Category: Opinie&Columns

Staat er een nieuw Midden-Oosten voor de deur? Een Midden-Oosten met een ander gezicht? Een groot Midden-Oosten – en dan bedoel ik niet dat er een paar landen uit de buurt aan worden vastgeplakt maar groot als in een groots verleden. Ik parafraseer uitspraken van de Israëlische premier Netanyahu.Zijn oorlog met president Trump tegen Iran vormt, zolang het staakt-het-vuren duurt, de afronding van Israëls opruiming onder zijn directe vijanden na de bloedige moordpartij door Hamas van 7 oktober 2023. Netanyahu en Trump noemen de zogeheten twaalfdaagse oorlog een overwinning: het omstreden Iraanse nucleaire programma is vernietigd en daarmee is de volgens Netanyahu „existentiële bedreiging” voor Israël van de zijde van de ayatollahs verdwenen. Andere bronnen zien minder schade aan het Iraanse nucleaire programma en voorzien dus een nieuwe oorlog als die uitkomst Israël niet zint. Wat ongetwijfeld het geval zal zijn. Maar dat is straks.

Netanyahu’s nieuwe, grote Midden-Oosten is gebouwd op een in zijn woorden „dramatische uitbreiding” van Israëls normalisering met Midden-Oosterse landen na de ‘Abraham-akkoorden’ met de Verenigde Arabische Emiraten, Bahrein, Marokko en Soedan (voorzover dat nog meedoet). Trumps duizend-dingen-onderhandelaar, Steven Witkoff, suggereerde vorige week dat er ontwikkelingen aan de gang zijn op Abrahams terrein. In een vraaggesprek met CNBC voorspelde hij „grote aankondigingen over landen die in de Abraham-akkoorden komen”.

Grote aankondigingen! En daarvoor staat Syrië op de nominatie. Nota bene het land van de „jihadist met stropdas”, Ahmed al-Sharaa, die de Israëlische leiders dusdanig wantrouwden dat ze bij Trump lobbyden om Syrië zwak en verdeeld te houden. Maar Trump ontmoette hem in Saoedi-Arabië, vond hem een kekke gozer, en trok zomaar alle Amerikaanse sancties in die wederopstanding van Syrië onmogelijk maakten. In ruil daarvoor moest Sharaa wel Abraham omarmen, wat hij, onder de juiste voorwaarden, bereid was te doen.

Volgens Amerikaanse, Israëlische en Syrische zegslieden zijn directe contacten aan de gang, die volgens een bron al vóór einde 2025 tot resultaat kunnen leiden. Daar geloof ik niks van: eerst de terugtrekking van het Israëlische leger uit het zuiden van Syrië, en dan als letterlijk pièce de résistance de toekomst van het door Israël in 1967 bezette en in 1981 geannexeerde deel van de Golan. Dat gaat Israël nooit teruggeven. Maar het is wel zo dat Sharaa geen kik gaf terwijl de Israëlische luchtmacht twaalf dagen lang zijn luchtruim schond onderweg naar aanvallen op Iran. Ja, Iran was de vriend van Sharaas vijand Assad maar dergelijke overvliegrechten voor Israël gaan wel vér.

Intussen gaat de Israëlische vernietigingsoorlog in Gaza harder dan onverminderd door. En zonder einde van de oorlog komen er geen verdere normaliseringen, ook niet met Syrië en zeker niet met Saoedi-Arabië, de hoofdprijs. Trump heeft er met Netanyahu over gebeld. „MAKE THE DEAL IN GAZA. GET THE HOSTAGES BACK!!!”, blafte hij zondag op zijn Truth Social account. Twee dagen eerder had hij voorspeld dat er binnen een week een akkoord zou kunnen worden bereikt.

Volgens een versie van een Trumpplan dat de ronde doet, zou Hamas de resterende vijftig levende en dode gijzelaars overdragen; vervolgens zouden zijn leiders in ballingschap gaan en vier Arabische landen samen het bestuur over de Gazastrook op zich nemen. Om de wederopbouw te vergemakkelijken zou elke Gazaan die dat wil, kunnen vertrekken (toch weer die Rivièra?). En de vervolging van Netanyahu wegens corruptie , „een Grote Held die zoveel voor de staat heeft gedaan”, moet van Trump metéén worden gestaakt.

Het is me niet duidelijk of dat bij het Trumpplan hoort. Maar ik lees ook dat Netanyahu helemaal geen einde aan de oorlog wil, alleen een nieuw staakt-het-vuren. En geen enkel gebaar naar de Palestijnen. Er is volgens mij nog lang geen nieuw Midden-Oosten, laat staan anders of groots.

Carolien Roelants is Midden-Oostenexpert. Ze schrijft om de week een column.

Delen

Mail de redactie

Het is extreem warm en dat niet alleen bij ons. Zuid-Europa heeft ook te maken met hoge temperaturen. In Spanje is bijvoorbeeld een hitterecord voor de maand juni verbroken, het werd lokaal 46 graden afgelopen zondag. Met zulke temperaturen is kamperen een minder aantrekkelijk idee. Passen Nederlanders daarom al echt hun vakantieplannen aan? Wordt Lapland de nieuwe Rivièra?

De opinieredactie wil van u weten: heeft u uw vakantieplannen aangepast vanwege de steeds extremere hitte of juist niet? En hoe ziet de vakantie er in de toekomst uit? Praat mee!

Delen

Mail de redactie

Afgelopen weekend was ik uitgenodigd voor een panelgesprek in Apeldoorn. We spraken over het slavernijverleden van de stad, en over religie. Een lieve dame uit het publiek vertelde dat haar moeder eens had gezegd dat zwarte mensen anders zijn dan witte, omdat zij de vloek van Cham met zich meedragen. Ik kende het verhaal, en ik moest er weer aan denken nu 1 juli is aangebroken en duidelijk is dat de politiek geenszins van plan is van Keti Koti – de afschaffing van de slavernij – een nationale vrije dag te maken. Een gemiste kans, want het zou een dag kunnen zijn waarop wij als samenleving breed met elkaar in gesprek gaan over de duizenden manieren waarop dit verleden ons allemaal gevormd heeft.

De vloek van Cham is een interessant verschijnsel. Volgens het boek Genesis was Noach dronken en naakt in slaap gevallen in zijn hut. Zijn zoon Cham zou hem hebben gevonden, en in plaats van hem toe te dekken, zou hij zijn broers Sem en Jafeth erbij gehaald hebben. Omdat Cham niet had weggekeken van zijn vaders naakte lichaam, vervloekte Noach Chams nageslacht; ‘een knecht der knechten zij hij zijn broederen!’

Zwarte mensen, zo werd in de koloniale tijd bedacht, moesten wel kinderen van Cham zijn. Afrikanen hadden het dus aan een erfzonde te danken dat ze de knechten waren van hun broers, de Europese christenen. Opvallend is dat het idee van ‘ras’ geen rol speelt in de bijbel, noch in andere canonieke teksten uit de oudheid. In de loop der tijd werd Cham echter steeds vaker afgebeeld als zwart omdat dit beter paste bij de werkelijkheid van de trans-Atlantische slavenhandel en slavernij: het was een – nogal opzichtige maar desondanks extreem effectieve – manier om de slavernij te rechtvaardigen.

Hoe men beredeneerde dat de kinderen van Cham zwart waren, terwijl Cham net als zijn broers blank als boter was, was een kunststuk op zichzelf. Het was ook niet een overtuiging die eerder, dus vóór de koloniale tijd, heeft geleefd. De fresco van Noachs dronkenschap die Michelangelo rond 1508 op het plafond van de Sixtijnse kapel maakte, bijvoorbeeld, beeldt drie witte zonen en een witte vader af. Om het tóch aannemelijk te maken, bedacht de Franse kosmograaf Guillaume Postel – die de wereld indeelde aan de hand van nakomelingen van Noah’s zonen – dat de verandering van huidskleur een extra straf was voor Chams zondige gedrag. Zo’n zwarte huidskleur moest immers wel een goddelijke straf zijn.

De mythe van Cham is een prachtig, zo niet huiveringwekkend, voorbeeld van hoe lang een verhaal dat op vrij belachelijke aannames berust en eeuwen geleden is verzonnen, nog invloed kan hebben op ons denken. Want niet alleen de moeder van de lieve Apeldoornse dame diste zonder knipperen het verhaal op. In de Nederlandse literatuur vind je het ook eenvoudig terug.

Zo schrijft W.F. Hermans in zijn debuutroman Conserve over Diego, de zwarte jongen waarmee de hoofdpersoon opgroeide; „Diego die de borden placht te wassen. Diego was even oud als Ferdinand maar veel dommer. (…) En zie je, Diego, die stamt nu af van Cham, daardoor is hij zo zwart en dom.’

1 juli zou een prachtig moment kunnen zijn om dit soort verzonnen en vérstrekkende verhalen met elkaar te delen. Dat het nog geen officiële vrije dag is, hoeft dat niet in de weg te staan. Ik wens u dan ook een mooie manspasi dey vol verhalen en vol verbinding.

Karin Amatmoekrim is schrijver en letterkundige. Ze schrijft tweewekelijks een column.

Delen

Mail de redactie

Dit weekend trok ik met vriendin H. baantjes door het IJ en op een zeker moment, het blijft toch Amsterdam, werden we bijna overvaren door een elektrische kano. Terwijl ik vloekte drong H. aan op mildheid omdat de bestuurders waarschijnlijk gewoon dronken waren.

„Je bent weer eens veel te vergevingsgezind”, mopperde ik.

„Dat komt door mijn jeugd”, giechelde H., die opgroeide in een zeer christelijke omgeving. Ik ging vroeger weleens mee naar jongerenbijeenkomsten van haar kerk, dan stond je op zaterdagavond te headbangen op het Onze Vader.

„Die hoge tolerantie voor andermans tekortkomingen is misschien nog wel een van de bewonderenswaardigste aspecten van het geloof”, zei ik.

„Je ergert je inderdaad minder snel”, humde ze. „Maar dat is dan ook meteen een van de weinige goede dingen die ik eraan heb overgehouden.”

„Op haar twintigste verliet ze de club. Een meisje was aangerand door de predikant en bleek door enkele ouderlingen onder druk te zijn gezet om geen aangifte te doen. Ze praatten op haar in, zeiden dat ze het „ongelukkige voorval” als een kans moest zien om iemand te leren vergeven met „heel haar hart”.

„Toen knapte er iets in me”, zei H. Inmiddels lopen er meerdere onderzoeken naar deze predikant.

„Ik moet er niet aan denken”, vervolgde ze, „hoeveel schade er zou zijn voorkomen wanneer de gemeenschap hem niet zo lang de hand boven het hoofd had gehouden.”

Tja. Ik heb de goede en soms zelfs geweldige kanten van religie van nabij meegemaakt: de zorg en steun voor elkaar, de oprechte liefde die mensen voor Jezus kunnen voelen, de structuur en de zingeving die het kan bieden, de verantwoordelijkheid die men neemt voor de zwakkeren.

Maar ik heb ook gezien hoe ze onderdrukking en misbruik faciliteert.

„Zeker”, zei H. toen ik dit met haar deelde. „En dan de slachtoffers er ook nog eens van proberen te overtuigen dat je mond houden een blijk is van nederigheid en dus van deugdzaamheid.”

Ze dobberde op haar rug.

„Dat vind ik het lastige aan onze grondwet”, knarste ze. „Want hoe kan er in hemelsnaam gelijke behandeling zijn wanneer de vrijheid van godsdienst omstandigheden in stand houdt waarin misbruik, onderdrukking en zwijgculturen kunnen floreren?”

Ze leek daar nog wat aan toe te willen voegen maar bedacht zich en dook onder. Het water rimpelde slechts lichtjes waar ze was verdwenen, wat resteerde was een oppervlak dat zich kon sluiten als gelederen en vervolgens kalm glanzen in de avondzon.

Ellen Deckwitz schrijft elke dinsdag een column.

Delen

Mail de redactie

In 2023 veranderde de electorale kaart drastisch. Sinds WOII stemde doorgaans een kleine meerderheid, 50 tot 55 procent, (centrum)rechts. Twee jaar geleden veranderde die verhouding in, grofweg, twee derde (centrum)rechts en één derde (centrum)links.

Daarna wijzigde ook de oriëntatie van professionele media, waardoor het hele media-politiek-complex naar rechts opschoof. In de televisiewereld, die in campagnes de meeste invloed heeft, vielen bij de commerciëlen SBS6 op, en bij de publieke omroep WNL. Zeker WNL, bestuurd door overwegend VVD’ers, is invloedrijk: de omroep verzorgt deze zomer alle talkshows op NPO 1. En VVD-campagnes waren eerder uiterst bedreven in het vroegtijdig beschadigen van de electorale concurrentie.

Vandaar dat ik eens heb bekeken hoe het „verdeelde”, „radicale” en „elitaire” imago van GroenLinks-PvdA kon ontstaan – want de kritiek op die partij valt nogal op.

De eerste jaren van Mark Rutte als premier, tussen 2010 en 2017, waren GroenLinks en PvdA loyale bondgenoten. Toen in 2011 zijn toenmalige gedoogpartner Geert Wilders niet thuis gaf, was GroenLinks een van de oppositiepartijen die de VVD-premier aan een meerderheid hielpen voor een politiemissie in het Afghaanse Kunduz.

In 2012 – Wilders had Rutte I opgeblazen – was opnieuw GroenLinks een van de oppositiepartijen die de VVD-premier steunden bij vergaande bezuinigingen en hervormingen (verhoging AOW-leeftijd, versoepeling ontslagrecht). GroenLinks moest dat jaar boeten bij de verkiezingen.

De PvdA werd na de VVD de tweede partij, en ook partijleider Diederik Samsom kwam in 2012 vergaande hervormingen met Rutte overeen. De premier hield zich bij de verkiezingen van 2017 staande, maar de PvdA betaalde een historisch hoge prijs.

Tegen die achtergrond is het best interessant dat deze twee partijen, bijna gefuseerd, nu ineens radicaal en elitair zouden zijn.

Decennia wanbeleid

De eerste PvdA-prominent die na de uitslag van 2017 een samengaan bepleitte was, nu niet lachen, Ronald Plasterk. In de formatie ging Rutte dat jaar tot het uiterste voor een akkoord over streng asielbeleid met GroenLinks. Jesse Klaver haakte in een laat stadium af: het bevestigde zijn reputatie onder VVD-kiezers.

Toch bleef Klaver gesprekspartner voor Rutte, wat nog in 2019 leidde tot een akkoord van Rutte III met GroenLinks inzake klimaatbeleid. En toen de Raad van State later dat jaar een totale stop zette op meer stikstofneerslag, was dat in feite een veroordeling van decennia wanbeleid ten gunste van de landbouw.

Toch voelde diezelfde landbouw zich gepakt toen bleek dat Rutte III de gerechtelijke uitspraak in 2019 wilde naleven: er kwamen tegenkrachten los.

In de VVD werd dat jaar werd Klassiek Liberaal opgericht, conservatieven die zich intern roerden. Maar toen Rutte in de formatie van 2021 opnieuw een kabinet met GroenLinks overwoog, trapte oprichter Ad Lagas in Nieuwsuur op de rem.

„Voor ons is GroenLinks een no go’’, zei hij. Op de website van Klassiek Liberaal stond wat er anders dreigde: „We zetten daarmee de deur wijd open naar nieuwe conservatief-populistische partijen rechts van de VVD. Dat is dan het einde van de VVD als brede volkspartij.’’

Rutte koos tegen een coalitie met GroenLinks-PvdA, die inmiddels samen optrokken. Maar om niet ook D66 als coalitiepartner te verliezen moest de VVD inzake stikstof en klimaat concessies doen. De periode van de omgekeerde vlaggen brak aan.

‘Linkse kak’

In zijn Telegraaf-column noemde Plasterk in 2022 de opvattingen van GroenLinks en D66 over klimaatbeleid elitair: „Linkse kak.” En in een Volkskrant-stuk tegen de fusie laakte oud-PvdA-leider Ad Melkert in 2024 het „klimaatradicalisme” van GroenLinks. (Zelf werd Melkert op jonge leeftijd politiek actief in de Politieke Partij Radicalen, PPR, een voorloper van GroenLinks.) 

Zo kwam alles samen: de begrippen die oud-PvdA-prominenten op de fusiepartij plakten – elitair, radicaal – werden eindeloos hergebruikt in het media-politiek-complex. Soms leek oud-PvdA-Kamerlid Rob Oudkerk – de sociaaldemocraat die in 2002 zelfs Pim Fortuyn de loef afstak met de introductie van de term ‘kut-Marokkanen’ – niet weg te slaan bij SBS6 en WNL.

Dus toen VVD-lijsttrekker Dilan Yesilgöz na de val van het kabinet op het VVD-congres laatst sprak over de „radicale” achterban van het „elitaire” GroenLinks-PvdA, putte ze uit het voorwerk van talrijke PvdA-kopstukken.

Ook werd in SBS-talkshows veelvuldig voorspeld dat de fusiepartij aan verdeeldheid ten onder zou gaan. „GroenLinks en PvdA – dat zal nooit een eenheid worden”, oordeelde Johan Derksen in het najaar van 2024 in Vandaag Inside.

Een andere kenner, voetbalcommentator Jack van Gelder, kwam maart 2025 in Oranjezomer (ook SBS6) tot dezelfde analyse: „Je hebt de socialisten bij de PvdA en radicaal-links bij GroenLinks. Dan krijg je gewoon een probleem, want dat botst met elkaar.”

Het herinnerde aan de tactiek die de PvdA, destijds de grootste, in de jaren zeventig hanteerde tegen de ophanden zijnde fusie van het CDA: tamboereren op interne verdeeldheid om te beletten dat de fusiepartij de grootste werd. Feit is dat de uitslag van 2023 bij VVD’ers een zelfde vrees over GroenLinks-PvdA aanwakkert.

Tegelijk is de VVD zelf ook opzichtig verdeeld. Twee dagen voordat Yesilgöz de PVV formeel uitsloot als coalitiepartner, bepleitte Klassiek Liberaal in Wynia’s Week het uitsluiten van Timmermans. Vijf dagen nadat Yesilgöz op dat VVD-congres had gepolariseerd met GroenLinks-PvdA, richtte oud-VVD-fractievoorzitter Klaas Dijkhoff een vereniging tegen polarisatie op die „de milde meerderheid” wil aanspreken.

En nadat het kabinet in een eerste reactie de Israëlische aanval op Iran „betreurde”, reageerde oud-VVD-minister Uri Rosenthal (Buitenlandse Zaken) gebeten op – onder meer – zijn partijgenoot Ruben Brekelmans, minister van Defensie: „Twee keer goed mis. Israël verdedigt zich niet alleen ten behoeve van de eigen bevolking maar ook van alle landen, waaronder ons land.”

Minder belangstelling

Verdeeld over coalitievorming, de eigen politieke houding, het Midden-Oosten: relevante thema’s, zou je denken, maar misschien hebben ze daar bij SBS6 en WNL minder belangstelling voor.

Ook is de vraag hoe raak de analyses van de voormalige PvdA-helden zijn. Is bijvoorbeeld het klimaatbeleid inderdaad het werk van een radicale linkse elite? Het gaat om uitvoering van het Parijsakkoord uit 2015, reden waarom Rutte III in 2019 besloot een nationale CO2-heffing in te voeren. Bedrijven waren daar altijd al tegen. En deze week hielp de VVD, die de heffing jaren verdedigde, voorstanders van afschaffing alsnog aan een Kamermeerderheid.

Alleen: de VVD-vicepremier, minister van Klimaat en Groene groei Sophie Hermans, probeerde de VVD-fractie tot het allerlaatst op andere gedachten te brengen, noteerde het AD, ook omdat goede alternatieven ontbreken. Zo elitair of radicaal is dit klimaatbeleid volgens dit VVD-kopstuk blijkbaar nou ook weer niet.

En dan is er de kwestie Israël/Hamas/Iran. Verbolgen VVD’ers verspreiden al weken het bericht dat twee oud-GroenLinks-Kamerleden steun uitspreken aan een oproep – Geen woorden maar daden – die Palestijnen het recht toekent zich gewapend te verzetten tegen bezettingen door kolonisten, die naar internationaal recht illegaal zijn.

In De Telegraaf bepleitte columnist Nausicaa Marbe dat GroenLinks-PvdA hiervoor alsnog door de VVD wordt uitgesloten, aangezien de linkse partij „sociaal ontwrichtend radicalisme en extremistisch geweld” zou „promoten”.

Twee oud-Kamerleden zijn ‘dé partij’? En dan: tussen de ondertekenaars zag ik ook Erik Tilanus staan, secretaris van het CDA-Ledenberaad Midden-Oosten en telg uit het CHU-geslacht Tilanus. Ik belde hem even en hij stuurde me de inbreng van het Ledenberaad voor het CDA-verkiezingsprogramma, waaronder „opschorting van militaire samenwerking en wapenhandel”. Moet de VVD dan nu ook het CDA uitsluiten?

Vorige week noemde ik hier de motie-Piri ondoordacht, omdat ontzegging van verdedigingswapens aan onschuldige burgers in oorlogstijd nooit te rechtvaardigen is. Niettemin waren de leden van de fusiepartij er op het congres niet enorm verdeeld over (misschien iets voor SBS6).

Wel zegden allerlei PvdA-prominenten hun lidmaatschap op, onder wie de beledigde oud-Kamervoorzitter Gerdi Verbeet. In de VVD hoopten ze openlijk op een nieuw DS70, dat zich uit verzet tegen Nieuw Links afsplitste van de PvdA. VVD-kopstuk Uri Rosenthal beloofde uitgetreden PvdA’ers zelfs „een donatie” als ze een nieuwe partij oprichten.

Alleen: DS70 had de jonge Drees, de zoon van de oud-premier, en een jonge Melkert of jonge Verbeet heb ik nog niet gezien. Een recent Ipsos I&O-onderzoek toont bovendien aan dat de steun voor het Nederlandse Israël-beleid bij het hele electoraat daalt, zeker onder GroenLinks-PvdA-aanhangers.

Uiteraard zijn ze in de VVD niet vergeten dat je met GroenLinks-PvdA prima kunt samenwerken. Maar de kiezer is opgeschoven naar rechts, en dat schept retorische verplichtingen: vandaar dat GroenLinks-PvdA een ideaal doelwit voor heel rechts is geworden.

Het biedt de fusiepartij ook ruimte een campagne zonder handrem te voeren. Voluit voor het eigen geluid, controverse creëren, de andere partijen dwingen op jou te reageren. Zo won Den Uyl driemaal in de jaren zeventig en tachtig, Fortuyn in 2002, en Wilders in 2010 en 2023.

Verheffend wil ik het niet noemen. Maar kansloos ook niet. Het is wat ontstaat als één partij te lang een te gemakkelijk doelwit voor de anderen is.

Delen

Mail de redactie

‘Je bent echt vrij wanneer je ongedwongen/ naar eigen keuze doen kunt wat je moet.” In deze dichtregel van Jan Terlouw, die in mei 2025 overleed, schuilt een idee van vrijheid dat ons vandaag vreemd in de oren klinkt. Want ben je niet pas echt vrij als je doen kunt wat je wilt? Hoezo moeten?

Toch is dat woord geen vergissing. Voor D66-politicus en schrijver Terlouw was de vrijheid niet vrijblijvend, maar behelsde het de plicht om het goede te doen. Vrijheid, moraliteit en de vraag naar het goede leven waren in zijn denken onlosmakelijk met elkaar verbonden. Met zijn inzet voor het klimaat, zijn betrokkenheid bij talloze maatschappelijke organisaties en zijn warme woorden op tv over het touwtje uit de brievenbus, liet hij tot op hoge leeftijd zien dat liberale overtuigingen niet alleen beslag krijgen in de inrichting van de staat, maar óók in hoe we ons tot anderen verhouden en wat we bijdragen aan de samenleving. Liberalisme is ook een levenswijze.

Juist nu liberale waarden grootscheeps onder vuur liggen en de maatschappelijke kwesties van deze tijd óók morele kwesties zijn, hebben we dít liberalisme nodig: een liberalisme dat inspireert het goede te doen.

Hedendaagse liberalen spreken weliswaar graag over vrijheid; ze zwijgen over wat je ermee moet. Het liberalisme staat te boek als een ideologie die zich richt op het doen en laten van de staat, als een „systeem om diverse samenlevingen te besturen”, in de definitie van politiek filosoof Francis Fukuyama. Het is aan de staat om de rechten en vrijheden van het individu te beschermen en te garanderen dat iedereen hier in gelijke mate gebruik van kan maken; het is aan het individu om hiermee, binnen de grenzen van de wet, te doen wat hij wil.

Wie door deze bril van het ‘liberalisme als bestuurssysteem’ kijkt naar het wereldwijde democratische verval (de liberale democratie is vandaag de zeldzaamste staatsvorm ter wereld), ziet vooral hoe rechtsstatelijke instituties eroderen en individuele rechten en vrijheden onder druk staan. De vereiste tegenaanval is vanuit dit perspectief: we moeten alles op alles zetten om die instituties – onafhankelijke rechtspraak, vrije verkiezingen, checks and balances – te verdedigen tegen illiberale en autocratische tendensen.

Liberalisme als waardensysteem

Dit is juist, en tegelijkertijd is dit slechts een kant van het verhaal. De opmars van illiberale regimes is niet alleen een aanval op een politiek en juridisch systeem, maar ook op een liberaal waardensysteem. De institutionele afbraak die we in landen als de Verenigde Staten of Hongarije zien, gaat gepaard met een offensief van waarden die haaks staan op het vrijheidsstreven van het liberalisme. En hier heeft de rechtsstatelijke verdediging van het liberalisme weinig grip op. Je kunt nog zo veel rechten, procedures en instituties versterken, maar als die onderliggende waarden verdwijnen, resteert een lege huls.  

Waar liberalen hun eigen ideologie vooral begrijpen als bestuurssysteem, daar zien de conservatieve en christelijke critici primair een cultureel fenomeen. Zij menen dat het individuele vrijheidsstreven van het liberalisme tot in de haarvaten van de samenleving is doorgedrongen: van de media, het onderwijs en familie tot seksualiteit, popcultuur en het werkzame leven. Deze liberale cultuur zou de traditionele kaders van het gezin, het geloof en de natiestaat ondermijnen en morele leegte, sociale desintegratie en een collectieve identiteitscrisis tot gevolg hebben. 

Liberalen negeren deze cultuurkritiek het liefst. Tegen een karikatuur van het liberalisme, als oorzaak van alle vermeende kwalen van de moderniteit, valt ook weinig te beginnen. Maar dat laat onverlet dat de critici inspelen op reële gevoelens. De vele crises die op ons afkomen, creëren voor steeds meer mensen een gevoel van onbehagen. De emancipatie van het individu heeft ongekende ruimte gecreëerd om het leven vorm te geven, maar laat ook een keerzijde zien: in een neoliberale cultuur die de zin van het leven zoekt in prestatie, zelfoptimalisatie en eindeloze keuzevrijheid, vinden velen vooral uitputting, teleurstelling en eenzaamheid.

Mensen zoeken houvast. Voor sommigen betekent dat een terugkeer naar de kerk, voor anderen een zoektocht naar nieuwe spiritualiteit. Ook zoeken steeds meer mensen hun heil in reactionaire en illiberale ideologieën, die klip en klaar voorschrijven hoe het leven geleefd moet worden. Illiberale denkers en influencers voorzien in de  vraag naar zingeving en zekerheid met een morele blauwdruk van in steen gehouwen normen, identiteiten en sociale structuren die geen ruimte overlaat voor twijfel, laat staan verscheidenheid: de man als leider, het gezin als fundament, de natie als cultuurgemeenschap en een samenleving waar individuele vrijheid ondergeschikt is aan de sociale, seksuele of culturele positie die je ‘van nature’ is toebedeeld.

De Canadese politiek filosoof Alexandre Lefebvre beschrijft dit project als een beweging van ‘statecraft’ naar ‘soulcraft’: hij voorziet een toekomst waarin de politiek niet alleen draait om beheer en bestuur van de publieke zaak, maar zich ook richt op cultivatie van een gemeenschappelijke moraal.

Kortstondige zelfreflectie

Tegen deze achtergrond kan het liberalisme de vraag naar waarden, moraliteit en het goede leven niet langer mijden. Het kan het zich niet veroorloven om de antwoorden over te laten aan de illiberalen.  

Maar wat is de moraal van de liberaal? Op zoek naar een ‘bezielend verband’ wierp VVD-leider Frits Bolkestein deze vraag al eens op, in de jaren negentig. Het resulteerde in een kortstondig moment van zelfreflectie bij de klassiek-liberalen: mogen wij wel moraliseren? In klare taal maakte Bolkestein het duivelse dilemma duidelijk: een liberale samenleving gedijt alleen bij breed gedeelde normen en waarden; tegelijkertijd is het liberalisme als politieke theorie ‘moreel agnostisch’. Bolkestein concludeerde: „Het uitdenken van een kader waarbinnen de deugden de nadruk kunnen krijgen die zij verdienen, is een grote uitdaging voor het hedendaagse liberalisme.”

Dat een liberale staat zichzelf ondermijnt zodra hij een morele heropvoeding van zijn burgers overweegt, is evident. Maar de premisse dat het liberalisme geen opvatting van het goede leven heeft, vergeet dat het liberalisme van oudsher zoveel méér is dan een staatsinrichting die zoveel mogelijk vrijheid verschaft. Het idee dat het liberalisme zich alleen bekommert om individuele rechten en vrijheden ontstond pas in de loop van de twintigste eeuw, als reactie op de totalitaire dreiging van de Koude Oorlog. Wie verder terug kijkt, ziet een traditie die bol staat van liberale deugden en morele idealen die het individu juist moesten helpen zijn nieuwverworven vrijheid op verantwoorde wijze te gebruiken.

Een liberale levenswijze vraagt van ons veel meer dan elkaar lijdzaam tolereren

De historicus Helena Rosenblatt bracht deze „vergeten geschiedenis” van het liberalisme voortreffelijk in kaart. Liberalen van het eerste uur, zo laat ze zien, pleitten „onvermoeibaar voor vrijgevigheid, morele integriteit en publieke deugden”. Negentiende-eeuwse liberalen als Tocqueville, John Stuart Mill en Thomas Hill Green ontwikkelden hun ideeën in een tijd van grote maatschappelijke veranderingen, waarin democratie, kapitalisme en nationalisme in rap tempo een nieuwe sociale werkelijkheid creëerden. Ze omarmden de vrijheden die deze modernisering voorbracht, maar waarschuwden ook voor de keerzijde: de mogelijkheid dat deze vrijheid omslaat in egoïsme, hebzucht, materialisme en andere ondeugden. Zij zagen ook dat die vrijheden ongelijk verdeeld bleven: schrijnende armoede en uitbuiting golden voor hen niet alleen als politiek falen, maar ook als morele tekortkoming van een samenleving die zichzelf vrij noemde.

Het liberalisme van die tijd was dus óók een ethisch project, dat geen moeite had een liberale levenswijze te bepleiten. Vrijheid werd gezien als iets dat geleerd, beoefend en gedeeld moest worden. En wat je met die vrijheid deed, moest worden geleid door morele kwaliteiten als verdraagzaamheid, vrijgevigheid, zelfbeheersing, empathie en solidariteit. Van oudsher hechten liberalen veel belang aan onderwijs, verenigingen en het publieke debat. Het zijn de oefenruimtes bij uitstek waar maatschappelijke betrokkenheid, sociale verantwoordelijkheid en moreel oordeelsvermogen worden gestimuleerd, zonder dat dit van bovenaf wordt opgelegd.

Liberale rolmodellen

Veel vroege liberalen leefden hun idealen voor en fungeerden als rolmodellen. Denk aan Aletta Jacobs, de eerste vrouw die in Nederland ging studeren, promoveerde en een artsenpraktijk opende. Ze leerde vrouwen het belang van anticonceptie, streed onvermoeibaar voor het vrouwenkiesrecht en wist als een influencer avant la lettre de harten en geesten van veel vrouwen te raken.

Neem de natuurkundige, filosoof en pedagoog Philip Kohnstamm, ruim tien jaar voorzitter van de Vrijzinnig-Democratische Bond: hij schreef niet alleen uitgebreid over het belang van educatie voor de democratie, maar was ook medeoprichter van de ‘Middenstands-Credietbank’, het Amsterdams Lyceum en het Nutsseminarium voor Pedagogiek, dat zich richtte op de opleiding van docenten.

Of denk aan de Bouwonderneming Jordaan, dat mede op initiatief van de liberalen Helena Mercier en Arnold Kerdijk werd opgericht om de verkrotting in die wijk tegen te gaan en de volkshuisvesting voor arbeiders te verbeteren, wat uiteindelijk zou inspireren tot de eerste woningwet uit 1901. 

Het zijn slechts een paar voorbeelden van sociaal-liberalen voor wie het liberalisme heel duidelijk een morele dimensie kende en een maatschappelijke opdracht behelsde. Zij lieten zien wat een liberale levenswijze vermag – niet door te beleren, maar door zelf het goede voorbeeld te geven.

De kracht van het liberalisme blijft de erkenning dat vrijheid verscheidenheid voortbrengt, en dat pluralisme moeten we hoog in het vaandel houden. Tegelijkertijd gaat liberalisme „er ook om een bepaald soort persoon te zijn”, zoals Josette Daemen eerder al in deze serie stelde. Deze existentiële dimensie van het liberalisme moeten we nieuw leven inblazen.

Een liberale levenswijze vraagt van ons veel meer dan elkaar lijdzaam tolereren. In een tijd van grote ongelijkheid, ecologische afbraak en democratisch verval, vraagt vrijheid om verantwoordelijkheid, betrokkenheid en zorgzaamheid – voor elkaar, voor de aarde, voor toekomstige generaties. Gelukkig zijn er talloze mensen die zich hier iedere dag voor inzetten en met moed en verbeeldingskracht laten zien dat morgen beter kan zijn dan vandaag. Niet met vingerwijzen en grote woorden, maar in de keuzes die ze maken, het voorbeeld dat ze geven en de inspiratie die ze daarmee bieden. Jan Terlouw liet zien dat dit geen abstract ideaal hoeft te zijn, maar een praktische levenshouding – zichtbaar in wat je doet, hoe je leeft en wat je nalaat.

Delen

Mail de redactie