Cabaretier/zanger Wim Sonneveld zingt in de aan hem gewijde podcast het lied ‘Donderdag de Tiende’, op tekst van Annie M. G. Schmidt.
„Sinds donderdag de tiende ben ik dood
Ik werd begraven op een koele maandagmorgen
Ja, dank u, de belangstelling was groot
M’n vrouw en kinderen zijn goed geborgen
Nou lig ik zo te denken in m’n kist…
Wie is ‘t die me mist, wie is ‘t die me mist…”
Dat is precies wat podcastmaker Carolien Borgers en cabaretkenner Jacques Klöters zich afvragen. Wie kent Sonneveld nog? Hij was bij leven ongelofelijk populair, één van de grote drie, je had Toon Hermans, Wim Kan en Wim Sonneveld.
Hij overleed overigens niet op de tiende, maar op vrijdag 8 maart 1974, aan een hartaanval, in het ziekenhuis, terwijl hij lag te herstellen van een vorige. De schok die door Nederland ging was groot. Hij werd slechts 56.
Wie kent nog?
‘Het Dorp’, natuurlijk, een evergreen, dat kent iedereen, maar verder? Borgers en Klöters bouwen in zes afleveringen het beeld op van een performer die weinig prijsgaf over zijn privéleven. Hij zong over vrouwen, hij hield van mannen, maar daar had zijn publiek geen donder mee te maken. Hij was een charmeur, een man die misschien wel altijd een rol speelde, de hele wereld was voor hem een toneel, zo vertellen mensen die met hem gewerkt hebben, o.a. pianist Frans Ehlhart en musicalactrice Margriet de Groot, met wie hij begin jaren zestig speelde in My Fair Lady.
Er zijn toch nog veel jongeren die zijn vakmanschap zien en bewonderen en nummers van hem uitvoeren. Zijn conferences zijn misschien wat weggezakt, maar sommige van zijn chansons zijn tijdloos.
Deze podcast is een mooi monument voor een man die niet veel ophad met engagement – mensen laten lachen en mooie dingen maken, daar ging het hem om.
Aan de hand van zes persoonlijke voorwerpen, die tentoongesteld worden in het net geopende Nationaal Holocaustmuseum in Amsterdam, neemt podcastmaker Reinjan Prakke ons mee naar de geschiedenis van de holocaust in Nederland.
Eén zo’n voorwerp is een zilverkleurig hartvormig medaillon. De 9-jarige Rosa Schlamowitz droeg het om haar hals toen ze in 1939 zonder ouders vanuit Duitsland met een kindertransport naar Nederland kwam. Wie was zij, waar verbleef ze, wat weten we over haar tijd in Nederland en hoe werd ze hier behandeld?
Deze podcast doet hetzelfde als het Holocaustmuseum: van de door de Nazi’s ontmenselijkte Joden worden weer mensen gemaakt. We zien Rosa en de andere kinderen zonder ouders bijna voor ons, alleen, in een onbegrijpelijke, harde, wrede, enge treurige wereld. Al die verhalen en deze podcast zeggen maar één ding: zodra mensen stap-voor-stap worden uitgesloten en geïsoleerd kan het weer gebeuren. Leert de mens ooit van de geschiedenis?
Er staan twee potjes voor de raadsheren. Eén met duinzand, de andere met een kleiachtige substantie. Advocaat Jens van den Brink van BNNVARA wil ermee aantonen wat de toevoeging van een flocculant bewerkstelligt. Dankzij dit chemische middel, dat door afvalverwerkers wordt toegevoegd aan afvalwater, verandert gruis in een kleiachtige substantie, die netjes op de bodem van een plas blijft liggen zonder dat het water vertroebelt. Maar het is evident geen stof die in de bodem voorkomt.
Een incriminerende reportage van BNNVARA’s onderzoeksjournalistieke programma Zemblaover de stort van granuliet in de Gelderse plas Over de Maas is al jarenlang inzet van juridische procedures. Dinsdagmiddag diende een hoger beroep bij het Gerechtshof in Den Haag, ingesteld door BNNVARA, die een door de rechtbank opgelegde rectificatie van een de Zembla-reportage aanvecht.
Granuliet is een afvalstof die bij de productie van asfalt overblijft na het breken van graniet. Bij het dumpen van granuliet wordt door afvalverwekers een flocculant toegevoegd om de stof versneld te laten bezinken. De stort van de substantie in de Gelderse plas Over de Maas, een voormalig zandwinningsgebied, baarde omwonenden en de gemeente West Maas en Waal zorgen over wat er precies het Maaswater ingegooid wordt. De Zembla-uitzending Afvaldump door Rijkswaterstaat, van 6 februari 2020, ging over het besluit van Rijkswaterstaat dat dit granuliet nog steeds ‘zuivere grond’ mocht heten en dus geen ‘bouwstof’, waarvoor andere regels gelden. Ondanks de toevoeging van de chemische flocculant.
Lees ook Minister informeerde Kamer onjuist over rol Zijlstra bij granulietstorting
Een opvallende rol is daarbij weggelegd voor VVD’er Halbe Zijlstra, voormalig minister van Buitenlandse Zaken. Die lobbyde als strategische directeur van (wegenbouwer) VolkerWessels, dat minderheidsaandeelhouder is in GIB. Documenten die vrijkwamen na een beroep op de Wet Openbaarheid Bestuur tonen aan hoe hij contact had met de topambtenaar van Rijkswaterstaat, vlak voordat de herbevestiging van granuliet als ‘grond’ werd vlotgetrokken in het najaar van 2019. Steenslagproducent Graniet Import Benelux BV kon zijn restproduct granuliet goedkoop blijven lozen. GIB is zeer belangrijk voor de asfaltproductie in Nederland: ruim de helft van de benodigde steenslag komt van dit bedrijf.
Economisch delict
Einde verhaal? Niet voor Zembla. De reportage stelde, aan de hand van interviews met onafhankelijke deskundigen en vertrouwelijke documenten van Rijkswaterstaat, dat de vergunning aan GIB op onjuiste gronden is verleend. En als GIB BV hier weet van heeft, of weet van zou moeten hebben, is dat dan geen economisch delict? Zembla voerde een voormalig milieuofficier van Justitie op die dat betoogde.
Dat laatste ging de rechtbank Den Haag anderhalf jaar geleden te ver, in een procedure aangespannen door GIB. De beschuldiging die milieuofficier van justitie en emeritus hoogleraar Gustaaf Biezeveld deed in Zembla was onrechtmatig. In de uitzending is inmiddels een rectificatie te zien van Biezeveld persoonlijk en van Zembla. Hij wordt ook persoonlijk aansprakelijk gesteld door GIB in een bodemprocedure, wat BNNVARA beschouwt als afschrikking voor toekomstige onderzoeksjournalistiek. „Deze zaak is daarmee ook principieel”, zegt Zembla-journalist Roelof Bosma vooraf aan de zitting.
En dus diende dinsdagmiddag, vier jaar na de eerste uitzending, een hoger beroep bij het Gerechtshof – ingesteld door BNNVARA. De rest van de uitzending kon volgens de rechtbank wel door de beugel, wat dan weer wordt aangevochten door GIB. De broers Bontrup van de overkoepelende BV Bontrup waren aanwezig in de zaal. Zij voelen zich door Zembla al vier jaar verdacht gemaakt.
Lees ook Omroep BNNVARA erkent Raad voor de Journalistiek niet langer
De Raad voor de Journalistiek noemde de reportage deels onrechtmatig, waarna BNNVARA uit dit zelfregulerende orgaan stapte. De Raad heeft zich vervolgens op de werkwijze bezonnen, waarna BNNVARA zich eind vorig jaar weer aansloot. Intussen is Zembla-journalist Bosma tot Journalist van het Jaar 2023 verkozen door vakblad Villamedia. De jury prees zijn PFAS-onthullingen over de Dordtse fabrikant Chemours.
BNNVARA blijft achter de verslaggeving van Bosma en Marco de Lange staan in de granulietzaak. En de omroep verdedigt ook dat Zembla de opmerkingen van Biezeveld over een economische delict mocht uitzenden. Ondanks dat rapporten en een uitspraak van de bestuursrechter bevestigt dat Rijkswaterstaat granuliet grond mag noemen en GIB zich aan de regels houdt.
Bevoegd gezag
Bontrups advocaat Bertil van Kaam somt de instanties op die de strekking van Zembla’s uitzendingen over de stort van granuliet, een restproduct bij asfaltproductie, op het oog onderuit halen. Maar het maakt allemaal niets uit, verzucht hij, voor de berichtgeving. Spottend: „Zembla heeft gelijk, en niemand anders.” Volgens GIB is het onbestaanbaar dat Zembla maar blijft beweren dat het ‘bevoegd gezag’ handelde tegen de regels. Van Kaam: „Dat lijkt me sterk, want het bevoegd gezag bepaalt de regels.”
Volgens BNNVARA-advocaat Van den Brink is het zogeheten ‘bijmengverbod’ steeds over het hoofd gezien door betrokken instanties bij het beoordelen van granuliet als zijnde grond die in water gestort mag worden. Zelfs door de bestuursrechter, toen de gemeente West Maas en Waal daar een zaak voerde. „Dus ik vraag u”, zegt Van den Brink tegen de raadsheren, „verwijs niet simpelweg naar de Raad van State. Want niemand kan uitleggen hoe het kan zijn dat deze fout blijft bestaan. Het klopt niet.” Van Kaam bestrijdt dat het bijmengen van flocculant nooit beoordeeld is.
„U hoeft niet te bepalen dat granuliet grond is”, besluit Van den Brink zijn pleidooi. „De belangrijkste vraag die voorligt is of Zembla de uitingen mag publiceren.”
Wakker worden in een vreemd bed, vage flitsen van een wilde nacht, ze zoekt haar kleren bij elkaar, te laat op belangrijke afspraak. Meteen is duidelijk: deze jonge vrouw is slordig met relaties, seks en verdoving. En vlak daaronder: zij kan het leven niet aan na een groot verlies. Daarom vlucht ze steeds weer in de nacht.
Bekende ingrediënten van dertigerscomedy’s, maar in Bodem (NPO Start) geeft Eva Crutzen er toch weer een frisse draai aan. Bijvoorbeeld doordat naast het vreemde bed Aziatische poppetjes staan die commentaar geven op de one night stand. Even later vangt haar vreemde halfzus een vlieg met haar tong, als een reptiel. Kleine surrealistische toefjes die je even de vreemde geest van de evasieve Cat binnentrekken.
De snelle, slimme montage neemt je mee van dark comedy, slapstick, satire naar familiedrama. De invloedrijke Britse seriehit Fleabag is nooit ver weg, bijvoorbeeld doordat Crutzen de commentaarstem met de scènes laat botsen, om Cats onthechting te tonen, totdat haar innerlijke en uiterlijke stem in de laatste aflevering samenvallen.
De hard feestende en hard vallende Cat is dochter van rijke nietsnutouders (Marieke Heebink en Leopold Witte) die ze eerst diep veracht, maar die ze langzaam gaat aanvaarden, en met wie ze zelfs een begin van een band begint te krijgen, samen en gescheiden door hun gemeenschappelijke ontreddering. Ze werkt bij een uitgeverij, net als Bridget Jones, waar ze ook niet veel verder komt.
Verbinding
Wanneer haar beste vriendin (Meral Polat) zwanger raakt en niet meer kan meefeesten, begint ze te beseffen dat ze misschien ook wat meer verbinding moet gaan zoeken. Waarom schrikt ze bijvoorbeeld terug voor die stabiele Ben van kantoor en gaat ze liever met de grofbesnaarde influencer Bliksem? In de laatste aflevering zie je enige aanvaarding, mildheid en groei. Niet te veel natuurlijk, want het leven blijft moeizaam. Bovendien krijgt Bodem een tweede seizoen.
Bijzonder is dat Bodem helemaal van Eva Crutzen (Maastricht, 1987) is. Zij speelt niet alleen de hoofdrol, maar ze schreef, regisseerde en coproduceerde de serie ook. Net als buitenlandse voorbeelden van persoonlijke comedy’s als Fleabag, Girls en Feel Good. Crutzen verloor haar moeder toen ze elf jaar was. De eenzaamheid van de rouw probeert ze te verwerken in Bodem, vertelde ze in interviews.
Lees ook Eva Crutzen over rouw: ‘Prachtig als een gezin er sterker uitkomt, maar ik denk niet dat het vaak gebeurt’
Crutzen is van huis uit cabaretier, ze maakte vier theatershows voor ze naar de televisie overstapte. Sinds 2017 zit ze in de sketchshow Klikbeet. Vanaf 2019 speelde ze in Promenade, de satire op talkshows van Diederik Ebbinge.
Cat doet denken aan haar eerdere rollen in de series Opslaan als (2023) en Tropenjaren (2022). Maar dit is dan weer een treetje hoger. Zij kreeg alvast een Gouden Kalf voor Bodem, en terecht. Haar quasi nonchalante spel zorgt ervoor dat je van Cat gaat houden, dat je onder de geestige rommel de tragiek blijft zien. Bodem is licht en duister, vreemd en herkenbaar tegelijkertijd. En vooral hilarisch hartverscheurend.
‘You sockdologizing old man-trap.” John Wilkes Booth wist precies welke uitspraak in het toneelstuk Our American Cousin de grootste lach bij het publiek van het Ford’s Theater in Washington D.C. teweeg zou brengen. Booth was zelf een bekend theateracteur en enkele weken eerder had hij zelf nog in datzelfde theater op de planken gestaan. Dus wachtte hij op 14 april 1865, tijdens de laatste akte van de voorstelling, achter het gordijntje van de presidentiële loge tot het zinnetje van het podium klonk. Het lachsalvo dat direct na deze punchline opsteeg vanuit het geamuseerde publiek, maskeerde het schot waarmee Booth Abraham Lincoln, de president van Amerika en enthousiast theaterliefhebber, door het hoofd schoot.
De moordaanslag op de 16de president van Amerika door John Wilkes Booth staat centraal in de eerste aflevering van Manhunt, een miniserie over de dood van Lincoln en de daaropvolgende dagenlange klopjacht naar Booth. „Het is een van de bekendste misdaden van de Verenigde Staten, maar ook een van de minst begrepen”, aldus de omschrijving van dit zevendelige drama van Apple TV+. Schrijver en showrunner (serieleider) Monica Beletsky snapt wel waarom: „Er zijn zo veel aspecten van deze misdaad die we in Amerika niet op school onderwezen krijgen. Dingen waar we ons als samenleving helemaal niet bewust van zijn”, zegt ze vanuit Los Angeles tijdens een gesprek via een videoverbinding. „We weten dat een acteur met de naam John Wilkes Booth de president in een theater heeft neergeschoten. Maar ik denk niet dat heel veel mensen weten dat er die nacht ook andere aanslagen waren gepland op meerdere hooggeplaatste politici.”
Meer doelwitten
Manhunt, dat is gebaseerd op het boek Manhunt: The 12-Day Chase for Lincoln’s Killer van James L. Swanson, moet dit rechtzetten. Naast Lincoln waren namelijk ook Henry Seward, Lincolns minister van Buitenlandse Zaken, en vicepresident Andrew Johnson die avond in april het doelwit van mannen die het niet eens waren met Lincolns reconstructieplannen voor het door de burgeroorlog verdeelde Amerika. Mannen die zich niet wilden neerleggen bij de overwinning van het noorden en het bevrijden van de tot slavernij gedwongen zwarte medemens.
Chris Reel
Er gebeurde meer voordat Booth de trekker overhaalde, van het presidentiële balkon sprong en – ondanks een gebroken been – via de artiesteningang op de vlucht sloeg. Een andere man drong namelijk het huis van Seward binnen en een derde lag op de wacht bij Johnsons hotel.
De minister van Buitenlandse Zaken werd bruut toegetakeld maar overleefde de aanslag op zijn leven. De vicepresident ontsnapte aan de dood omdat de man die hem moest uitschakelen op het laatste moment niet door durfde te zetten.
„We hebben eigenlijk altijd geleerd dat couppogingen in andere landen voorkomen”, zegt Beletsky. „Maar er vond die avond in Amerika een couppoging plaats, een die zelfs min of meer succesvol was. Waarom krijgen we hierover op onze scholen niets onderwezen en gaat het altijd alleen maar over Lincoln en Booth?” Deze vraag hield Beletsky, die eerder meeschreef aan veelgeprezen series als Friday Night Lights en The Leftovers, bezig tijdens het ontwikkelen van de serie. Ze was ook oprecht verbaasd, geschokt zelfs, toen ze ontdekte dat er nog steeds vraagtekens zijn rondom Lincolns moord. „De moord op John F. Kennedy, en de vele theorieën daarover zijn uitvoerig uitgeplozen. Maar over de aanslag op Lincoln bestaan ook heel veel complottheorieën, die helaas niet werden uitgezocht.
Te paard
In Manhunt is het Minister van Oorlog Edwin Stanton (gespeeld door Tobias Menzies, Prince Philip in The Crown), die deze vragen probeert te beantwoorden terwijl hij tegelijkertijd de klopjacht op Booth (een erg overtuigende Anthony Boyle) leidt. Waar de echte Stanton een man met een forse, grijze baard was die leed aan zware astma-aanvallen waaraan hij slechts enkele jaren na de aanslag op Lincoln zou overlijden, gaf Beletsky hem een meer actieve rol in haar serie. Als een soort tv-rechercheur ondervraagt Stanton meerdere verdachten en trekt hij te paard naar de plekken waar Booth gesignaleerd zou zijn.
„De echte Stanton had een heel zware baan als hoofd van de Oorlogsafdeling. Je kunt zeggen dat hij tegelijkertijd de baas van de FBI en het Pentagon was. Maar dit is een tv-serie, dus moest hij zijn werkkamer uit komen en op pad gaan.” Ze benadrukt wel dat alles wat Stanton in de serie doet, gebaseerd is op feiten. En dat de dingen die Menzies als Stanton onderzoekt en de aanknopingspunten en mogelijke handlangers die hij najaagt, ook door de echte Stanton zijn gedelegeerd. Alleen wel vanachter zijn bureau, geeft ze toe. „Maar ja, je wil Tobias toch op een paard zetten.”
Beletsky nam ook wat vrijheid in het verhaal over Mary Simms, een zwarte vrouw die een belangrijke getuige was bij het proces tegen een van Booths vermoedelijke handlangers. In de serie krijgt Simms een stuk land toebedeeld door Stantons Oorlogsafdeling – een onderdeel van Lincolns reconstructie. Booth werd na twaalf dagen gepakt en nog binnen die periode dat er wordt gezocht naar Booth, wordt haar land alweer afgepakt. Dit nadat een haastig ingezworen president Johnson de maatregel van Lincoln terugdraait onder druk van invloedrijke zuiderlingen. Dat laatste is in werkelijkheid wel gebeurd, maar niet bij Mary Simms.
Toch is deze toevoeging een goede illustratie van de ‘gedeeltelijk succesvolle couppoging’ waarover Beletsky spreekt: „Door de aanslag op Lincoln is de reconstructie nooit in z’n volledigheid uitgevoerd.” Ze wijst op Lincolns plannen waarmee de voormalig tot slaafgemaakten gelijke rechten zou krijgen als de witte Amerikaan. „Ik was geschokt toen ik ontdekte dat Lincoln en Stanton al in 1865 het plan hadden te stoppen met segregatie op scholen”, zegt Belensky. „Zeker omdat dit uiteindelijk pas honderd jaar later zou gebeuren. Wie weet hoe onze samenleving en cultuur eruit hadden gezien als Lincoln niet was vermoord.”
Manhunt is vanaf vrijdag 15 maart te zien op Apple TV+.
‘Wie oh wie offert zich op voor Super Aarde?’ Iedereen op het gamende internet was bereid zijn virtuele leven te geven, zo leek het in februari. Sciencefictionschietgame Helldivers 2 is een onverwachte megahit, met stampvolle servers.
Wie de game aanzet, snapt wel waarom. De dikke saus Starship Troopers doet veel – deze game kijkt het kunstje af bij de satirische culthit (1997) van regisseur Paul Verhoeven. Het stelen is schaamteloos, de charme eveneens. Al vanaf de eerste minuten word je een vergelijkbaar sfeertje ingesleurd met ronkende propagandafilmpjes. Het werkt daarna door in alles, inclusief de prettig simpele, adrenalinestimulerende actie.
Jij (samen met drie andere lotgenoten in je team) speelt een Helldiver, een elitesoldaat die aan de frontlinies vecht tegen robots en insectachtige aliens. Je leven? Dat doet er niet toe. Waar je in andere games de illusie hebt dat je bij het sterven weer tot leven wordt gewekt, is Helldivers duidelijk: ‘jouw’ overleden soldaat wordt gewoon vervangen door nieuw kanonnenvlees. Hup, doorspelen.
Tijdens de potjes van vijftien dan wel veertig minuten rennen jij en je teamgenoten over het slagveld, op zoek naar vijandelijke bases, belangrijke informatie en andere militaire doelen. De vijand zit overal en kent geen genade. Geheimtipp: je kunt door codes in te voeren je slagschip vragen om het bommen te laten regenen, maar daarmee tref je net zo gemakkelijk je compagnons. Ach ja. Hun schuld, hadden ze daar maar niet moeten lopen.
Iets aan die altijd aanwezige morbide lichtheid werkt gewoon heel goed. Zeker in combinatie met hachelijke schietpartijen en genoeg missievariatie om elk potje vermakelijk te houden. Ook ironisch: elke gamegigant ter wereld probeert op dit moment een succesvolle online game te bouwen die aanslaat bij het grote publiek. Terwijl ze één voor één falen, gaat het kleine, Zweedse Arrowhead Game Studios er met de buit vandoor. Super Aarde zegeviert – zoals altijd.
Er kleeft een bepaalde magie aan de autovakantie, een sprookjesgevoel. Die brommende motor, het onverwachte vergezicht als je over de heuvel heen rijdt, het wegrestaurant waar je met hakkelend Engelsfrans je bestelling weet te doen… en zelfs, geef toe, het zuchtend langs de weg wachten op de wegenwacht.
De game Pacific Drive draait om die hele samengesmolten kluwen van autovakantiegevoelens. In dit imponerende debut van Ironwood Studios kom je vast te zitten in een vreemde dimensie. Je enige vriend is de krakkemikkige auto die je in een afgelegen schuurtje terugvindt. Omringd door knopjes op je dashboard ontwikkel je als speler snel een liefdevolle maar wispelturige verhouding met het ding, dat gaandeweg eigen karaktertrekken ontwikkelt. Verdomme, mopper je, vervaarlijk schommelend over een bergpaadje. Waarom vliegt de motorkap elke keer open als je de ruitenwisser aanzet?
Niet alleen je auto vervormt, het hele schitterende boslandschap van Pacific Drive verandert continu; het ene moment rij je over een mooi landelijk weggetje, vervolgens beland je in een uitdijende poel zuur, een storm, of een stuiterende bak elektrische rommel die zich vastplakt aan je dak en stroomstoten door de voorruit jaagt. Je bent op jacht: naar onderdelen voor je auto, naar energie, naar de uitgang. Na elk uitstapje keer je terug naar de garage, waar je je auto weer in elkaar klust, benzine tankt en de accu weer oplaadt.
Elk detail is cruciaal. Onthou: trek altijd de parkeerrem aan vóórdat je de motor uitzet, anders rolt de auto zo naar beneden. Kiezel door de ruit? Even stoppen, gaatje dichten. Check dan meteen even of de accu nog volzit.
Pacific Drive is meer dan een game. Het is een vakantie. De kleine dingen eren: een mindfulnessoefening. En een spannend avontuur.
Ultros is met zijn schreeuwende kleuren en overgroeide natuurgebieden één van de uniekste games van dit moment. Je ontwaakt op een soort organisch ruimteschip waar een demon zit opgesloten, wiens invloed langzaam doorsijpelt in de muren om je heen. Je ziet een mix van beelden geïnspireerd door de psychedelische strips van de Franse tekenaar Moebius en oude, Indische tekeningen.
In eerste instantie speelt dat allemaal weinig verrassend: je springt rond, verzamelt power-ups en gebruikt die om weer andere gebieden te verzamelen – tot je uiteindelijk de eerste baas hebt verslagen. Je leert gaandeweg dat je op specifieke plekken planten kunt zaaien, al is niet meteen duidelijk wat je daar aan hebt.
Dan ga je voor het eerst dood en beland je weer aan het begin van de game. Al je power-ups zijn weg, je mag weer op pad om alles opnieuw te verzamelen. Een weemoedig vooruitzicht, tot je de twist ontdekt waar de game om draait: hoewel jouw voortgang is gereset, is de tijd in de wereld vooruitgegaan – en zijn alle gezaaide planten gegroeid. Het ene zaadje is een klimop waarmee je nieuwe plekken bereikt, de ander een cactus die een muur verwoest.
Door steeds weer een cyclus verder te komen en planten te laten groeien, kom je op nieuwere plekken en steven je af op het ‘echte’ einde. Met deze vorm vertelt Ultros een mooie boodschap: zelfs nadat jouw held een einde bereikt, gaat het leven gewoon door – en wordt het voor nakomelingen makkelijker. Het maakt Ultros memorabel.
Welke Joodse Nederlanders overleefden de Shoah? Zat daar standsverschil in? „Tegenover één sinaasappelverkoper stonden tien hoogleraren”, stelt Hans Knoop grimmig. De journalist verzorgde vorige week dinsdag de inleiding op de première van De Joodse Raad. Deze historische dramaserie is vanaf zondag te zien bij de EO op NPO1. Hans Knoop verwoordde in zijn praatje het algemene oordeel over de Joodse Raad: zelfingenomen regenten die tijdens de Tweede Wereldoorlog met de nazi’s collaboreerden om hun eigen hachje te redden en die na de oorlog hun oude machtsposities weer innamen. Knoop schreef in 1983 een vernietigend boek over de Joodse Raad en was de initiatiefnemer van de nieuwe tv-serie.
Toch is Knoops verhaal precies wat de historische serie niet wil vertellen, zeggen scenarioschrijver Roos Ouwehand (Oogappels) en historicus Bart van der Boom na afloop van de première. Ze probeerden zich juist zo goed mogelijk in te leven in de raadsleden en hun onmogelijke keuzes. Ouwehand: „Tijdens het schrijven zat ik wel met een probleem: het zijn allemaal betrokken mensen die zich enorm inzetten voor de Joodse gemeenschap. Dus hoe komen die tot een punt dat ze denken: ik ga mensen laten afvoeren naar de dood? Scenario-technisch en psychologisch klopt dat niet.”
De Joodse Raad functioneerde tijdens de Duitse bezetting (1940-1945) als mini-regering voor de geïsoleerde Joodse bevolkingsgroep en werd door de nazi’s gebruikt om de deportatie van 107.000 Joden naar de vernietigingskampen te faciliteren. Ouwehand: „Ik was echt bijna klaar toen ik hoorde dat er iemand in Leiden een boek zat te schrijven over de Joodse Raad.” Dat was historicus Bart van der Boom. Zijn boek De politiek van het kleinste kwaad (2022) gaf Ouwehand de sleutel die ze zocht: „Dat de Joodse Raad helemaal niet wist wat er aan het einde van de deportatielijn gebeurde. Ze wisten we dat de werkkampen gruwelijke plekken waren, waar het lezen zwaar was, maar niet dat vrijwel iedereen meteen werd gedood.” De raadsleden handelden in tragische onwetendheid, dat maakt het dilemma van de Joodse Raad invoelbaar voor de kijkers.
Gehoorzamen of verzetten
Van der Boom: „Toen Roos mij vertelde van haar worsteling met het personage van Cohen, moest ik lachen en zei: ‘dat is precies waar historici mee worstelen’. Wij werken ook met empathie, proberen ons te verplaatsen in historische figuren. Passen deze daden en motieven bij deze figuur? Hoe dachten mensen in die tijd? Zo proberen historici er ook een plausibel verhaal van te maken wat lezers van nu kunnen volgen.”
Ouwehand concentreert zich in de serie op voorzitter David Cohen (Pierre Bokma) en zijn dochter Virrie (Claire Bender). De vader werkt mee met de nazi’s om erger te voorkomen. De dochter helpt kinderen onderduiken die op het punt staan om gedeporteerd te worden. De vader staat voor gehoorzaamheid, de dochter voor verzet. Die keuze verscheurt het gezin. „Ik focuste op de vader en de dochter en kon zo dat enorme, ingewikkelde, beladen verhaal dichterbij halen. Twee mensen maken andere keuzes en drijven daardoor uit elkaar. Dat is voor iedereen begrijpelijk en invoelbaar.”
Van voorzitter David Cohen had Ouwehand zijn memoires, veel van zijn tekst komt uit die documenten. „Maar van Virrie wist ik vrijwel niets. Het duurde lang voordat ik een beeld bij haar had. Ik denk: je bent jong en dan wordt het oorlog. Heel lang snap je niet wat er gebeurt, je vader zegt dat de oorlog snel afgelopen zal zijn. En langzaam wordt het steeds erger, zie je dat jouw gemeenschap steeds meer in een hoek wordt gedreven. En dan rol je via een vriend in het verzet.” Virrie gaat in de crèche tegenover de Hollandse Schouwburg in Amsterdam werken en neemt daar de leiding van Henriëtte Pimentel over, die dan al is gedeporteerd. Ze gaat meewerken aan het kinderwerk: het laten onderduiken van Joodse kinderen van wie de ouders aan de overkant in de schouwburg wachten op deportatie.
HistoricusBart van der Boom Omdat de Joodse Raad niet wist dat de gedeporteerde Joden vrijwel allemaal vermoord werden, leek deportatie het minste kwaad.
Ouwehand wilde zo dicht mogelijk bij de waarheid blijven. „Ik voelde een grote verantwoordelijkheid om het te laten kloppen. Ik had eerder te veel dan te weinig materiaal – had wel achtendertig series kunnen schrijven. Dat was af en toe wel lastig. Om het helder te houden heb ik voor een klassieke, lineaire vertelvorm gekozen.” Ze probeerde zich vooral voor te stellen hoe het geweest was. „Het moest om de mensen draaien, niet om het mechanisme of de actie, zoals in veel oorlogsseries. Ik hoop dat je een beetje gaat zien dat het mensen zijn die in een andere tijd leefden, maar die best wel een beetje op ons lijken, en die ook vergelijkbare dingen meemaken: mislukt huwelijk, uitgaan met vrienden, verliefd worden – dat gaat ook allemaal ook door in oorlogstijd. In de memoires van Gertrude van Tijn – een van de personages in de serie – beschrijft ze dat ze altijd veel vrienden over de vloer had, vanuit het idee: laten we in godsnaam bij elkaar warmte zoeken.”
Waarom werkte de Joodse Raad mee met de bezetter? Van der Boom: „De Joodse Raad wist niet dat de gedeporteerde Joden vrijwel allemaal vermoord werden, dus leek deportatie het minste kwaad. Ze wisten namelijk wel dat verzet tegen de nazi’s – zoals rond de Februaristaking – werd bestraft met het afvoeren van willekeurige Joodse burgers. Dus koos Cohen voor gehoorzaamheid en meewerken, en tégen onderduiken, in de hoop het leed te kunnen verzachten.” Dit was niet bedacht door Cohen, dit was de oude tactiek van Joden om te overleven onder een vijandig regime. Cohens aanpak werd tijdens de oorlog breed gedeeld. Vrijwel de hele overheid werkte mee met de nazi’s.
Van der Boom wijst op het effectieve schrikbeeld van concentratiekamp Mauthausen: „Als je onderdook en je werd gepakt en daarheen gestuurd, dan overleefde je het zeker niet.” De Nederlandse Joden leefden dus met de angst voor Mauthausen en hadden geen idee wat Auschwitz betekende. „Als je dagboeken uit die tijd leest zie je dat mensen eigenlijk helemaal niet wisten wat daar gebeurde. Ze konden zich niet voorstellen dat er bijna niemand terug zou komen. Dan snap je dat mensen dachten, wat intens tragisch is: misschien moet ik gewoon een paar extra warme sokken meenemen want dan overleef ik dat kamp misschien.” Voorzitter Cohen zei na de oorlog: wij dachten dat het minder erg was dat 4.000 mensen naar Auschwitz gingen dan 700 mensen naar Mauthausen. Van der Boom: „Veel mensen maakten die overweging. Dan is het dus niet zo gek dat de Joodse Raad dacht: misschien is gehoorzaamheid wel het kleinste kwaad.”
Cohen werd na de oorlog verweten dat hij voor de nazi’s selecteerde wie er gedeporteerd zou worden en wie werd vrijgesteld. Zijn eigen gezin en medewerkers van de Joodse Raad waren vrijgesteld. Uiteindelijk werd overigens iedereen gedeporteerd, ook de Joodse Raad. Wat denkt Van der Boom over wat Hans Knoop in zijn toespraak aankaartte: dat de Joodse raad bij de selectie de elite en dus zichzelf bevoordeelde boven het Joodse proletariaat? Van der Boom: „Dat is een moeilijk en pijnlijk punt. Cohens overtuiging was: als de mensen na de oorlog uit de kampen terugkeren, moet er hier in Nederland leiding zijn om de gemeenschap weer op te bouwen. Dus die leiders moet je hier houden. Vanuit zijn positie als bestuurder was dat logisch gedacht. Tegelijk beschermde hij daarmee ook zichzelf en zijn familie, dus er zat eigenbelang bij. Nogmaals: hij wist dus niet dat dat een keuze tussen leven en dood was.”
Virrie Cohen, gespeeld door Claire BenderFoto EO/NPO.
Met de kennis van nu blijf je tijdens het kijken toch denken: Cohen zat fout en Virrie was de heldin. Ouwehand: „Ik ben de beweegredenen van David en Virrie allebei gaan begrijpen. En ik hoop dat de kijkers ook met beide personages gaan meeleven.” Op het eind van de serie zien we Virrie met hetzelfde probleem worstelen als haar vader: ze moet kiezen welke kinderen ze door de achterdeur van de crèche laat ontsnappen, en welke ze door de voordeur naar de overkant brengt. Zo is de serie een aaneenschakeling van duivelse dilemma’s. Ouwehand: „Dat was natuurlijk de hele tijd zo. Wie wel en wie niet? Dat is misschien nog wel pregnanter dan hoe haar vader moet kiezen.”
<dmt-util-bar article="4192412" headline="Televisieserie De Joodse Raad laat zien: zowel gehoorzaamheid als verzet leidden in de oorlog tot duivelse dilemma’s” url=”televisieserie-de-joodse-raad-laat-zien-zowel-gehoorzaamheid-als-verzet-leidden-in-de-oorlog-tot-duivelse-dilemmas”>
Het is moeilijk navigeren tussen het wekelijks groeiende reservoir van afleveringen van This American Life. Toch steekt uit de inmiddels 825 afleveringen deze uit 2013 er nog altijd ver bovenuit.
In een prachtig staaltje verteltechniek voert Michael Lewis een Bosnische vluchteling op voor wie de Amerikaanse droom uitkomt. Dankzij bedrog, zegt de man. Dat is niet waar. De intelligente en gelukkige man blijkt zichzelf te bedriegen. Hij vervormde zijn herinneringen opdat ze rijmen met zijn wereldbeeld en met zijn theorieën als wetenschapper. De confrontatie met de werkelijkheid roept interessante vragen op over geluk en verdienste en het vermogen de waarheid te negeren, tegen ieder bewijs in.
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data112908194-37e52a.jpg|https://images.nrc.nl/uhEjCktw1rc_UELPsRMYm__uEJs=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data112908194-37e52a.jpg|https://images.nrc.nl/o7JkNKJ-M6a873idjCSQV_x0JHs=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data112908194-37e52a.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data112645081-8b26a5.jpg|https://images.nrc.nl/mKXNXwMRd2Z23loiuPhheOaEcZg=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data112645081-8b26a5.jpg|https://images.nrc.nl/yzdWmT0qxfZ8q-cez8z6Dr00iu8=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data112645081-8b26a5.jpg)
