Category: Opinie&Columns

Autocratische regeringen zijn tegenwoordig moeilijker te herkennen dan vroeger. De meeste autocraten van deze eeuw zijn gekozen. In plaats van oppositie met geweld de kop in te drukken, zoals Castro en Pinochet deden, maken zij de openbare instituties tot een wapen en gebruiken ze politie en justitie, de fiscus en andere instanties om tegenstanders af te straffen en de media en maatschappelijke organisaties te intimideren. Wij noemen dit ‘concurrerend autoritarisme’, een systeem waarin partijen het wel tegen elkaar opnemen in verkiezingen, maar de oppositie geen kans meer maakt vanwege systematisch machtsmisbruik door de zittende regering. Zo blijven autocraten aan de macht in Hongarije, India, Servië en Turkije, en zo deed Hugo Chávez het al die tijd in Venezuela.

Bij het afglijden naar deze vorm van autoritarisme gaan de alarmbellen niet altijd af. Doordat regeringen gebruikmaken van op zichzelf wettige instrumenten zoals politiek gemotiveerde smaadprocessen, belastingcontroles en strafrechtelijke onderzoeken, hebben burgers niet meteen door dat ze zich aan een autoritair regime onderwerpen. Na ruim tien jaar onder Chávez dachten de meeste Venezolanen nog steeds dat ze in een democratie leefden.

Vreedzaam verzet

Hoe kunnen wij dan bepalen of Amerika de grens tussen democratie en autoritair regime heeft overschreden? Ons criterium is simpel: de prijs van verzet tegen de overheid. In een democratie wordt vreedzaam verzet tegen de zittende macht niet bestraft. Burgers kunnen met een gerust hart kritiek uiten, een oppositiekandidaat steunen of meedoen aan vreedzame betogingen, omdat ze weten dat de overheid hun dit niet betaald zal zetten. De hele gedachte van legitieme oppositie – dat burgers het recht hebben om kritiek te leveren, oppositie te voeren en de regering via verkiezingen naar huis te sturen – is een grondbeginsel van de democratie.

Maar onder een autoritair bewind kleeft er een prijs aan oppositie. Wie dan met de regering botst, wordt slachtoffer van een keur aan strafmaatregelen. Politici kunnen worden vervolgd voor onbenullige of onbewezen feiten, media krijgen te maken met vergezochte smaadzaken of strenge toezichthouders, bedrijven met belastinginspecties en het verlies van opdrachten of vergunningen, universiteiten met het dichtdraaien van de geldkraan of het wegvallen van belastingvrijstellingen, en journalisten, activisten en andere critici met intimidatie, bedreiging of zelfs fysieke mishandeling door regeringsaanhangers.

Onder een autoritair bewind kleeft er een prijs aan oppositie

Als burgers moeten oppassen omdat hun kritiek of verzet door de autoriteiten kan worden afgestraft, leven ze niet langer in een volwaardige democratie. Volgens dat criterium heeft Amerika de stap naar autocratie al gezet. Met de inzet van overheidsinstanties tegen burgers en een hoos aan sancties tegen critici heeft de regering-Trump de tol van oppositie verhoogd. Zo worden politie en justitie nu selectief ingezet tegen critici, worden grote advocatenkantoren geboycot en gedwarsboomd en moeten ook donateurs van de Democratische partij en andere progressieve organisaties het ontgelden.

Daarnaast richt de regering, zoals zoveel autocratische regimes, haar pijlen op de media. Trump heeft rechtszaken aangespannen tegen ABC News, CBS News, Meta, uitgeverij Simon & Schuster en de regionale krant The Des Moines Register. Bovendien is de mediatoezichthouder gepolitiseerd om vooral onafhankelijke media op de korrel te nemen. En opmerkelijk genoeg zijn deze aanvallen op de media en politieke tegenstanders sneller en harder uitgevoerd dan vergelijkbare maatregelen in de eerste jaren van het bewind van verkozen autocraten in Hongarije, India, Turkije en Venezuela.

Ook in zijn aanval op universiteiten volgt Trump het draaiboek van andere autocraten. Zoals Jonathan Friedman van PEN America, een organisatie die opkomt voor mensenrechten en vrijheid van meningsuiting, zegt: „Het is alsof op alle universiteiten bij de geringste misstap de geldkraan kan worden dichtgedraaid.” Tot slot worden zelfs Republikeinse politici fysiek bedreigd als ze zich tegen Trump uitspreken. De Republikeinse senator Thom Tillis zegt dat hij door de FBI is gewaarschuwd over „serieus te nemen doodsbedreigingen” toen hij overwoog om tegen de benoeming van Pete Hegseth als minister van Defensie te stemmen. Voor veel Amerikaanse burgers en organisaties is de prijs van oppositie dus sterk gestegen. Het is nog niet zo erg als in een dictatuur zoals Rusland, waar critici simpelweg in de cel belanden of worden verbannen of vermoord, maar Amerika is met verbluffende snelheid afgegleden naar een situatie waarin tegenstanders van de regering moeten vrezen voor strafvervolging, civiele rechtszaken, belastingcontroles en andere sancties.

Het is niet de eerste keer dat critici van de Amerikaanse regering te maken krijgen met intimidatie, dreigementen en strafmaatregelen. In de communistenjacht van vlak na de Eerste Wereldoorlog en tijdens het McCarthy-tijdperk werden kopstukken van de burgerrechtenbeweging en linkse activisten decennialang door de FBI op de huid gezeten, en ook Nixon zette de fiscus en andere instanties in tegen politieke tegenstanders. Dat was natuurlijk ondemocratisch, maar het ging niet zover als wat we nu zien. En Nixons pogingen om het staatsapparaat voor zijn politieke karretje te spannen leidden uiteindelijk tot zijn aftreden en tot een reeks hervormingen die zulk machtsmisbruik na 1974 aan banden legde.

Na Watergate kende Amerika de meest democratische halve eeuw van zijn bestaan. Met het aantreden van Trump kwam er niet alleen een abrupt einde aan dat tijdperk: het is ook de eerste keer – althans sinds de vervolging van de Jefferson-Democraten onder president Adams eind achttiende eeuw – dat de regering niet alleen de rivaliserende politieke partij, maar een heel segment van de samenleving op de korrel neemt.

‘We zijn allemaal bang’

Het autoritair offensief sorteert duidelijk effect. Burgers denken nu wel twee keer na voordat ze gebruikmaken van hun grondwettelijke recht op het voeren van oppositie. Veel politici en maatschappelijke organisaties die als waakhond en controleur van de zittende macht zouden moeten fungeren, doen er het zwijgen toe. De angst voor vergelding zet een rem op donaties aan de Democratische partij en andere progressieve organisaties. En na Trumps aanval op prominente advocatenkantoren is het voor critici van de regering moeilijker om een advocaat te vinden, want de rijke en gerenommeerde kantoren die vroeger de strijd met de regering wel aandurfden, zijn nu huiverig om Trumps toorn over zich af te roepen. Columbia University is gezwicht voor de eis om de vrije meningsuiting van studenten in te perken. Zoals Trump zei: „Je ziet wat we met de universiteiten doen, en ze buigen allemaal en zeggen: Dank u wel, meneer.”

Nu wij Amerikanen dus onder een nieuw bewind leven is de vraag of we toelaten dat dit ook wortel schiet

Bij de media zie je verontrustende signalen van zelfcensuur. Paramount, het moederbedrijf van CBS, dat toestemming van de overheid wil voor een fusie met Skydance Media, heeft het journalistieke programma 60 Minutes onder verscherpt toezicht gesteld. En ook Republikeinse politici verzaken hun taak als controleur van de macht. In de woorden van senator Lisa Murkowski: „We zijn allemaal bang. Dat is nogal een statement. Maar we zitten nu in een situatie die voor mij ongekend is. En ik moet zeggen dat ik vaak bang ben om me uit te spreken, want het wordt echt afgestraft. En dat is niet goed.”

Wij Amerikanen leven dus onder een nieuw bewind. Nu is de vraag of we toelaten dat dit ook wortel schiet.

De reactie van de samenleving houdt nog niet over – het blijft angstwekkend stil. Maatschappelijke kopstukken komen moeilijk tot collectief optreden. De overgrote meerderheid leeft liever in een democratie en zou graag een eind maken aan dit machtsmisbruik. Maar op individueel niveau hebben ze eerder reden om de regering-Trump tegemoet te komen dan er de strijd mee aan te binden. Ze willen hun eigen organisatie immers tegen aanvallen van de overheid beschermen.

Voor ieder afzonderlijk kan de tol van verzet te hoog lijken. Ze zien ook wel in dat iedereen beter af zou zijn als iemand vooropging in de strijd tegen Trump, maar slechts weinigen zijn bereid daarvoor zelf de tol te betalen. Met als gevolg dat enkele van de meest invloedrijke Amerikanen aan de zijlijn blijven staan en hopen dat iemand anders de kastanjes uit het vuur haalt. Een klein beetje meewerken uit zelfbehoud lijkt hen het beste. Maar dat is de fatale fout van het appeasement-denken: het geloof dat stilletjes meebuigen op ondergeschikte, ogenschijnlijk tijdelijke punten uiteindelijk minder schade op de lange termijn zal opleveren.

Meestal werkt het niet zo. En daden van individueel zelfbehoud hebben een hoge collectieve prijs. Meebuigen zal de regering waarschijnlijk alleen maar moed geven en stimuleren haar aanvallen te verhevigen. Autocraten bestendigen hun macht meestal niet alleen met geweld: ze worden geholpen door de meegaandheid en passiviteit van mensen die verzet hadden kunnen bieden. De neiging om de lieve vrede te bewaren is, zoals Churchill al waarschuwde, als het voeren van een krokodil in de hoop dat hij jou als laatste opvreet.

Meebuigen is demoraliserend

Individuele meegaandheid verzwakt ook de weerbaarheid van de Amerikaanse democratie als geheel. Als één partijdonateur of één advocatenkantoor zich drukt, maakt dat misschien niet veel verschil, maar als ze zich collectief terugtrekken ontbreekt het tegenstanders van de regering straks aan afdoende financiële en juridische middelen om zich te verweren. Alle nieuwsberichten die niet gepubliceerd worden, alle toespraken of preken die niet gehouden worden en alle persconferenties die niet gegeven worden, kunnen een aanzienlijk cumulatief effect hebben op de publieke opinie. Zolang de oppositie stommetje speelt, trekt de regering aan het langste eind.

Het meebuigen van vooraanstaande burgers geeft een intens demoraliserend signaal af aan de samenleving. De boodschap die eruit spreekt, is dat de Amerikaanse democratie het verdedigen niet waard is, of dat verzet zinloos is. Als de meest bevoorrechte mensen en organisaties niet willen of kunnen opkomen voor de democratie, wat verwachten we dan van de gewone burger?

De tol van verzet is wel te dragen. En het afglijden naar autoritarisme is niet onomkeerbaar. In Brazilië, Polen, Slowakije, Zuid-Korea en elders hebben democratische krachten het tij van de democratische neergang weten te keren. De Amerikaanse rechtspraak is nog steeds onafhankelijk en zal ongetwijfeld een aantal van de meest onrechtmatige regeringsmaatregelen tegenhouden. Maar rechters – nu ook zelf doelwit van dreigementen, intimidatie en zelfs arrestatie – kunnen de democratie niet in hun eentje redden. Bredere maatschappelijke oppositie is geboden.

Het Amerikaanse maatschappelijk middenveld heeft genoeg financiële en organisatorische slagkracht om Trumps autoritaire offensief te weerstaan. Het telt honderden miljardairs, tientallen advocatenkantoren met een jaaromzet van een miljard, meer dan zeventienhonderd universiteiten en hogescholen, een enorm netwerk van kerken, vakbonden, particuliere stichtingen en non-profitorganisaties en een goed georganiseerde en goed gefinancierde oppositiepartij. Maar dan moeten die wel samen optrekken. Als ze zich samen inzetten voor de collectieve verdediging van de democratische rechtsstaat, dragen ze ook samen de tol van hun verzet. De regering kan niet iedereen tegelijk aanvallen.

De meest uitgesproken oppositie komt momenteel niet van prominenten, maar van gewone burgers die zich roeren op bijeenkomsten van hun volksvertegenwoordigers of op de Hands Off-demonstraties die overal in het land plaatsvinden. Onze leiders moeten hun voorbeeld volgen. De collectieve verdediging van de democratie heeft de meeste kans van slagen als prominente en bemiddelde mensen en organisaties, zij die het best bestand zijn tegen de klappen van de regering, ook meedoen aan de strijd.

Er zijn tekenen dat ze wakker worden. Harvard weigert te voldoen aan eisen die de academische vrijheid ondermijnen. Microsoft heeft gebroken met een advocatenkantoor dat aan de regering toegeeft en in plaats daarvan een kantoor in de arm genomen dat het er juist tegen opneemt. En een nieuw advocatenkantoor in Washington zegt te willen opkomen voor burgers die onterecht slachtoffer zijn geworden van het regeringsbeleid. Als de invloedrijkste leden van een samenleving in verzet komen, geven zij anderen politieke rugdekking. En dat stimuleert gewone burgers ook weer om mee te vechten.

Het afglijden van Amerika naar autoritarisme is niet onomkeerbaar. Maar niemand heeft ooit een autocratie verslagen vanaf de zijlijn.

Dit artikel verscheen eerder in de The New York Times en werd geselecteerd en vertaald in samenwerking met 360 Magazine.

Lees ook

Hitserie Andor laat zien: fictie is belangrijke inspiratie voor verzet

Delen

Mail de redactie

Brandweerhumor. Mijn vader, toen bijna dertig, stond op de ladder tijdens de grote brand van Schiedam, maart 1943. Amerikaanse bommenwerpers legden bij een aanval op de haven per abuis halve woonwijken in Rotterdam-West in puin. Honderden doden. Tijdens het blussen van de brandende puinhopen werd vader ineens toegeroepen door een aantal breed lachende collega’s onderaan de ladder. Ze hadden een collegiale suggestie. „Zou je niet eerst je eigen huis gaan blussen, De Jong?”

Inderdaad, ook dat was eraan. Moeder was uit voorzorg – er viel vaker een bom – al vertrokken naar familie. Hij stuurde haar een telegram: „Ons huis in puin. Zelf ongedeerd.”

Goed, zo heb ik ook mijn kleine persoonlijke herdenking alsnog gehad. Uit de talloze andere van de afgelopen tijd – en nu nog die van het bombardement op Rotterdam in 1940 – spreekt een bijna wanhopige behoefte aan ‘verbinding’. En toch maakte de stroom vrome woorden en moraliserende opinies over de mens en zijn geschiedenis alles bij elkaar een onzekere, obligate en stuurloze indruk.

Geen wonder, want onze eeuw kent in zijn twintiger jaren zijn eigen monsters. We staren ze dagelijks in de bek. Genocide in Gaza, oorlog en verschroeide aarde in Oekraïne,oorlogszuchtige parades in Moskou, en een Amerika dat in de greep is van autoritair-revolutionaire zeloten.

Genocide? Ja, aan die weemakende conclusie kan zelfs het prudente NIOD niet echt meer ontkomen (de directeur spreekt van „genocidaal geweld”).

Een lompe tegenwerping, populair bij luidkeels-rechts, is dat er bij genocide allang geen Gazanen meer over zouden zijn. Het is vileine kletskoek, het gaat niet alleen om aantallen. Ook in de omschrijvingen van de Pools-Joodse jurist Raphael Lemkin (1900-1959), die de term bedacht, is uitroeiing geen sine qua non. Inheemse Amerikanen, Armeniërs, Bosnische moslims – ze werden niet volledig uitgemoord. Dat was ook zelden zwart op wit de ‘bedoeling’, en toch spreken we van genocide.

Kern van het begrip is dat met een combinatie van geweldsmiddelen – massamoord, vernietiging van politiek, economisch en cultureel leven, uithongering – het voortbestaan van een volk of groep onmogelijk wordt gemaakt. Volgens kenners gaat dat inmiddels op voor de bloedige wurggreep van Israël op Gaza – tot en met openlijke plannen voor etnische zuivering. Het begint nu kennelijk zelfs door te dringen tot het manisch-introverte Catshuis van marathon-man annex dagvoorzitter Schoof.

Jodenhaat? Ja, ook dat is er. Natuurlijk is kritiek op Israël niet per se antisemitisch, zoals Netanyahu de wereld wil aanpraten, maar dat betekent niet dat zulke kritiek het nóóit is. Het blijft lastig om in een leus als ‘Palestina Arabiyya’ louter oecumenisch rechtsgevoel te horen en niet de roep om vernietiging van de ‘zionistische entiteit’. Zoals het pijn aan je ogen doet om leden van uiterst rechtse partijen met antisemitische antecedenten naar Israël te zien reizen voor een conferentie over: antisemitisme. Nietzsche zou nog opkijken van zo’n omwenteling van waarden.

Avishai Margalit noemde de Shoah ooit uniek omdat Joden voor de nazi’s niet eens laag in de raciale hiërarchie stonden, maar er geheel buiten vielen. Ze hadden geen Rassengestalt maar nestelden zich als parasieten in ‘echte’ volken. Daarom was het niet genoeg hen eronder te houden, maar moesten ze van de planeet verdwijnen. De gekte valt te herkennen in allerhande complottheoriëen.

De apocalyps? Ook die is terug van weggeweest, in de koortsdromen van christelijke nationalisten en tech-miljardairs rond Trump die smachten naar het einde van de seculier-humanistische orde. Een euforisch ondergangsdenken dat Naomi Klein treffend „Eindtijdfascisme” noemt.

Met zulke monsters gaan we dieper de eeuw in. Niets te lachen dus onderaan de ladder – wel blijven blussen, en niet alleen – of eerst – je eigen huis.

Sjoerd de Jong is redacteur van NRC. Hij schrijft om de week op deze plaats een column.

Delen

Mail de redactie

Als Benjamin ‘Bibi’ Netanyahu nog geen drie weken premier is, op 8 juli 1996, maakt hij onderweg naar Washington een tussenstop op Schiphol. Minister Hans van Mierlo (Buitenlandse Zaken, D66) is een van de eerste buitenlandse politici die hij als premier spreekt: Israël en Nederland hebben, heet het, een bijzondere relatie.

In de campagne heeft Netanyahu als Likud-leider beloofd dat hij geen land aan Palestijnen zal afstaan. Maar nu verzekert hij dat Israël het vredesproces in het Midden-Oosten voortzet. Van Mierlo reageert opgetogen.

Maar als Netanyahu binnen drie jaar ten val komt, is duidelijk dat zijn belofte loos was. In een Kamerbrief uit 1999 noteert Van Mierlo’s opvolger Jozias van Aartsen (BuZa, VVD): „Het vredesproces is ten tijde van de regeringsperiode van Netanyahu vrijwel volledig tot stilstand gekomen.”

Het is achteraf een aankondiging. Bijna alle Nederlandse ministers zullen later ervaren dat Netanyahu toezeggingen niet nakomt.

In het archief vallen vooral de Israëlische schofferingen op als Nederlandse ministers hun pleidooien voor de tweestatenoplossing braaf herhalen. Hun optimisme over de dialoog als instrument van invloed. De zelfoverschatting waarmee ze waarschuwingen van voorgangers negeren, om daarna de fouten van die voorgangers te herhalen. 

Ongeïnteresseerd

In 2009 herovert Netanyahu de macht, na tien jaar oppositie. Sindsdien is hij met een onderbreking van anderhalf jaar premier. Minister Maxime Verhagen (BuZa, CDA) bezoekt Netanyahu in 2009, enkele maanden na zijn terugkeer. Hij wil heropening van het vredesproces en dus stopzetting van de nederzettingen, die strijdig zijn met het internationaal recht.

Volgens Verhagens verslag zegt Netanyahu „dat Israël niet uit is op een land grab en dus ook geen nieuwe Palestijnse grond zal onteigenen voor nederzettingenbouw”. Maar als Netanyahu’s minister van Buitenlandse Zaken Avigdor Lieberman, zelf kolonist, Verhagen later dat jaar in Den Haag bezoekt, is deze ongeïnteresseerd in vrede. Hij is „pessimistisch en cynisch over elke Palestijn”, aldus NRC op basis van een ambtelijk verslag uit WikiLeaks. Een week later hoort een woedende Verhagen dat Israël 900 nieuwe woningen in bezet Oost-Jeruzalem gaat bouwen. 

Verhagens opvolger Uri Rosenthal (BuZa, VVD) pleit tegen „Israël-bashing”. Evengoed moet ook Rosenthal erkennen dat „mijn collega van Buitenlandse Zaken Lieberman een reeks standpunten inneemt die diametraal staan tegenover het standpunt van de Nederlandse regering”.

Rosenthal zet zijn kaarten daarom op Netanyahu, zegt hij destijds. Maar toenmalig VVD-Kamerlid Nicolaï reageert in 2011 ontzet als de Israëlische premier na een aanslag op een Joodse familie in een nederzetting reageert met de bouw van 500 extra woningen in bezet gebied: „Ik maak mij grote zorgen over deze […] escalatie.”

Incidenten waardoor Rosenthals opvolger Frans Timmermans (Buza, PvdA) in het najaar van 2011 – hij is dan nog Kamerlid – uitroept dat het vredesproces „wordt gegijzeld door Netanyahu die gewoon geen vrede wil”. Timmermans heeft het geweten. Wanneer hij twee jaar later als minister de stad Hebron in bezet Palestijns gebied wil bezoeken, stelt de regering zodanige eisen dat hij moet afzeggen.

Toch krijgt het optimisme tijdelijk vat op Timmermans. Begin 2014 zegt hij over een vredesinitiatief van de Amerikaanse buitenlandminister John Kerry: „Netanyahu steekt zijn nek heel ver uit in dit proces.” Drie maanden later is het mislukt: Europese diplomaten concluderen dat Israël vrede blokkeert. Die zomer volgt alweer een militaire confrontatie met Hamas in Gaza.

‘Kleine resultaten’

Achteraf valt vooral het optimisme van VVD’ers op. De fractie spreekt zomer 2013 van „een plicht tot optimisme”. VVD-Kamerlid Han ten Broeke, eind 2013: „Netanyahu is bereid een historische stap te zetten.” In het voorjaar van 2018 prijst VVD-Kamerlid Bente Becker de positieve invloed van Nederland op Gaza, dankzij „rechtstreekse gesprekken tussen Israël en de Palestijnen na een succesvolle ontmoeting tussen Netanyahu en Rutte.”

Dit laatste keert geregeld in de stukken terug. Rutte praat, belt en bemiddelt eindeloos tussen Netanyahu en de Palestijnse president Mahmoud Abbas. Maar wanneer toenmalig Denk-Kamerlid Kuzu in 2021 – de vrede raakt uit beeld – bij Rutte doorvraagt wat hij nou heeft bereikt, beaamt de premier dat het „kleine resultaten” zijn: „Als ik bij de heer Kuzu de indruk heb gewekt dat wij als Nederland een probleem hebben opgelost, dan zou dat niet terecht zijn.”

Al sinds 2011 zet Nederland op initiatief van Rosenthal in op intensievere samenwerking met Israël en de Palestijnse Autoriteit. Het doel is bedrijven, kennisinstituten en overheden uit Israël en Palestina bij elkaar te brengen. Meer onderlinge uitwisseling brengt meer onderling begrip, is het idee, ook tussen Nederland en Israël. Naast Rutte werken Timmermans en zijn opvolgers Bert Koenders (BuZa, PvdA) en Stef Blok (BuZa, VVD) eraan mee.

Maar of het iets oplevert? Elke Nederlandse minister bepleit een tweestatenoplossing, elke Nederlandse minister ontraadt daarom bouwen in bezet gebied.

Koenders krijgt in 2015 Kamervragen: hoeveel woningen heeft Israël in bezet Palestijns gebied gebouwd sinds Nederland investeert in intensievere samenwerking? Alleen in 2014, antwoordt Koenders, begon Israël met de bouw van 3.100 wooneenheden in bezet gebied en werden daar 4.485 wooneenheden aanbesteed. 

In de verkiezingscampagne van 2015 zegt Netanyahu dat een Palestijnse staat ondenkbaar is gezien „de dreiging van de radicale islam”, schrijft Koenders de Kamer. De premier wint overtuigend. De tweestatenoplossing is dood.

Lieberman zegt in de campagne: „Israëlische Arabieren die niet loyaal aan Israël zijn, moeten met een bijl onthoofd worden.” Hij wordt Netanyahu’s nieuwe minister van Defensie.

Het PVV-Kamerlid Raymond de Roon meent dat „Lieberman begrijpt dat de Palestijnse terroristen alleen respect hebben voor een ijzeren vuist”. Sjoerd Sjoerdsma (D66) vreest dat Israël afglijdt „naar een staat waarin de nachtmerrie op de loer ligt”. 

Opzichtige voorzichtigheid

Toch houdt Nederland tot en met het kabinet-Schoof in 2024 vast aan de tweestatenoplossing, samen met opzichtige voorzichtigheid richting Netanyahu. Zo steunt de Kamer al in 2016 een motie van Michiel Servaes (PvdA) die sancties stelt op landen die niet constructief meedoen aan vredesberaad in het Midden-Oosten. Zijn partijgenoot minister Koenders loopt er in 2017 van weg: hij voert de kern van de motie niet uit. In 2019 intimideert Israëls VN-ambassadeur een mensenrechtenorganisatie.

En eind 2022 keert Netanyahu na anderhalf jaar afwezigheid terug als premier, in een uitzonderlijke coalitie met vooral ultrarechts. In april 2023 beschrijft Foreign Affairs ‘Israel’s One State Reality’. Die periode klinkt er zelfs bij Rutte soms twijfel door. In een Kamerdebat zegt hij: „Ik weet niet wat ik méér moet doen.” Sancties? „Daar ben ik dus tegen, want dan is het helemáál klaar met de dialoog.”

Verzet tegen Netanyahu komt van vooral voormalig politici. Oud-premier Dries van Agt (CDA) is al in 2009 kritisch omdat het kabinet een VN-rapport inzake oorlogsmisdaden in Gaza negeert. Als Netanyahu in 2016 met alle égards in Den Haag wordt ontvangen, noemt Van Agt hem „een oorlogsmisdadiger”. In 2019 laken Europese oud-politici en -diplomaten, onder wie oud-VVD-leider Van Aartsen, in The Guardian de behandeling van de Palestijnen. Dit voorjaar waarschuwen oud-ministers van VVD, CDA, D66 en PvdA in Trouw dat het kabinet inzake Gaza aan de verkeerde kant van de geschiedenis terecht dreigt te komen.

Maar minister van Buitenlandse Zaken Caspar Veldkamp (NSC), oud-ambassadeur in Israël, handhaaft de lijn-Rutte: „Invloed achter de schermen.”

Pas na Israëls plan deze week – volledige controle over Gaza, verdrijving van de Palestijnen – beweegt hij: hij vraagt de Europese Commissie onderzoek te doen naar de Israëlische naleving van het Associatieverdrag met de EU. Een pact voor economische en politieke samenwerking dat respect voor democratie en mensenrechten vereist. 

Het onderstreept hoelang dit debat op slot heeft gezeten door de aanhoudende Nederlandse dialoog met Netanyahu.

‘Invloed beperkt’

Want Veldkamps uitweg is een stokoud idee. De Kamer vraagt er in maart om in een motie (die Veldkamp ontraadde). Vorig najaar adviseert de Adviesraad Internationale Vraagstukken (AIV) het (AIV-voorzitter is, jawel, oud-minister Koenders). In 2017 vraagt Sadet Karabulut (SP) de toenmalige minister (jawel, ook Koenders) om naleving van het Associatieverdrag; hij past. In 2013 wijst de AIV, geleid door oud-VVD-kopstuk Frits Korthals Altes, er al op dat het Associatieverdrag respect voor democratie en mensenrechten van Israël eist.

Zelfs in 2009 – zestien jaar geleden – vragen Kamerleden Harry van Bommel (SP) en Mariko Peters (GroenLinks) al vergeefs om opschorting van het Associatieverdrag omdat Israël het niet naleeft. 

„We moeten realistisch zijn: de Nederlandse invloed is beperkt”, zegt Rutte na de terroristische aanvallen het Hamas-terrorisme op 7 oktober 2023.

Netanyahu is er open over sinds medio 2021, als hij in de oppositie belandt. The Jerusalem Post beschrijft wat hij achter gesloten deuren in het parlement bepleit: géén Palestijnse staat en een Palestijnse Autoriteit onder gezag van Israël. „De Palestijnse hoop op een soevereine staat moet worden geëlimineerd”, zegt hij volgens de krant.

En nadat hij eind 2022 weer premier is met steun van ultrarechts, verklaart hij wat sinds de jaren negentig zijn doelstelling was. In The Times of Israel, 21 februari 2024: „Iedereen weet dat ik degene was die decennia een Palestijnse staat, een gevaar voor ons bestaan, heeft weten te voorkomen.” 

Delen

Mail de redactie

Het is hartverwarmend, en tegelijkertijd maakt het bedrag me wat ongemakkelijk: 163.775 euro. Minstens vierduizend Eftelingkaartjes kun je kopen van het bedrag dat op GoFundMe is opgehaald om asielzoekerskinderen alsnog de „onvergetelijke dag” te bezorgen die asielminister Faber (PVV) saboteerde met één tweet.

Crowdfunding is wel vaker het plamuurmiddel voor de morele barsten en scheuren in het overheidsbeleid. Niet-vergoede medische behandelingen, een speeltuintje of nieuwe theatertribune waar geen gemeentelijk budget voor is. Maar hier komt een hele betonwagen met snelcement aanrijden om in de morele krater te storten waar Fabers haar beleidsterrein in heeft veranderd.

Ik snap het. En toch sta ik met mijn ogen te knipperen bij die wervingspagina. Er komt hier zoveel samen aan goede bedoelingen, misvattingen, en verdraaide beeldvorming dat het lastig is om alles uit elkaar te peuteren.

Waar te beginnen? Misschien bij de twee foto’s die erbij staan. De fondsenwerver heeft AI opdracht gegeven om asielzoekerskindjes met een betoverde twinkeling in de ogen in een attractiekarretje te zetten. Twee jongens, twee meisjes, eentje met capuchon, eentje met hoofddoek.

Ze zouden het perfecte plaatje vormen, ware het niet dat het niet klopt. Deze virtuele kindjes zijn tussen de zes en de elf jaar. De groep waar het om gaat is tussen de twaalf en de achttien. Maakt dat uit?

Voor de fondsenwerver kennelijk wel, anders had hij wel een echte foto geplaatst van de echte pubers die eruitzien als alle pubers, met hun hoodies en telefoons, hun petjes op en oortjes in. Het morele gat is meteen verpakt als marketing, waarbij het gaat om een groep die „het liefst zorgeloos kind wil zijn”.

Hier wordt de werkelijkheid op z’n minst een tikje geretoucheerd. En juist omdat beeldvorming bijna alles rond dit thema is gaan beheersen zou je daar terughoudend in moeten zijn. Dat het Eftelinguitje bij Geert Wilders diepe deportatiefantasieën aanwakkert (hij stelde een alternatief uitje voor: „met zijn allen in een bus het land uit”) hoeft nog niet te betekenen dat wij ons kritisch vermogen hoeven in te ruilen voor een emotionele tegenreactie.

Want je kunt best vragen stellen bij die keuze in Sint Annaparochie. Het Eftelinguitje was niet primair bedoeld om die kinderen een onvergetelijk uitje te bezorgen, het was bedoeld om te voorkomen dat er weer vechtpartijen zouden uitbreken tussen de lokale jongeren en die van het azc op de kermis van het dorpsfeest. Vorig jaar leidde dat tot een steekincident. Drie gewonden, drie aanhoudingen, waarvan twee minderjarige asielzoekers.

Het pretpark als buurtpreventie, Pardoes als jongerenwerker. Wonderlijk is het wel. Stuur de harde-kern-aanhang maar naar het Tikibad bij een risicowedstrijd. Relschoppers op weg naar Scheveningen? Hop, daar komt het toeristentreintje naar Drievliet al.

Het pretpark als buurtpreventie, Pardoes als jongerenwerker

De onderliggende vraag in het Eftelingrelletje is: wie mogen er op welke manier van hun vrije tijd genieten? De PVV en haar aanhang vindt dat een asielzoeker zich hoort te gedragen als het beeld dat zij van de asielzoeker hebben. Arm, lijdzaam en teruggetrokken zijn tijd uitzittend. De asielzoeker die zich op een terrasje waagt, is niet aan het recreëren maar aan het provoceren.

Minderjarige asielzoekers in Den Haag raakten laatst ook slaags met lokale jongeren, nadat sommigen van die laatste groep hun fatbikes hadden gestolen. Diep verontwaardigd was de lokale VVD: hoe kwamen die asielzoekers in hemelsnaam aan zulke dure fietsen?

Nu minister Faber geen beleid kan maken, vult ze die leegte met rellen die inspelen op emotie en beeldvorming: eerst de lintjes, nu de Efteling. Het is symbolisch ressentiment, dat nu beantwoord wordt met symbolisch mededogen: een donatie voor asielkindjes die in het progressieve plaatje passen – zielig, in sobere tweedehands kleding, en met twinkelende oogjes van verbazing en dankbaarheid voor onze barmhartige giften.

Je moet er niet aan denken dat ze daar rondhangen, een beetje klierend, een tikje baldadig, met hun hagelwitte Nikes en hun luidruchtigheid – dat ze, zich, kortom, als gedragen als alle pubers. Tot ze dat privilege hebben verdiend, moeten ze zich schikken naar de rol waarvoor ze in dit sprookje zijn gecast. Faber en de fondsenwervers: ze maken allebei een ritje in de Symbolica, alleen in een ander kleur karretje.

Christiaan Weijts is schrijver.

Delen

Mail de redactie

Er is weinig zo saai als een gesprek waarin iedereen verontwaardigd is. De dynamiek komt dan op z’n hoogst van de overtreffende trap waarin de verontwaardiging wordt geformuleerd: jij vindt het niet goed te praten, maar ik vind het van de pot gerukt!

Bij talkshow Renze kregen we op Bevrijdingsdag ruim 25 minuten verontwaardiging voorgeschoteld. Zo ging het over de Vlaamse acteur Tom Waes die in november dronken met zijn Porsche op een pijlwagen was geknald, waarbij de bestuurder licht gewond was geraakt. Toen Waes eenmaal uit z’n coma was ontwaakt, vond-ie het zelf ook niet goed te praten. Zo’n rechtszaak is totaal oninteressant; er is geen bewijsprobleem, zelfs de verdachte oordeelt dat hij schuldig is, het is alleen nog even de vraag hoe de rechter zijn verontwaardiging formuleert en welke straf daar dan uit rolt. Hoef je niet per se een voorspelling over te doen, kun je gewoon op wachten.

Maar Waes is heel populair, dus rechtbankverslaggever Saskia Belleman was in België bij de eerste zitting waarin weinig gebeurde, maar waardoor we nu wel weten dat Waes, een professioneel acteur, oprecht overkwam.

En dat terwijl Angela de Jong juist kritisch was geweest op de eerste spijtbetuiging van Waes, in de woorden van Renze had ze er een ‘zeer stevige’ column over geschreven. Geluk bij een ongeluk voor Waes is dat iedereen aan tafel ook wel een zwak heeft voor Waes. Hij is knap, stoer en Vlaams, ik zou ook best vrienden met ‘m willen zijn.

Het oordeel blijft hard, maar omdat het Waes is, blijft de overtreffende trap van verontwaardiging uit. Als dit straks allemaal achter de rug is, mag hij best weer voor de VPRO met een knapzak over zijn schouders alle 22 Nederlandse Hanzesteden bezoeken of iets dergelijks.

Misschien waren de verontwaardigde hyperbolen op na het eerste gesprek van de uitzending, waarin protesten tijdens Bevrijdingsdag in Wageningen werden besproken. Een spandoek, een rookbom, en iemand die er niet eens aan toekwam te beginnen met z’n protest. Iedereen aan tafel vond het een schande, maar VVD-leider Dilan Yesilgöz was er alles aan gelegen om ons duidelijk te maken dat zij het écht het ergste vond van iedereen. Ze had niemand nodig om te overtreffen, zij wás de overtreffende trap.

Yesilgöz vond het écht het ergste van iedereen

Echt bizar, écht bizar; dat je dan echt nul respect kunt opbrengen; dan denk ik, wat bezielt je?; hoe kun je zo weinig fatsoen hebben, ik snap dat niet; ik snap ook niet dat je het in je hoofd haalt, dat het je thuis niet geleerd is, dat je dit oké vindt, dat je dit stoer vindt, dat je nu al waarschijnlijk plannen maakt om het een volgende keer weer te doen, met alle respect, dan ben je gewoon echt niet goed bij je hoofd; ik denk echt als je je zaak echt kapot wil maken, dan moet je dit doen; als je dit niet respecteert, wat heb je dan begrepen van vrijheid en veiligheid, waarvoor je zegt te zijn, wat heb je daar dan van begrepen, volgens mij heel weinig; zo weinig fatsoen, dat kan ik me gewoon niet voorstellen.

De verontwaardiging werd losgeknipt en nog diezelfde 5 mei netjes verspreid via haar sociale media. En ze was niet de enige, haar collega’s stonden in de rij om hun afkeuring over de schermutselingen te uiten. Premier Schoof had „op meer waardigheid” gehoopt, staatssecretaris Jurgen Nobel verzon bij Bar Laat dat „dat soort lui” ook de twee minuten stilte hadden verstoord, Caroline van der Plas riep via X op tot keihard aanpakken van „dit soort gasten”.

De kritiek op demonstranten is steevast dat ze op de verkeerde plek en de verkeerde tijd aandacht vragen; het moest nu gaan om het herdenken van oorlogsslachtoffers en om het vieren van onze vrijheid.

Maar als je juist in deze week voortdurend in de media verschijnt om schande te spreken van die paar incidenten op 4 en 5 mei, dan wil je dat het over die incidenten gaat, dan wil je dat het gaat over jouw verontwaardiging, dan gaat het je niet om de veteranen, niet om de oorlogsslachtoffers, dan wil je dat het gaat over jou.

Delen

Mail de redactie