voor aanstaande winter
Hij ligt er nog: de poffertjespan die Sarah Jessica Parker aan de man bracht in een televisiespotje voor Blokker uit 2016. In de „favoriete Blokker” van de Amerikaanse actrice, op de kruising van de Kinkerstraat en de Bilderdijkstraat in Amsterdam, hangt een medewerker maandagochtend een A4’tje op met een mededeling over het dan net aangekondigde uitstel van betaling. Zelf mag de medewerker niks zeggen over de situatie rond het winkelconcern, het winkelpersoneel is geïnstrueerd om media naar het hoofdkantoor door te verwijzen.
Blokker kampt met „acute geldnood” en heeft daarom maandag uitstel van betaling aangevraagd bij de rechtbank. De bijna vierhonderd fysieke Blokker-winkels blijven voorlopig open, de webwinkel is wel gesloten. Een bewindvoerder gaat nu samen met de directie van de huishoudwinkelketen onderzoeken welke mogelijkheden er nog zijn. Voor een doorstart zijn er geen voor de hand liggende kandidaten. In de praktijk leidt uitstel van betaling vaak tot een faillissement. Dat zou betekenen dat ruim 3.500 mensen hun baan verliezen.
Vooralsnog zijn de schappen in de winkels gevuld, zowel met duurdere artikelen – een Moccamaster-koffiemachine van 229 euro of een steelstofzuiger van AEG van 159 euro – als met seizoensartikelen zoals kerstballen en lichtsnoeren. De winkels kunnen nog bevoorraad worden met artikelen die Blokker al in distributiecentra heeft liggen.
Klanten vervreemd
Blokker, opgericht in 1896, was jarenlang een van de grootste namen in de Nederlandse winkelstraat. De laatste tijd gaat het echter minder goed. Verliezen stapelen zich al jaren op, terwijl Blokker van alles probeert om klanten terug te halen. De campagne met Parker in 2016 is daar een voorbeeld van: haar jetset-imago moest Blokker allure geven en de gelijktijdige introductie van duurdere merkproducten moest nieuwe klanten trekken. Een jaar later concludeert de keten echter al dat ze vooral de oude klantenkring van zich heeft vervreemd.
In 2018 besluit de oprichtersfamilie dat iemand anders het tij mag proberen te keren. Winkelveteraan Michiel Witteveen gaat op zoek naar een geschikte koper, maar vindt er geen. Dus koopt hij de keten zelf. Van de familie krijgt hij zelfs 220 miljoen euro mee, zodat hij de tijd heeft om het bedrijf te veranderen en weer winstgevend te maken.
Witteveen doopt de Blokker Holding om tot Mirage Retail Group. Het bedrijf is dan al flink gekrompen: eerder had de familie in een ultieme poging Blokker te redden dochterbedrijven als Xenos, Casa en Leen Bakker van de hand gedaan. Naast de Nederlandse en Belgische Blokkerketens zitten alleen Big Bazar en Marskramer nog in de holding. Witteveen wil weer uitbreiden. Mirage koopt elektronicaketen BCC, het eerder door Blokker verkochte Intertoys wordt teruggehaald.
Toch blijft Blokker in vrijwel continue geldnood. De bruidsschat verlicht weliswaar even de financiële nood, maar de coronalockdowns raken de verschillende winkels hard. Als oplossing schuift het bedrijf onder meer miljoenen aan belastingbetalingen voor zich uit. Op dit moment is er een schuld van enkele tientallen miljoenen bij de fiscus. Die moet de komende tijd worden afbetaald.
Begin 2024 komt Blokker in acute geldnood als een van de financiers, het Britse Hilco, de geldkraan dichtdraait. Met de Amerikaanse durfinvesteerder Gordon Brothers wordt begin mei een tijdelijk oplossing gevonden. De winkelketen sluit tegen strenge voorwaarden een noodkrediet af. Of de durfinvesteerder de laatste weken heeft aangedrongen op een faillissement, is niet bekend. Bronnen binnen Blokker melden maandagochtend dat het geld van Gordon Brothers niet langer voldoende is om aan de financiële verplichtingen te voldoen.
Klanten lopen winkel voorbij
Een van de problemen van Blokker is dat er simpelweg te weinig geld binnenkomt. Voor merkloze producten lopen winkelbezoekers de zaak voorbij omdat er met bijvoorbeeld Action een goedkoper alternatief beschikbaar is. Spullen van bekende merken zijn bovendien ook zo gevonden bij webwinkels zoals bol en Amazon. Toen in het voorjaar een faillissement dreigde, werd er te weinig geïnvesteerd in nieuwe producten. Het investeren in nieuwe voorraden is niet iets wat je als winkelbedrijf binnen enkele maanden regelt. Bovendien verkocht Blokker de speelgoedvoorraad aan zusterbedrijf Intertoys om weer even financiële ademruimte te krijgen.
Accountant KPMG waarschuwde in een toelichting op de jaarrekening deze zomer al voor een dreigend tekort in het najaar. Mirage boekte vorig jaar een omzet van 720 miljoen euro. Het verlies bedroeg 1,3 miljoen euro. De directie zei toen nog „drukdoende” te zijn de plannen voor Blokker „te finetunen”. Mirage-topman Ynse Stapert, die in begin 2024 het stokje overnam van Witteveen, zei toen: „We willen natuurlijk met Blokker naar zwarte cijfers. Dit jaar.”
Vorige week werd zelfs heel Intertoys verkocht aan de Belgische branchegenoot ToyChamp. Anders dan Blokker is Intertoys wél winstgevend. Die overname moet echter nog goedgekeurd worden door de Autoriteit Consument en Markt, waardoor Mirage het (niet bekendgemaakte) verkoopbedrag van Intertoys nog niet heeft. Stapert van Mirage hoopt „medio december” uitsluitsel te krijgen van de toezichthouder.
Nu Intertoys verkocht wordt en Blokker wankelt, blijft er weinig meer over van Mirage. BCC en Big Bazar gingen vorig jaar al failliet. In de winkelstraten resteren alleen de acht vestigingen van de Chinese cadeauwinkel Miniso nog. Het distributiecentrum van Blokker werd begin dit jaar verzelfstandigd en valt buiten de surseance-aanvraag. Een deel van het centrum wordt nu al verhuurd aan andere bedrijven, waaronder concurrent bol.
Nog voordat de definitieve uitslag van de Moldavische presidentsverkiezingen bekend was, kwamen de Europese felicitaties voor president Maia Sandu op platform X al door.
Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie, is blij dat ze met Sandu „verder kan werken aan een Europese toekomst voor Moldavië en zijn bevolking”. EU-buitenlandchef Josep Borrell: „Moldaviërs hebben opnieuw hun vastberadenheid om een Europese toekomst te bouwen laten zien, ondanks hybride pogingen om de democratie te ondermijnen”.
Ook de Duitse kanselier Olaf Scholz en de Franse president Emmanuel Macron – die haar naam verkeerd schrijft – feliciteerden Sandu en spraken over de Europese koers. Premier Schoof biedt zijn hulp aan: „Nederland staat klaar om Moldavië te ondersteunen in het verder versterken van de democratische rechtsstaat en op het Europese pad”. Alleen de Hongaarse premier Viktor Orbán, die er vorige week snel bij was om de pro-Russische regeringspartij Georgische Droom te feliciteren met de verkiezingsoverwinning in Georgië, liet nog niets van zich horen.
Opluchting alom in het Europese kamp. Het overheersende gevoel: de democratie heeft gewonnen, Rusland heeft verloren. Hoe klein het land tussen Roemenië en Oekraïne ook is, deze presidentsverkiezingen waren van grote geopolitieke betekenis. De keuze in de tweede ronde van de verkiezingen ging tussen de pro-Europese Sandu, aan de macht sinds 2020, en de kandidaat van de pro-Russische Socialistische Partij, Aleksandr Stoianoglo. Deze voormalige hoofdaanklager ambieert weliswaar ook toetreding tot de EU, maar wil tegelijk goede banden onderhouden met Moskou. Bleef de voormalige Sovjet-republiek Moldavië behouden voor Europa of viel het in handen van Poetin?
Volgens het Europese kamp was er volop sprake van Russische inmenging, bijvoorbeeld door Moldaviërs vanuit Rusland naar Minsk, Bakoe en Istanbul te vliegen om daar op Stoianoglo te stemmen. Na het sluiten van de stembussen was zondagavond aanvankelijk sprake van een nek-aan-nekrace tussen de twee kandidaten. Later op de avond, toen de stemmen uit het buitenland werden geteld, nam Sandu de leiding. De eindstand werd maandagmiddag bekend: 55,3 procent voor Sandu en 44,7 procent voor Stoianoglo.
Lees ook
over de krappe winst bij het referendum over de EU
Diaspora voor Sandu
Nadere beschouwing van de uitslag bevestigt dat Sandu haar overwinning dankt aan de diaspora. De ingevlogen kiezers uit Rusland horen daar ook bij, maar hun stem op de pro-Russische kandidaat zette geen zoden aan de dijk. Veel Moldaviërs wonen buiten hun land. Niet alleen in Rusland, ook in Roemenië, Italië, Duitsland, de VS. Van de 1,7 miljoen mensen die zondag hun stem uitbrachten, stemden er ruim 326.000 in het buitenland, bijna 20 procent. Deze diaspora-kiezers kozen overweldigend voor Sandu: 83 procent.
Binnen Moldavië liggen de stemverhoudingen heel anders. Van de ruim 1,3 miljoen binnenlandse stemmers koos 49 procent voor Sandu en 51 procent voor Stoianoglo, een verschil van circa 23.000 stemmen. In Gagaoezië, de pro-Russische regio waar Stoianoglo vandaan komt, kreeg hij 97 procent van de stemmen. Zonder de diaspora had Sandu verloren.
Er zijn meer redenen om de Europese opluchting te relativeren. Twee weken geleden, bij de eerste ronde van de presidentsverkiezingen, initieerde Sandu een referendum over de vraag of het streven naar EU-toetreding moet worden opgenomen in de grondwet. Het proces is al in gang gezet: de onderhandelingen zijn deze zomer begonnen, de streefdatum voor toetreding is 2030. Een marginale meerderheid van 50,4 procent zei ja. Bij een opkomst van 50,7 procent kun je zeggen dat slechts een kwart van de Moldavische bevolking de EU werkelijk omarmt. De rest is tegen toetreding tot de EU of laat het koud.
En dan is er nog de nogal opzichtige wijze waarop Brussel de pro-Europese kandidaat steunde in de aanloop van het referendum en de presdientsverkiezingen. Op 10 oktober kwam Commissievoorzitter Von der Leyen naar hoofdstad Chisinau voor een bezoek aan Sandu. Ze bracht 1,8 miljard euro mee, als investering in de Moldavische economie voor de komende drie jaar.
Het geld is bedoeld voor scholen, ziekenhuizen, infrastructuur en de energievoorziening. Von der Leyen tegen Sandu: „We denken dat we jou kunnen helpen om de omvang van de economie in tien jaar tijd te verdubbelen.” Critici van Sandu beschouwen de EU-investering, tien dagen voor de verkiezingen, als buitenlandse inmenging.
Prooi voor Poetin
Sandu, deels opgeleid aan Harvard en met werkervaring bij de Wereldbank in Washington, is geliefd bij Europese leiders. Er valt iets te winnen: Moldavië is kwetsbaar voor Russische beïnvloeding en geldt als mogelijk prooi voor Poetin. Niet toevallig vond de tweede bijeenkomst van de jonge Europese Politieke Gemeenschap vorige zomer plaats in een Moldavisch kasteel, met Sandu als gastvrouw voor 54 staatshoofden en regeringsleiders.
In eigen land is de president minder populair. Haar blik is te veel naar buiten gericht en te weinig naar binnen, zeggen critici. Regeringspartij PAS lost binnenlandse problemen als armoede en corruptie niet op. Zowel de partij als de rechtspraak moet worden hervormd.
Voor nu is Moldavië behouden voor Europa. Het is gelukt om Russische inmenging te pareren. Een van de lessen van deze verkiezingen is volgens de Moldavische analist Dionis Cenusa dat als een regering sociaal-economische onvrede negeert, Rusland dat zal oppikken en uitvergroten met desinformatie in verkiezingstijd. President Sandu kan meteen beginnen aan de volgende uitdaging: in juli 2025 zijn er parlementsverkiezingen in Moldavië.
Een maand na het begin van de belegering van Noord-Gaza hebben de Israëlische strijdkrachten alle ziekenhuizen in het gebied vernietigd. Dat schrijft het dagelijks bestuur van Gaza, dat in handen is van Hamas, op Telegram. Niet één ziekenhuis in Noord-Gaza zou nog operationeel zijn.
Begin oktober startte Israël een hernieuwd offensief in het noorden van de Gazastrook, naar eigen zeggen omdat Hamas zich daar zou hergroeperen. Sindsdien blokkeert het leger alle humanitaire hulp naar het gebied en draagt het alle inwoners op naar het zuiden te vertrekken. Vele duizenden Palestijnen zitten echter nog vast in het gebied.
Nadat Israël half oktober het Indonesische ziekenhuis had aangevallen en de elektriciteitsvoorziening vernietigde, waren alle patiënten uit de regio al overgebracht naar het Kamal Adwan-ziekenhuis. De afgelopen weken werd ook dat ziekenhuis herhaaldelijk door Israëlische drones en artillerie onder vuur genomen.
Lees ook
‘Je kunt net zo goed je eigen lijkwade meenemen.’ De levensgevaarlijke vlucht uit Noord-Gaza
Liveblog Crisis in het Midden-Oosten
Israël zegt akkoord met VN-hulporganisatie UNRWA officieel op
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data123992090-ba0209.jpg|https://images.nrc.nl/MSOOl6kArfjV6c_BRbgMfysQbaA=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data123992090-ba0209.jpg|https://images.nrc.nl/4-i88fJ9t_CIg_OOWCdR-kfh0uA=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data123992090-ba0209.jpg)
