Category: Opinie&Columns

Ongegeneerd imperialisme overspoelt ons vanuit de VS, gericht op het winnen van grondstoffen en beschermen van economische groei. Het is alsof het gaspedaal hard wordt ingedrukt, terwijl we midden in een existentiële ecologische crisis zitten, die ook steeds meer sociale ontwrichting veroorzaakt. Onderwijl is linkse politiek vooral conservatief: de inzet is op zijn best een groenere en socialere versie van economische groei. Terug naar de status quo is echter volstrekt onvoldoende om van de huidige ramkoers af te raken: sociale uitbuiting en groeiende ongelijkheid, versnellende klimaatverandering en vernietiging van biodiversiteit zullen onverminderd doorgaan.

Het lijkt evident dat de obsessie met economische groei de onderliggende oorzaak is van al die problemen. Duurzaamheid werd een poging tot het groener en eerlijker maken van die groei. Maar keer op keer blijkt het verduurzamen van consumptie en productie een gevaarlijke illusie: relatieve milieuwinst wordt door verdere groei tenietgedaan en de fantoomgroei lijkt de samenleving al decennia niet significant gelukkiger, gezonder of rechtvaardiger te maken. Het echte probleem is dan ook fundamenteler: de continue noodzaak om met geld meer geld te maken, ofwel geldgroei.

Geldgroei is de kern van ons economisch systeem en de motor van economische groei. We ‘maken’ geld door consumptie aan te jagen. Hiervoor gaan consumenten, overheden of bedrijven schulden aan (en groeit ongelijkheid) of wordt natuur te gelde gemaakt (en schade niet betaald). Met geld, ook als we ‘duurzaam investeren’, moet rendement behaald worden en dus meer productie en consumptie aangejaagd. Op deze manier is alles de afgelopen decennia ingericht om met geld meer geld te maken, met steeds groeiende sociale problemen en ecologische schade als gevolg. Zolang deze groeidwang niet stopt, blijft de crisis zich verdiepen en neemt de instabiliteit toe.

De alternatieven zijn er

Het enige alternatief is een financieel en economisch systeem dat geen geldgroei ten koste van mens en planeet toestaat. Dat alternatief is haalbaar, en sterker nog, bestaat al lang op heel veel plekken waar basisbehoeften zoals eten, wonen, energie en zorg op een duurzame en rechtvaardige manier zijn georganiseerd. In het huidige politieke debat worden deze alternatieven – van links tot rechts – echter te weinig gezien of serieus genomen.

Voor voeding zijn er inmiddels legio voorbeelden van regeneratieve, agro-ecologische of biologische vormen van productie. Met een dieet met maximaal 20 procent dierlijke eiwitten kunnen we op Nederlandse grond de bodem herstellen, iedereen voeden, en de boer een goede boterham laten verdienen. Dan stopt de vicieuze cirkel van geldgroei die bestaat uit schaalvergroting, intensivering en stijgende grondprijzen. Maar is dus ook het verdienmodel voor de agro-industrie en de banken weg. Bij initiatieven als Lenteland, Heerenboeren, Land van Ons of Caring Farmers zien we al in de aanzet deze combinatie van publieke financiering, sociaal-ecologisch herstel, sociaal ondernemerschap en een duurzaam menu – en daarmee dus een duurzaam economisch model dat de natuur herstelt, een gezonde maaltijd biedt, werkgelegenheid en sociale relaties herstelt.

Verduurzamen van consumptie en productie is een gevaarlijke illusie

Op gebied van energie zien we allerlei veelbelovende voorbeelden rondom lokale warmtenetten, energiehubs van bedrijven of energiecoöperaties. Zij combineren bijvoorbeeld lokale warmtebronnen met isoleren, of duurzame opwek en opslag. Er zullen misschien flinke aanloopkosten zijn, maar op zeer overzienbare termijn blijft er een veel lagere energierekening over met een systeem dat fossielvrij is en in democratisch eigendom. Ze breken ook met geldgroei: het zijn investeringen voor de lange termijn met een laag risico en een laag rendement.

Geen geld onttrekken

Ook voor domeinen als wonen, mobiliteit, zorg en water zijn dit soort radicale alternatieven aantoonbaar te verwezenlijken. Denk aan initiatieven rond deelmobiliteit, integratie van wonen en zorg in coöperaties, of circulaire decentrale watersystemen. Deze gaan uit van ‘meervoudige’ (sociaal, ecologisch én financiële) waardecreatie en sociaal ondernemerschap (er wordt dus ook gewoon geld verdiend en gewerkt), maar de geproduceerde financiële waarde wordt niet uit het systeem onttrokken en blijft in lokaal eigendom. Die nieuwe ‘gemeenschapseconomie’ produceert dus ecologische en sociale waarde, maar een stuk minder geld, en is daarom ook een bedreiging voor de traditionele economie.

Deze voorbeelden laten een haalbaar alternatief zien voor de sociaal-ecologische ramkoers van oneindige geldgroei. Maar vooralsnog zijn het vooral mensen met bovengemiddeld veel tijd, idealen of geld die deze alternatieven ontwikkelen en die vaak ook een overheid en instituties tegenkomen die op groei zijn ingericht. Het mainstreamen van deze initiatieven vraagt om een transitiepolitiek die nu ontbreekt: een alternatieve maatschappijvisie die de gemeenschapseconomie als basis neemt.

Deze transitiepolitiek kan praktisch allerlei vormen aannemen maar kent twee pilaren: aan de ene kant het doorbreken van geldgroei door het ontmoedigen van consumptie, limiteren van schulden en vermogen, lokaliseren van geld, en het terugdringen van aandeelhouderskapitalisme. Aan de andere kant vraagt transitiepolitiek om het ondersteunen van (de overgang naar) de gemeenschapseconomie rondom voedsel, mobiliteit, wonen, zorg en energie. Alleen een combinatie van deze twee pilaren leidt tot een realistisch pad richting een economie binnen de draagkracht van de planeet, waarin iedereen gezond kan samenleven met betaalbare toegang tot basisbehoeften. Hiermee biedt transitiepolitiek twee dingen die in het huidige politieke discours ontbreken: een fundamentele kritiek op de huidige politieke economie, gecombineerd met een nieuw verhaal voor de lange termijn dat oude ideologische partijlijnen overstijgt.

Delen

Mail de redactie

Hij komt over als „een naar, arrogant mannetje”, schreef televisierecensent Wilfred Takken op 27 februari in zijn recensie van de documentaireserie De mondkapjesdeal over Sywert van Lienden. Maar het was niet dat „nare mannetje” waarover Van Lienden zich vervolgens bij NRC beklaagde. Dat was over een zin aan het einde van dezelfde recensie: „Volgende week komt de meesteroplichter alsnog zelf voor de camera, om ongetwijfeld welbespraakt en bijna overtuigend zijn zaak te bepleiten.”

Waarom dat ‘meesteroplichter’, wilde Van Lienden weten. Oplichting is een ernstig strafbaar feit. „Hierover dient […] eerst een rechtbank zich uit te spreken voordat iemand op deze wijze door een krant met groot bereik zou mogen worden betiteld, zou mijn stelling zijn.” Bovendien wees hij op een passage eerder in de recensie, waarin juist stond: „Wat het trio niet deed, volgens betrokkenen, was de staat oplichten.” Hij vroeg om verwijdering van ‘meesteroplichter’ uit de tekst.

Civiele procedure

Dat weigerde de hoofdredactie op diverse gronden. In de eerste plaats moet de tv-recensie worden beschouwd als een column, met alle bijkomende vrijheden (die zich overigens niet uitstrekken tot het doen van beweringen die feitelijk onjuist zijn). Verder stelde de hoofdredactie dat de aanduiding ‘meesteroplichter’ werd ondersteund door het vonnis van de rechtbank op 5 februari. Die bepaalde in een civiele procedure tegen Van Lienden en diens zakenpartners Camille van Gestel en Bernd Damme dat zij „geen moment transparant” waren geweest over hun commerciële belangen toen zij in 2020 veertig miljoen mondkapjes verkochten aan de Nederlandse overheid. Ook hadden zij, aldus de rechter, bewust verwarring gezaaid. Ze moeten hun winst terugbetalen aan de Stichting Hulptroepen Alliantie. Dat is geen strafrecht, maar wel rechtspraak. Bovendien, stelt de hoofdredactie: „‘Meesteroplichter’ wordt in de spreektaal gebruikt als iemand die er goed in slaagt anderen om de tuin te leiden”. Zo staat het vaker in NRC, vervolgt de hoofdredactie, ook zonder strafrechtelijke veroordeling.

Hier spelen verschillende vragen een rol; we betreden grijs gebied. In hoeverre is een televisierecensie een column? Is een civiele uitspraak voldoende grond om iemand een ‘meesteroplichter’ te noemen?

Dat ‘meesteroplichter’ vaker wordt gebruikt, klopt. De afgelopen vijf jaar werden onder meer schrijver Theo Kars, voetbalbestuurder Sven Mislintat, Ronald Plasterk, producer Frank Farian, de Franse nep-edelman Christophe Rocancourt, de Amerikaanse zakenman David Milton Thomas III, seriemoordenaar Charles Sobhraj, Charles Ponzi en spookvoetballer Bernio Enzo Verhagen zo aangeduid. Waarbij de context nogal verschilt. Soms gaat het om nieuwsverhalen over veroordeelden, maar vaak ook om artikelen over films en documentaires.

Youp van ’t Hek

Er is een hofleverancier aan meesteroplichters. Columnist Youp van ’t Hek was niet alleen degene die Mislintat en Plasterk zo aanduidde, hij gebruikte de term ook op 31 juli 2021 voor „onze Sywert”. Wat Van Lienden betreft, was dat deel van een langlopende campagne tegen hem. Daar heeft hij eerder aandacht voor gevraagd bij NRC, maar zonder resultaat. Hij zegt „een liefhebber van debat, humor en polemieken” te zijn, waar „een zeker incasseringsvermogen” bij hoort. Maar de formulering in de tv-recensie draagt bij aan een mediadynamiek die „leidt tot reële schade in de levens van mensen, nog voordat een rechter daadwerkelijk een oordeel heeft kunnen vellen.”

Dat de bijdragen van Van ’t Hek (hij noemde Van Lienden ook eens „Oplichter des Vaderlands”) columns zijn, staat buiten discussie, maar geldt dat ook voor een (televisie)recensie? Bij de rubriek ‘Zap’ staat niet dat het een column is. En in de praktijk is die rubriek een mengvorm van verslaglegging, het delen van een kijkervaring en een oordeel. Over de tv, maar in het verlengde daarvan ook over de wereld. Het lijkt mij dat de recensent (ik was dat zelf ook) ruimte toekomt om scherpe of meerduidige woorden te kiezen.

‘Oplichter’ heeft naast een morele een vrij heldere juridische context. Ik kan me niet voorstellen dat NRC in de verslaggeving iemand een oplichter zou noemen die daar (nog; in het geval van Van Lienden moet de strafzaak nog beginnen) niet voor is veroordeeld. De verwijzing naar de civiele zaak overtuigt mij wat dat betreft niet: hoewel hetzelfde gedrag werd beoordeeld, was die procedure niet bedoeld om vast te stellen of men zich aan oplichting schuldig had gemaakt.

Recensies en columns

Maar zoals een column of recensie geen nieuwsartikel is, is een meesteroplichter ook niet precies een oplichter. ‘Meesteroplichter’ is een dubbelzinnig woord. De term drukt ook een zekere fascinatie, misschien zelfs bewondering uit. Je leest het (ook in NRC) vrijwel alleen voor mensen die op de een of andere manier tot de verbeelding spreken. Meesteroplichters zijn vrijwel altijd beroemd, je kunt betogen dat het voorvoegsel ‘meester’ eerder verwijst naar ‘heel bekend’ dan naar ‘heel bekwaam’.

Verreweg de meeste meesteroplichters huizen in recensies en columns en in die context verwijst het wat mij betreft meer naar een archetype dan naar een juridische status – ook in het geval van de tv-recensie van Wilfred Takken. Die was er zich tijdens het schrijven niet van bewust dat zijn woorden konden worden opgevat als een verwijzing naar een juridische situatie. „Zo’n recensie beschrijft ook de associaties die ik heb bij het kijken.” Hij had zo een andere term kunnen kiezen, zegt hij, en hecht ook niet bijzonder aan ‘meesteroplichter’. Maar het antwoord op de vraag of het er in die context mocht staan is ook wat mij betreft ja. Ook als de auteur van dienst geen cabaretier van beroep is.

Arjen Fortuin

Reacties: [email protected]

Delen

Mail de redactie

Op 1 februari schoof de Doomsday Clock een seconde op, naar 89 seconden voor middernacht, het rampmoment. Symbolisch natuurlijk. Maar wel een verschuiving die aangaf dat de wereld volgens het Bulletin of the Atomic Scientists, de ngo achter de doemklok, nog nooit eerder zo dicht bij de ondergangwas geweest. Zelfs de Cuba-crisis van 1962 kwam in de ogen van experts niet zo dicht bij het nucleaire armageddon.

Het risico is na de wanvertoning van vrijdag 28 februari natuurlijk niet minder geworden – en dat is nog mild uitgedrukt. De uitbarsting van het duo Donald Trump en JD Vance onderstreept dat de VS onder hun gezag zijn gereduceerd van hoeder van de internationale rechtsorde en betrouwbare alliantieleider, tot een grootmacht die – desnoods ten koste van recht, waarheid en mensenlevens – buitenlandse politiek als een vulgair verdienmodel ziet, waarin het om macht en eigenbelang gaat.

Alle discussies over vredestroepen na een eventuele wapenstilstand in Oekraïne ten spijt – de ultieme veiligheidsgarantie die de leveranciers van deze militairen zouden moeten vrijwaren van Poetins revanchisme, kun je wel vergeten in dit nieuwe Amerikaanse script, waarin Trump zijn steun nooit ondubbelzinnig zal geven, of gewoonweg zal weigeren.

Afschrikking

De grote olifant in de kamer is de nucleaire paraplu. De gedachte is dat kernmachten elkaar afschrikken met de belofte van wederzijdse vernietiging, en dus niet de oorlog zullen verklaren. Natuurlijk heeft Europa op allerlei gebieden militaire achterstanden ten opzichte van Rusland, maar de échte achterstand is toch die op het gebied van nucleaire afschrikking.

De Europese Unie heeft geen kernmacht; alleen Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk bezitten kernwapens. En waar de Verenigde Staten en Rusland er allebei ruim vijfduizend hebben, is de voorraad van beide Europese nucleaire machten veel kleiner. Het VK heeft 225 kernwapens, die zonder Amerikaanse hulp niet eens zouden kunnen bestaan en gelanceerd worden; Frankrijk heeft er 290, die ingezet kunnen worden voor het nationale belang, te definiëren door president Emmanuel Macron.

Ooit twijfelde president Charles de Gaulle al aan de Amerikaanse garantie. Zijn land kon, vond hij, beter zelf kernwapens maken. De Fransen hebben er weliswaar op gezinspeeld dat het Franse nationale belang ook een EU-belang zou kunnen zijn, maar zeker daarvan zijn we allerminst. Lang verhaal kort: de Franse en Britse kernmachten zijn ongeschikt voor een full-scale afschrikking.

En het rijke Duitsland dan? Ook dat land koos – min of meer gedwongen door zijn oorlogsverleden – voor de Amerikaanse belofte. Technisch en financieel zou het zeker wel in staat geweest zijn een eigen atoombom te maken. Periodiek laait de discussie in Duitsland op of het niet veiliger geweest zou zijn om de weg der nucleaire Alleingang te bewandelen en/of zich in te kopen in het Franse project. De komende kanselier Friedrich Merz heeft dat balletje onlangs weer opgeworpen. Na een resolute afwijzing van de Franse defensieminister Sébastien Lecornu, heeft Macron onlangs de deur toch op een kier gezet voor een zekere ‘Europeanisering’ van de Franse atoombom. En Macron heeft het laatste woord.

De Taurus-raket zou een soort conventionele afschrikking voor Oekraïne kunnen vormen

Zelensky heeft ook maar al te goed door wat de gevolgen zouden zijn als de Amerikaanse nucleaire paraplu wegvalt. Hij ‘versprak’ zich al in september vorig jaar (en bij de presentatie van zijn vredesplan op 17 oktober in Brussel ook) toen hij het over het ‘NATO or Nuke’-dilemma had. Dat moest hij rap inslikken, maar het is geen geheim dat hij er rond de Russische invasie ook al eens naar verwees. Ook nu betreuren hoge spijtoptanten in Oekraïne het Memorandum van Boedapest uit 1994, waarbij Oekraïne zijn kernraketten inruilde voor (achteraf) waardeloze veiligheidsgaranties.

Dertig jaar verder gelooft geen weldenkend mens dat Oekraïne alsnog de klok kan terugdraaien. Experts zeggen dat Oekraïne de eigen nuke niet kan maken.

Precies en krachtig

Gelukkig heeft de techniek ook niet stilgestaan. Nucleaire afschrikking is niet per se meer nodig. Niet-nucleaire raketten zijn tegenwoordig zo snel, precies en krachtig dat ze belangrijke politieke en militaire objecten van de tegenstander dusdanig kunnen treffen, dat ze haast eenzelfde afschrikkende werking hebben.

Merz doet wellicht iets wat zijn voorganger Olaf Scholz niet aandurfde. Merz zou bereid zijn om de Duitse Taurusraket aan Oekraïne te leveren. Als Oekraïne dat wapen verder ‘oekraïniseert’ – oftewel, zelf gaat bouwen – zou het een soort conventionele afschrikking kunnen vormen.

Als Trump bovendien in een goede bui is, voert hij toch Joe Bidens plan uit om hypersonische Dark Eagle-raketten in Duitsland op te stellen. Die kunnen Moskou onder schot houden en de Russen zo conventioneel afschrikken.

Intussen wordt in ons land de hele kwestie van een Europees alternatief voor de Amerikaanse nucleaire paraplu vooruitgeschoven. ‘Niet aan de orde’, luidt de Haagse standaardreactie: minister van Defensie Ruben Brekelmans zei woendag in de Kamer nog dat de discussie „in de kinderschoenen staat”. In Nederland gebeurt alles 50 jaar later.

Delen

Mail de redactie

De wereld staat in brand. De ontvangst van de Oekraïense president Volodymyr Zelensky door de Amerikaanse president Donald Trump afgelopen vrijdag laat opnieuw zien dat onze Amerikaanse bondgenoot het veld van de democratische rechtsorde lijkt te hebben verlaten en vriendschap uitstraalt naar Vladimir Poetin, de gruwelijke Europese agressor die niet alleen tegenstanders om het leven brengt maar een heel volk onder zijn oorlogsmisdaden en agressie laat lijden.

De bekende Leidse hoogleraar Cleveringa placht altijd al te zeggen dat we waakzaam moeten zijn. Daarmee doelde hij op de gevaren die de democratische rechtsorde bedreigen. Die waren toen duidelijk gebleken: voor de Tweede Wereldoorlog was in Duitsland het autoritaire regiem van Adolf Hitler aan de macht gekomen dat de beginselen van de rechtsstaat met voeten trad. Sommige groepen van burgers, Joden en politieke opponenten, hadden geen rechten meer en vermoede tegenstrevers werden monddood of dood gemaakt. Die waakzaamheid waar Cleveringa voor pleitte, is nu meer dan ooit op zijn plaats.

Grof geweld

Kenmerken van de democratische rechtsorde zijn de gebondenheid aan de wet, het evenwicht tussen de machten in de staat, de erkenning van mensenrechten en de toegang tot onafhankelijke en onpartijdige rechters. Op elk van die vier punten zijn in de VS gevaarlijke aanvallen te signaleren. De gebondenheid aan de wet was al in het geding bij de aanval op het Capitool op 6 januari 2021.

Aanhangers van Trump bestormden massaal de zetel van de democratie, nadat de presidentskandidaat daartoe direct of indirect had opgeroepen. Grof geweld werd niet geschuwd.

Nu daarop in januari gratiëring van vele veroordeelde daders gevolgd is, kan dit niet anders worden uitgelegd dan als legitimering van dit gewelddadige en misdadige optreden. Daarover bestaat geen twijfel als je ook nog leest dat de president zich uitliet in termen van: „He who saves his country does not violate any law.” (Wie zijn land redt, overtreedt geen enkele wet) Deze aan Napoleon toegeschreven uitlating lijkt wetsovertredingen te rechtvaardigen, die – in de ogen van de machthebber – gericht zijn op bescherming van de staat. Het is op minst een gevaarlijke oproep aan burgers om zich niets gelegen te laten liggen aan de wet, en een rechtvaardiging van eigen onwettelijke optreden. Het is „l’état, c’est moi” van de Zonnekoning.

De gratiëring van de Capitoolbestormers was ook een aantasting van het tweede element van de rechtsstaat: evenwicht tussen de machten. Deze gratie-verlening was een ontkenning van rechterlijke oordelen.

Het derde element van de rechtsstaatgedachte, respect voor mensenrechten, wordt op grove wijze aangetast door de toekenning van ongecontroleerde machtsposities aan ‘techreuzen’ en door inbreuken op het vrije woord: je mag termen als De Golf van Mexico, inclusie en gender niet meer gebruiken. De persbreidel die daarvan het gevolg is, maakt de in een democratie essentiële functie van de journalistiek kapot. Ook tast dit de academische vrijheid grof aan.

De vernedering van rechters die in het verleden anti-Trump oordeelden is een aanval op de rechterlijke macht. Te hopen valt dat rechters die nu moeten gaan oordelen over decreten van de president hun rug recht houden. Dan zal blijken of de rechterlijke macht en andere instituties voldoende waarborgen bieden tegen dit autoritaire regiem.

De vernedering van rechters is een aanval op de rechterlijke macht

Vooralsnog is er reden tot vertrouwen. Het Amerikaanse Hooggerechtshof heeft ook recentelijk nog arresten gewezen die de huidige president niet zullen hebben bevallen. Het laatst benoemde lid van het Hof (door president Trump aan het slot van zijn eerste termijn), Amy Coney Barrett, heeft na haar benoeming erop gewezen dat zij een onafhankelijke rechter is. Dat is een heldere stellingname die mag doen veronderstellen dat zij niet altijd langs partijlijnen zal oordelen.

Veeg teken

Ook al houden rechters de rug recht. De rechter heeft ‘purse nor sword’ en kan met andere woorden zijn of haar beslissingen niet afdwingen. Dus als de uitvoerende macht tot de orde wordt geroepen en zijn beleid moet bijstellen, dan zal die uitvoerende macht zelf zo’n beslissing moeten gaan uitvoeren. In de VS is de rol van de rechter traditioneel groot. Als die wordt aangetast, valt het ernstigste te vrezen voor het behoud van de rechtsstaat.

Helaas hebben we de afgelopen jaren in Nederland moeten vaststellen dat in procedures waarin de overheid wordt veroordeeld, rechters zich gedwongen zagen aan niet-naleving ervan een dwangsom te koppelen. Zoals in de opzienbarende Greenpeace-uitspraak inzake de stikstofbeperking. Dat was vroeger ondenkbaar: de overheid volgt rechterlijke beslissingen op. Als dat stelselmatig niet meer gaat gebeuren stort de rechtsstaat in. Vooralsnog lijkt Nederland overigens niet de richting van de VS in te gaan. De poging van dit kabinet om per decreet te regeren met de asielnoodwetgeving, is een halt toegeroepen. De ondermijning van een raadgevende institutie als de Raad van State is wel een veeg teken. Nederland is nog niet zo ver afgezakt als de VS. Maar waakzaamheid is op zijn plaats.

Delen

Mail de redactie

Wat voor een Amerika zien we hier? Sinds Trumps ontmoeting met Zelensky is er veel afschuw over het buitenlandbeleid van Trump. Er zijn ook anderen die de deregulering en zakelijke politiek van de president omarmen. Beide posities zijn naïef als er niet een begrip aan vooraf gaat over hoe monumentaal de verandering is van de positie van de VS in de wereld is.

Twee observaties moeten daarvoor gemaakt worden. Met moeite wennen wij in Europa aan het idee dat de Amerikanen niet voor altijd onze vrijheid zullen garanderen. Wie de woorden van vicepresident Vance in München en het gesprek van Trump en Vance met Zelensky bekeek, ziet dat er iets veel heftiger aan de hand is: voor de Amerikaanse regering zou de EU best wel eens een tegenstander kunnen zijn. Daar zijn wij totaal niet op voorbereid.

De tweede observatie is nog van grotere orde. Sinds de Tweede Wereldoorlog zijn de VS de schepper en hoeder van de wereldorde. En nu heeft dat land besloten dat die orde hen niet meer dient. Dat is immens, en toch de letterlijke woorden van minister van Buitenlandse Zaken Rubio tegen de Amerikaanse senaat.

Machtigste land

Maar wat voor Amerika is dit? En vanuit welke wereldorde handelt het land? De inauguratiespeech van Trump gaf inzicht in naar welke situatie hij terug wil: het Amerika van de 19e eeuw. Dat was een land zonder mondiale verplichtingen en een eigen invloedssfeer in het Westelijk Halfrond (de zogenaamde Monroe-doctrine). Een Amerika waarvan het grondgebied groeide. Een Amerika dat commercieel gedreven was en waar grote industriëlen de dienst uitmaakten. Een Amerika dat leefde in een wereld van natiestaten zonder internationale organisaties en normen. Van Groenland tot de rol van Big Tech is dat Amerika in het beleid van president Trump te herkennen.

Waarom zou Trump zich willen losmaken van het internationale systeem dat het land zelf goeddeels heeft gecreëerd en waar het van profiteert?

Een enkel feit is daarvoor van groot belang. Ook al zijn er allerlei opkomende grootmachten, de VS zijn op dit moment nog steeds bij verre het machtigste land in de wereld. Het heeft een enorm dynamische economie, het is leider in digitale technologieën, het heeft de sterkste en meest ervaren krijgsmacht van de wereld en het is als enige grootmacht geografisch veilig van rivalen aan de grens.

Het sterkste land in de wereld kan regeren door internationale regels en instituties zoals Amerika sinds de Tweede Wereldoorlog heeft gedaan. Het voordeel daarvan is dat die regels door anderen worden omarmd zonder dat je ze daartoe hoeft te dwingen en in dat internationale systeem zijn er andere landen en instituties die je belangen behartigen. Het nadeel is dat landen niet altijd de afspraken nakomen en dat een grootmacht als de VS zelf ook door die regels wordt gebonden. Vaak genoeg wilden de Amerikanen zich als sterkste zelf niet aan de internationale regels houden.

Het roer om

Trump gooit nu het roer om en kiest voor een koers van directe machtspolitiek. Hij verliest de voordelen van de eerdere orde, maar wint ook: omdat de VS het sterkste land in de wereld is, zal het in een systeem zonder afspraken één op één van iedereen kunnen winnen. Dat gebeurt nu al. Hij krijgt concessies van landen als Mexico, Canada, het Verenigd Koninkrijk en Oekraïne. Dat zijn concessies die hij niet zou kunnen krijgen als hij iedereen simpelweg zou wijzen op de internationale afspraken.

Daarom zal dit beleid succesvol zijn – een voor een legt iedereen het af tegen de sterkste speler. Maar wat gaat er op middellange termijn gebeuren?

Allereerst betekent deze koerswijziging dat anderen zich ook minder aan de regels zullen gaan houden. Als Trump daadwerkelijk grondgebied van een ander land gaat innemen, legitimeert hij de machtspolitieke ambities van allerlei andere landen. Daar hebben de VS zelf direct niet veel van te vrezen, maar zwakkere landen overal ter wereld wel.

Een tweede effect van deze koerswijziging is dat landen elkaar zullen opzoeken in reactie op de nieuwe Amerikaanse machtspolitiek, zelfs bondgenoten. Dat proces is al gaande en de Chinezen spelen er op slimme wijze op in. De Chinese topdiplomaat Wang Yi zei bijvoorbeeld dat Europese landen betrokken zouden moeten zijn bij de onderhandelingen over Oekraïne. Tegen zijn Argentijnse ambtsgenoot zei Wang Yi dat China geen „sferen van invloed” erkent. Dat is frappant, want met dat argument stelde de VS altijd dat China niet de baas mag zijn over andere landen in Oost-Azië. Nu gebruikt China ditzelfde argument tegen landen in de ‘achtertuin’ van de VS.

Het heeft dus weinig zin om simpelweg voor of tegen het Amerikaanse beleid te zijn: er is een totaal nieuwe realiteit in de internationale politiek ontstaan.

Delen

Mail de redactie

Het grote gevaar voor Europa komt van binnenuit, aldus de Amerikaanse vice-president JD Vance. In zijn toespraak op de veiligheidstop in München vorige maand waarschuwde hij niet voor Rusland, maar voor Europese overheden die de vrijheid van meningsuiting van hun burgers zouden inperken en onwelgevallige standpunten zouden censureren. Elke mening, hoe racistisch, seksistisch of misleidend ook, heeft volgens Vance recht op een platform. Hypocriet natuurlijk, voor de vertegenwoordiger van een regering die deze weken op industriële schaal wetenschappelijk onderzoek en overheidsinformatie aan het screenen is op vermeend ‘wokisme’.

Een waarschuwing voor censuur is overigens niet geheel onterecht. De afgelopen jaren hebben Amerikaanse en Europese overheden allerlei initiatieven ontplooid om desinformatie te bestrijden, die soms doorschoten. De gedachte dat het coronavirus uit een laboratorium ontsnapt zou zijn, werd actief van sociale media geweerd, terwijl de CIA vorige maand nog concludeerde dat dit wel degelijk een reële mogelijkheid is.

Waar beide kampen het blijkbaar over eens zijn, is dat meningen ertoe doen. En dat is een belangrijk inzicht. Want wat we denken, maakt verschil voor hoe we handelen: op wie we stemmen, of we onze kinderen laten inenten, aan wat voor toekomst we werken. Daarom moet je meningsvorming serieus nemen en dat doe je niet met vrijemeningenabsolutisme of met een meningenpolitie. Wel met een open debat over hoe je je mening vormt.

We moeten op zoek gaan naar regels die ons helpen helder te denken. In verwarrende tijden van polarisatie en misinformatie is die noodzaak groter dan ooit. Dan gaat het dus niet om concrete opvattingen, maar om de vraag hoe je aan je overtuigingen komt, waar je ze op baseert en hoe je ze aanpast. Zijn er regels of inzichten die ons daarbij kunnen helpen?

Zelf uitvogelen

Door de nadruk die we in onze samenleving leggen op individuele vrijheid en zelf nadenken – doe je eigen onderzoek! – was de consensus lang dat zulke algemeen geldende denkregels er nauwelijks zijn en dat iedereen maar voor zichzelf moet uitvogelen wat nu eigenlijk waar is. Maar inmiddels lopen we keihard tegen de grenzen van dit cognitief individualisme aan. Dat heeft met diepgaande sociale en politieke ontwikkelingen te maken.

Zo is volgens de Duitse filosoof Jürgen Habermas de relatie tussen het private en het publieke domein veranderd. Traditioneel is het privédomein de plaats van de eigen voorkeuren, schrijft hij in zijn recente boek Een nieuwe structuurverandering van het publieke domein. In het publieke domein discussieer je over beleid dat het algemeen belang dient, rekening houdend met ieders voorkeuren.

Maar door de opkomst van sociale media is dit onderscheid vervaagd. Techbedrijven die niet uit zijn op het faciliteren van redelijk debat en waarheidsvinding, maar op commercieel gewin of ideologische doeleinden, hebben zich flinke stukken publieke ruimte toegeëigend. Iedereen met een internetverbinding kan al dan niet anoniem moeiteloos meninkjes de wereld in slingeren die niets met een redelijke uitwisseling van informatie te maken hebben. Zo brokkelt de publieke ruimte af die nodig is om in een democratische rechtstaat tot geïnformeerde en gefundeerde afwegingen te komen.

Je doet niet met een paar muisklikken meer inzicht op dan mensen die ergens al decennia studie van maken

Daar komt bij dat sociale media zich goed lenen voor het verspreiden van mis- en desinformatie. Natuurlijk, er worden ook veel serieuze nieuwsberichten en onderbouwde opinies gedeeld. Onderzoek laat zien dat alarmistische praat over een vermeende ‘infocalyps’ overtrokken is. Maar zelfs kleine en geconcentreerde hoeveelheden mis- en desinformatie kunnen grote gevolgen hebben. Denk aan de manier waarop misleiding doorslaggevend was voor de Brexit-stem en hoe mensen op basis van wilde complottheorieën vaccinaties weigerden of zelfs politici bedreigden.

Bovendien zien we toenemende polarisatie. Niet zozeer ideologische polarisatie – de politieke standpunten van de meeste mensen zijn niet zo heel veel opgeschoven ten opzichte van bijvoorbeeld de jaren zeventig en tachtig. Maar wel in de gevoelens die mensen over hun politieke tegenstanders hebben: affectieve polarisatie. De ander wordt in toenemende mate niet meer als medeburger met andere standpunten gezien, maar als ongeïnformeerd, onredelijk of zelfs slecht; een vijand die je niet moet overtuigen maar verslaan.

Meningenpakket

Deze parallelle ontwikkelingen leiden ertoe dat heel wat mensen eigenlijk maar twee opties zien. Enerzijds kiezen voor een kamp en je ingraven met een in steen gebeiteld meningenpakket, bijvoorbeeld pro- (of juist anti-) Palestina, migratie, lhbti-rechten, diversiteit en inclusie. Anderzijds je terugtrekken en onverschillig worden. Dan laat je je mening niet langer bevragen en mijd je het nieuws (een belangrijke trend onder jongeren).

Beide opties zijn funest voor de democratische rechtsstaat: die functioneert alleen als er een open ruimte is om informatie en argumenten uit te wisselen zonder direct financieel of ideologisch, en als burgers bereid zijn anderen en zichzelf kritisch te bevragen.

Dus hebben we wel degelijk denkregels nodig. Om te beginnen is het verleidelijk voor beter denken vooral naar de ander te wijzen. Domrechts en klimaatgekkies, die zouden gebaat zijn bij betere meningsvorming. Maar als iedereen het huiswerk in de schoenen van een ander schuift, gebeurt er niets. De psychologie leert ons dat we allemaal geplaagd worden door impliciete vooroordelen en blinde vlekken. Een eerste regel zegt dan ook dat we de mogelijkheden en beperkingen van ons eigen denken beter moeten kennen.

Zulke zelfkennis is niet altijd makkelijk te verkrijgen en ook niet per se prettig. Je moet bijvoorbeeld eerlijk onder ogen zien dat sommige van je meningen niet het resultaat zijn van nuchtere redeneringen. Ze zijn meer zoals de oranje outfits waar wij Nederlanders tijdens een WK graag in rondlopen: uitingen van je identiteit, de sociale groep waar je bij hoort.

Het kost ook moeite om de grenzen van je eigen kijk op het leven te erkennen. Mensen met een andere achtergrond en andere positie kunnen de dingen totaal anders ervaren, maar met evenveel recht. Dat jij nooit alledaags racisme hebt meegemaakt, of nooit in de buurt van een asielzoekerscentrum hebt gewoond, betekent niet dat de ervaringen en zorgen van mensen die dat wel hebben, ongeloofwaardig zijn.

Een andere regel luidt dat we sommige van onze ideeën het beste kunnen uitbesteden. Dat is nodig, omdat er allerlei experts zijn die over bepaalde onderwerpen veel meer weten dan u en wij. Het ligt niet voor de hand dat je op je zolderkamer met een paar muisklikken op schimmige websites meer inzicht opdoet in de oorzaken en gevolgen van migratie of de intenties van Poetin dan mensen die daar al decennia studie van maken.

Lockdown

Tegelijk zitten hier ook grenzen aan, omdat ook experts soms hun boekje te buiten gaan en ze het lang niet altijd met elkaar eens zijn. Deze regel behoeft dus verdere doordenking. Want met een beroep op het „kompas van wetenschappelijke kennis en betrouwbare feiten”, zoals premier Mark Rutte het aan het begin van de coronacrisis noemde, ging Nederland in december 2021 ongeveer als enige land ter wereld nog in lockdown, met verstrekkende sociale en economische gevolgen. Als het over complexe maatschappelijke problemen gaat, zijn experts uit allerlei wetenschapsgebieden tegelijkertijd nodig – natuurwetenschappers, ingenieurs, gedragswetenschappers, economen, pedagogen, historici. Sterker nog, ook buiten de wetenschap komt expertise in allerlei soorten en maten voor: in adviesraden en politiek, maar ook de ervaring van mensen voor de klas of in het buurtwerk.

Ook deze tweede denkregel is niet meer dan de aanleiding voor een gesprek. Vervolgvragen gaan over de reikwijdte van expertise, de staat van dienst van experts, de mate van consensus, legitieme kritische vragen, enzovoorts. Juist die onderwerpen lenen zich uitstekend voor het publieke debat, als het even kan zonder directe politieke stellingnames.

Misschien had Vance toch gelijk toen hij zei dat het grote gevaar voor Europa van binnenuit komt. Niet omdat de Europese overheden voortdurend meningen zouden censureren, dat valt enorm mee. Maar omdat de democratie alleen bestaat bij de gratie van een publiek domein waarin mensen niet louter hun gedachten en gevoelens willen spuien, maar eerlijk en open op basis van betrouwbare informatie hun standpunten willen vormen en aanpassen. Meningen zijn te belangrijk om aan het individu over te laten: we hebben elkaar ervoor nodig. En dus mogen we best een debat voeren over hoe je het beste je mening kunt vormen. Minder meningen – en meer meningsvorming.

Delen

Mail de redactie