Category: Opinie&Columns

Soms zijn het kleine zinnetjes die de overgang naar een nieuw tijdperk markeren. Woensdag deed NRC verslag van de wonderlijke bijeenkomst waarop Elon Musk in gezelschap van zijn zoon en president Trump tekst en uitleg gaf over de activiteiten van zijn Department of Government Efficiency. Musk beweerde daar onder meer dat er slechts tienduizend ambtenaren per maand met (vervroegd) pensioen gestuurd kunnen worden, omdat personeelsdossiers moeten worden opgeslagen in een oude steengroeve. NRC voegde daaraan toe: „Deze archiefmijn, gelegen in westelijk Pennsylvania, bestaat daadwerkelijk.” (Voor de volledigheid: dat verwees alleen naar het bestaan van de mijn, of dat daadwerkelijk de gevolgen heeft die Musk schetste is onduidelijk.)

Maar toch: anno 2025 is het vermeldenswaardig als er vanuit het machtigste kantoor ter wereld iets wordt beweerd dat wél in overeenstemming met de feiten is. Wellicht zou zo’n paradigmawisseling het journalistieke werk aanmerkelijk efficiënter maken. Het expliciet vermelden wanneer Trump of Musk de waarheid spreken, omdat het apart benoemen van alle onwaarheden geen doen is.

Zonder gekheid: de losse omgang van met name populistische politici met de feiten, bezorgt de journalistiek nog steeds hoofdbrekens, ook buiten de achtbaan waarin de Verenigde Staten zijn beland. Vorige week zaterdag publiceerde NRC een uitgebreid interview met de Duitse politicus Rainer Rothfuss, lid van de Bondsdag voor Alternative für Deutschland, waarin deze een grote hoeveelheid desinformatie en propaganda te berde bracht. Op verschillende plaatsen in het verhaal werden de uitspraken van Rothfuss voorzien van een corrigerende feitelijke context.

Het leverde NRC lof op (daarover zo meer), maar het verhaal oogstte ook kritiek. Allereerst waren er lezers die bezwaar maakten tegen de aandacht die de krant aan de rechtsradicale politicus gaf. „Ook al worden veel van zijn uitspraken ontkracht of gecorrigeerd, feit blijft dat NRC hem met zijn complottheorieën en Poetinpraatjes twee pagina’s ruimte geeft.” NRC legitimeert hier een extremist, aldus een lezer, door hem een „respectabel podium” te bieden.

Juist de overdaad aan ‘Poetinpraatjes’ leidde tot publicatie van het interview, zegt onderzoeksjournalist Wilmer Heck. „Ik sprak Rothfuss in verband met een breder onderzoek naar desinformatie en Russische propaganda en het viel me op hoe diep pro-Russisch zijn uitspraken waren.” Dat vond NRC twee weken voor de Duitse verkiezingen – in de peilingen is AfD met 20 procent nu de tweede partij – relevant genoeg voor een los verhaal. Dat lijkt mij ook; voor mij was de blik in het Poetingeleide AfD-hoofd zonder meer verhelderend. Dat weegt op tegen het gevaar dat Rothfuss in zijn kantoor eventueel een ingelijste NRC naast zijn Russisch-Duitse vriendschapsvlag ophangt.

Heck is zich ervan bewust dat dergelijke verhalen een legitimerende werking kunnen hebben. „Een politicus van een kleine Nederlandse partij zou ik waarschijnlijk niet zoveel ruimte geven, maar AfD is al een grote politieke kracht in Duitsland.” Hij had wel dubbele gevoelens over de kop van het artikel. Wat hem betreft was die gegaan over de mate waarin Russische propaganda een rol speelt bij AfD, maar de gewoonte wil dat er boven interviews een kop met een citaat staat. Dat werd: AfD-politicus Rainer Rothfuss: ‘Nederland moest ervoor zorgen dat Rusland de schuld kreeg van MH17’. De vermelding van AfD geeft de lezer hier houvast.

Er is een school in het debat over populisme en journalistiek dat citaatkoppen van desinformatie-gevers afkeurt omdat die online ook ‘op reis’ gaan en belanden bij mensen die het bijbehorende artikel niet lezen, al dan niet ontmoedigd door de betaalmuur. Met dat alleenreiseffect houdt NRC rekening, wat mij terecht lijkt, al moet de krant ervoor waken om de koppensneller tot norm te verheffen. Hoofdzaak is dat een artikel als geheel relevant is. In dit geval stond vermeld dat de invalshoek die van de Russische propaganda was.

Online kreeg Heck lof voor de wijze waarop hij een aantal uitspraken van Rothfuss van feitelijke context voorzag: „niet aanvallend voor de show maar onderzoekend en met degelijke factchecks na iedere gevaarlijke uitspraak”. Anderen zagen daar juist een zwakte in en meenden dat het beter was geweest om alle desinformatie in het gesprek zelf te bestrijden. Nu kan het beeld ontstaan van een journalist die eerst iemand van alles laat beweren, om diegene daarna vol in de wind te zetten. De verslaggever was zelf ook liever op het moment zelf in debat gegaan, maar ook al gezien de kwantiteit van Rothfuss’ pro-Russische beweringen, kon dat slechts bij een deel van diens opmerkingen. Ter plaatse had hij niet alle details paraat. Daarbij speelde mee, dat pas later werd besloten om het gesprek tot een ‘los’ interview te verwerken. Overigens heeft Rothfuss de hele tekst van het artikel vooraf te lezen gekregen en maakte geen bezwaar tegen de aanwezigheid van de factchecks.

In het algemeen zou ik geïnterviewden zoveel mogelijk in het gesprek confronteren met eventuele onwaarheden – het genre beoogt een dialoog te zijn. In dit geval – een gesprek dat niet zozeer ging over de situatie in Oekraïne of Rusland, maar over propaganda – begrijp ik de gekozen vorm wel.

Verder zit er niet veel anders op dan consciëntieus blijven factchecken en uitspraken onder te verdelen in categorieën als ‘onwaar en onbelangrijk’ (niet publiceren), ‘onwaar en invloedrijk’ (publiceren met factcheck). En de categorie ‘waar, maar afkomstig van een bron van wie je dat niet verwacht’ (publiceren met een specificatie van de feitelijke juistheid). Intussen blijven er nog voldoende grijze gebieden over.

Arjen Fortuin

Reacties: [email protected]

Delen

Mail de redactie

Twee weken geleden maakte ik hier nieuwe regels bekend voor de verslaggeving rond niet-menselijke dieren. Die kwamen erop neer dat bij berichten over dierlijke exploitatie er ook wederhoor bij dieren moest worden gehaald. Dat naleving van de regels nog niet helemaal lekker loopt, werd zichtbaar toen het RIVM onderzoeksresultaten publiceerde waaruit bleek dat omwonenden van geitenhouderijen verhoogde kans hebben op longaandoeningen. Het onderzoek werd uitvoerig in de media besproken. Ook de ruzie die minister Fleur Agema (Volksgezondheid, PVV) en minister Femke Wiersma (Landbouw, BBB) erover maakten, werd uitgeplozen. Kregen we wederhoor van de geiten te horen? Ne-hè-hè.

Als omwonenden al ziek kunnen worden, mag je informatie verwachten over hoe het met de inwonenden van zo’n stal is gesteld. De geitenhouderij zou onder omwonende mensen twintig tot honderd extra sterfgevallen per jaar opleveren. De ongeveer 600.000 Nederlandse geiten gaan er allemaal aan. Net als de circa vier miljoen koeien, tien miljoen varkens en honderd miljoen kippen. Nederland is vol, akkoord. We moeten alleen vaststellen vol met wie. De grote drie van landelijke problemen: stikstof, ruimtetekort en mestoverschot kunnen geheel worden opgelost door de veehouderij te beëindigen. Door te stoppen met het fokken, slachten en exporteren van dieren. Out of the box denken. Dat is tegenwoordig in. Helaas lijkt in tijden van genocide, ecocide en roofkapitalisme, stoppen met slachten een te radicale gedachte.

Doomscrollend door geitennieuws op websites die wel de dierenkant van het verhaal belichten, las ik een bericht over twee studentes paraveterinair dierenartsassistent. Voor hun stage moesten ze verplicht meedraaien in een melkgeitenhouderij. Voor geitenkaas geldt wat voor alle zuivel geldt: mannetjes produceren geen melk. Zolang ze ademen, kosten ze de veehouder geld. Pasgeboren bokjes worden bij hun moeder weggehaald, in bakken gestopt en kunstmatig gevoerd met verdunde zooi. Geitenmelk is immers voor mensen bestemd. Vijf weken later worden bokjes geslacht. De stagiaires trokken dat niet. In een land dat zo’n duizend dieren per minuut slacht, is de vloek van de paraveterinair dierverzorgende, dat de meeste banen in sectoren liggen die dieren niet verzorgen, maar juist uitbuiten en doden. Ik ken er een die zich als kind als „dierengek” omschreef, eenmaal afgestudeerd mocht ze babydieren selecteren voor vergassing. De stagiaires contacteerden organisaties die dieren opvangen en zamelden geld in bij familie en vrienden. De bokjes die ze zelf moesten oormerken, konden ze zo vrijkopen. Van die drieëntwintig jochies zijn de meeste inmiddels ondergebracht. Veel meer zijn intussen geslacht. Met de geitenhouderij als hot topic, lukte het de mensenmedia deze aan kaasdood ontsnapte bokjes compleet te negeren. We denken recht te hebben op weten hoe ons voedsel tot stand komt, maar zodra het op dierlijke producten aankomt, wordt dat denken overboord gegooid.

Dat over geëxploiteerde dieren wordt gezwegen, zou veroorzaakt kunnen worden door de vraagkant van het nieuws. Misschien willen mediaconsumenten helemaal niet weten wat dieren voor kaas wordt aangedaan. Misschien willen ze juist alleen de kant van de exploitanten horen met hun sprookje dat een diervriendelijke melkveehouderij kan bestaan. Dan hebben media kennelijk naast de plicht te informeren, ook de ongeschreven plicht te zwijgen wanneer consumenten onwetend willen blijven. Daar wordt dan wel uitstekend aan voldaan. Deze week jubelde iedereen met de pluimveehouderij mee omdat in de toekomst jaarlijks zeven miljoen haantjes minder zullen worden vergast. De vele miljoenen die nog wel vergast worden, kregen amper aandacht. De mogelijkheid te stoppen met eieren, werd al helemaal niet besproken. Om vergassen te stoppen, wordt dat kennelijk te radicaal bevonden.

Carolina Trujillo is schrijfster.

Delen

Mail de redactie

Veiligheidsregio’s en gemeenten overwegen X (voorheen Twitter) te verlaten vanwege de desinformatie op het platform en de gevolgen daarvan. Juist daarom is vertrekken een strategisch risico. Crisiscommunicatie draait niet alleen om snelheid en zichtbaarheid, maar ook om het bestrijden van desinformatie en geruchten op de plek waar ze ontstaan.

Een crisis brengt onzekerheid, en in die onzekerheid gedijt desinformatie. Op sociale media verspreiden geruchten zich razendsnel. Een treffend voorbeeld zijn de rellen in Amsterdam in november 2024 rond de wedstrijd tussen Ajax en Maccabi Tel Aviv, waarbij misleidende frames en desinformatie op sociale media leidden tot escalatie en onrust. Nog steeds bestaan er verschillende waarheden over wat er die nacht precies gebeurd is.

Crisiscommunicatie is als brandblussen: je kunt het vuur alleen doven daar waar het oplaait, niet kilometers verderop in een veilige controlekamer. Op X worden de eerste vlammen van desinformatie zichtbaar. Journalisten en opiniemakers pikken berichten op en traditionele media nemen die over. Wie daar niet aanwezig is, verliest de controle over het narratief.

Gemanipuleerde verhalen

De bosbranden in Californië in januari 2025 illustreren dit haarscherp. Terwijl duizenden mensen hun huizen moesten verlaten, werden sociale media een slagveld van gemanipuleerde verhalen. Trollen verspreidden desinformatie over de oorzaak van de branden: sommigen beweerden dat daklozen en immigranten de branden opzettelijk hadden aangestoken om rijke wijken te plunderen, anderen wezen politici als schuldigen aan, door valse beweringen te doen over bezuinigingen op de brandweer. Ook werden er berichten verspreid dat de federale overheid Californië in de steek liet door meer geld naar Oekraïne te sturen dan naar de bestrijding van de ramp. Het nepnieuws werd verder opgeblazen door gecoördineerde activiteiten van bot-accounts, wat de polarisatie versterkte en de chaos deed toenemen.

Crisiscommunicatie is als brandbestrijding: je blust het vuur waar het oplaait, niet kilometers verderop

Daarbovenop moeten we rekening houden met hybride oorlogsvoering en desinformatiecampagnes vanuit statelijke actoren zoals Rusland. Russische trollenfabrieken proberen systematisch polarisatie in westerse samenlevingen te vergroten door splijtzwammen maximaal uit te buiten. Zoals de Volkskrant-journalist Huib Modderkolk beschreef in zijn boek Dit wil je écht niet weten gebeurt dit zelfs bij iets onschuldigs als de ‘Week van de Lentekriebels’, de campagne rond seksuele voorlichting op scholen waar enige maatschappelijke discussie over ontstond. Russische trollen vergrootten de controverse door standpunten aan de extreme uiteinden in te nemen. Zo wakkerden ze de verdeeldheid in de Nederlandse samenleving verder aan. Sindsdien stel ik dat je er bij een crisis standaard vanuit moet gaan dat kwaadwillenden actief desinformatie verspreiden om onrust en wantrouwen te vergroten.

De kracht van X

Lulu Cheng Meservey, een Amerikaanse topstrateeg in communicatie, schreef vorig jaar: „Het beheren van een X-account is nu belangrijker dan persrelaties. Toch zien veel organisaties socialemediabeheer nog als iets voor junior-medewerkers.” Ook de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2024 onderstreepten de kracht van X. Donald Trump gebruikte het platform om kiezers te mobiliseren, geholpen door Elon Musk, die pro-Trump-inhoud en complottheorieën een boost gaf. X beïnvloedde direct de verkiezingsuitslag – wat laat zien dat sociale media een enorme invloed op de publieke opinie kunnen hebben.

Een eigen platform – zoals veiligheidsregio’s willen – klinkt aantrekkelijk, maar het publiek moet eerst de weg daar naartoe vinden, en dat kost jaren. Crisiscommunicatie is tegenwoordig ook een strijd om aandacht en waarheid. Overheden moeten opereren waar het vuur woedt – en dat is nog altijd op X.

Delen

Mail de redactie

Afspraken, daar draait het om. En of ze worden opgevolgd. Planning versus uitvoering. Daarin zit – Ewald Antonissen poogt positief te formuleren – „wat uitdaging”. Als projectmanager in de IT weet hij precies hoe het werkt: meerdere stakeholders, verschillende belangen. Tel die bij elkaar op en je bent al snel járen verder. Glimlach: „En dat willen wij als bewoners niet meer”.

Daarom heeft Antonissen, voorzitter van Belangengroep Nauerna, een buurtschap met zeventig huizen en dertig woonarken in de Zaanse polder, de eind vorig jaar gemaakte afspraken nog eens onder elkaar gezet, op een whiteboard in zijn werkschuur. Over een uur komen de gemeente, de provincie en Afvalzorg langs in zijn klassieke houten Zaanse woning en Antonissen zit er klaar voor.

Nauerna, dat is ook de naam van een vuilstortplaats. Want Nederland heeft misschien geen bergen, maar wel afvalbergen. De meesten zijn inmiddels niet meer in gebruik. Ingezaaid met gras. Je kunt erop fietsen, wandelen, paardrijden. In Nieuwegein ski je ervan af en op de VAM-Berg in Midden-Drenthe is al tweemaal het NK Wielrennen gehouden.

Recreatie, dat was ook de driehonderd inwoners van Nauerna beloofd. De gemeenschap, ooit keuterboeren, later – zoals Antonissen – rustzoekers uit de stad, zag de afvalberg vanaf de jaren tachtig telkens dichterbij kruipen. Eerst keken ze nog uit op het Noord-Hollands Kanaal, maar toen ook de laatste pieperboer zijn grond aan de provincie had verkocht, kreeg het buurtschap steeds meer de allure van een Zwitsers bergdorp.

Bedrijfsafval. Bewoners zagen het vliegtuig van de Bijlmerramp in de afvalberg verdwijnen, de filterkoek van Tata Steel, de resten van een afgebrande cacaofabriek. De stank van die laatste was zó hevig dat sommige bewoners tijdelijk het buurtschap ontvluchtten. Ze namen de berg voor lief, óók omdat er afspraken waren gemaakt. Een park, was hen in 1990 beloofd. En ook dat de stort in 2005 zou stoppen. Maar in 2006 bleek dat diezelfde ‘stakeholders’ met elkaar hadden afgesproken om de afvalberg open te houden, buiten de bewoners om.

Die voerden – en wonnen – daarna gerechtelijke procedures tot aan de Raad van State en in 2013 was na een jaar mediation opnieuw afgesproken dat er een park zou komen. Feestelijk geopend in 2015. Alleen, de berg was niet afgedekt met folie, zoals gebruikelijk op vrijwel alle andere stortplaatsen. De stakeholders wilden liever een ‘duurzaam’ experiment. Iets met regenwater en filters om de berg schoon te spoelen. Goedkoper ook. Maar in 2019 moest het park sluiten omdat er gevaarlijke stoffen lekten.

Maatregelen zijn nodig om veilig te recreëren, concludeerde het RIVM dit najaar. En daarna zijn er opnieuw afspraken gemaakt. Een park afgedekt mét folie op een deel van de afvalberg, is een van de afspraken. Oplevering 2027.

„Punt één: planning.” Antonissen wijst naar de lijst met afspraken op het whiteboard. Hij blijft, hoe zeg je dat…„gezond kritisch”.

Delen

Mail de redactie

Het nieuws uit het Islamitisch Emiraat Afghanistan is toch altijd weer rampzaliger dan de vorige keer. Voor de 20 miljoen vrouwen dan; het mannelijk deel van de bevolking gaat min of meer zijn gangetje, behalve degenen die inzien hoe slecht Taliban-leider Haibatullah Akhundzada’s antivrouwmaatregelen voor het héle land zijn. Bijvoorbeeld dat vrouwen niet langer verpleeg- en verloskunde mogen studeren.

Het is natuurlijk oud nieuws, alweer uit 2022, dat middelbaar en hoger onderwijs voor vrouwen verboden terrein zijn, officieel tijdelijk maar dat is het soort tijdelijkheid van Israëlische bezetting van andermans gebied (nu ook weer in Libanon en Syrië, dit terzijde). Maar een jaar geleden wisten verlichte geesten in het ministerie van Volksgezondheid gedaan te krijgen dat vrouwen toch opleidingen verpleeg- en verloskunde zouden kunnen volgen. Dat heeft dus niet lang geduurd. Vanuit zijn vrome hoofdkwartier in Kandahar liet Akhundzada in december weten dat de vrouwen voortaan thuis dienden te blijven. Voorlopig, maar ja, zie boven.

Het spreekt vanzelf dat er geen mannelijke verloskundigen in Afghanistan zijn, en het beperkte aantal vroedvrouwen krimpt alleen maar. Ik lees in een bericht van het VN-bevolkingsfonds UNFPA dat er in 2021, toen de Taliban de macht in Afghanistan terugkregen, er al zeker 18.000 te weinig verloskundigen waren; en het is overduidelijk dat dat tekort alleen maar oploopt. De resulterende moedersterfte aan de gevolgen van zwangerschap, baring of kraambed is al een van de hoogste ter wereld: in Afghanistan overlijden ten minste 620 vrouwen per 100.000 levendgeborenen. Ter vergelijking: in Nederland gemiddeld 3.

Om het ellendeplaatje te completeren: vrouwen moeten zich buiten (en binnen in aanwezigheid van vreemde mannen) van top tot teen verhullen, ze mogen hun stem niet laten horen – stel je voor dat een man zoiets verleidelijks hoort! Het verbod om buitenshuis te werken is zojuist aangescherpt; hulporganisaties die nog vrouwen in dienst hebben moeten de deuren sluiten. Kortom: vrouwen mogen thuis zitten, met de ramen afgeplakt tegen stiekeme blikken, heeft Akhundzada recentelijk bedacht. En hopen dat ze niet aan hun volgende zwangerschap bezwijken, in dienst van de bevordering van de deugd en de eliminatie van het kwaad.

Nu zag ik vorige maand nota bene een goed nieuwsje: een Talibanse onderminister van Buitenlandse Zaken, Sher Abbas Stanikzai, had opgeroepen vrouwen onmiddellijk weer tot het onderwijs toe te laten. In een toespraak op een islamitische school noemde hij hun uitsluiting onrechtvaardig, onislamitisch en in strijd met de Afghaanse waarden. „Hier is geen excuus voor – niet nu en niet in de toekomst”. „In de tijd van de profeet Mohammed [..] stond de deur van kennis open voor zowel mannen als vrouwen.”

Ik ben doorgaans pessimistisch maar ik dacht even dat hij een beginnetje van een ommekeer inluidde. Twee weken later las ik dat hij het land had moeten ontvluchten nadat de opperste leider zijn arrestatie had bevolen. Hij zou nu veilig in Dubai zitten.

Op zijn beurt wil de aanklager van het Internationaal Strafhof Akhundzada en zijn opperrechter Haqqani opgepakt en berecht hebben wegens „de misdaad tegen de menselijkheid van vervolging op grond van geslacht”. De aanklager spreekt in zijn bekendmaking op 23 januari van „talrijke ernstige inperkingen van de fundamentele rechten van de slachtoffers, in strijd met internationaal recht, waaronder het recht op fysieke integriteit en autonomie, op vrijheid van beweging en expressie, op onderwijs, op een privé- en gezinsleven, en op de vrijheid van vergadering”.

Ik ben toch bang dat Stanikzai eerder in een Afghaanse cel zit dan Akhundzada in een Haagse. Maar de aanklager van het Strafhof probéért in elk geval iets te doen. Als een van de weinigen.

Carolien Roelants is Midden-Oostenexpert. Ze schrijft om de week een column.

Delen

Mail de redactie

Constitutionele hoffelijkheid is een begrip dat de krant te weinig haalt. Maar onlangs hád het dus gekund, toen de rechtbank Den Haag het kabinet afstrafte met de Greenpeace-uitspraak over stikstofbeperking. De rechter legde het kabinet tien miljoen euro dwangsom op als het er niet in slaagt om in 2030 de verslechtering van de natuur te stoppen.

Die dwangsom trok terecht aandacht. De rechtbank vond dat er een „bijzondere aanleiding bestond” om van de ‘constitutionele hoffelijkheid’ af te wijken. Die houdt in dat de staat geacht wordt te doen wat de rechter beveelt, ook zónder stok achter de deur. Dwangsommen zijn overbodig. De staat handelt qualitate qua te goeder trouw. Binnen de trias politica gaat men in beginsel fatsoenlijk met elkaar om. Op basis van ongeschreven regels, vrijwillig en integer.

Maar dit zijn dus andere tijden. Op goede manieren rekent de rechter niet meer. Ook niet van de overheid, noteerde de Haagse civiele rechter, die tien miljoen euro dwangsom uitschreef. Als het om stikstof gaat, voert het kabinet kennelijk opzettelijk ontoereikend en dus onrechtmatig beleid. En moet het nu voorrang geven aan de ‘meest kwetsbare natuur’, ongeacht hoger beroep. Nu dus. Die tien miljoen dwangsom, in één keer te verbeuren, zet de zaak op scherp.

Dit past in een trend. Onlangs nam Jaap Polak (69) afscheid als bestuursrechter bij de Raad van State en hoogleraar aan de Leidse Universiteit. In z’n slotrede constateert hij dat de afstand rechter-overheid groeit. Overheden die uitspraken negeren en dwangsommen laten oplopen zijn geen uitzondering meer. De verkilling tussen rechter en staat zette ongeveer tien jaar geleden in. Sindsdien is de overheid „wezenlijk minder betrouwbaar” dan „zoals we die lang gekend hebben”, schrijft hij. Dat is meer dan pijnlijk.

Lang niet meer alles wat er namens de staat in de rechtszaal wordt beweerd kan nog door de rechter worden geloofd. De Toeslagenaffaire was het keerpunt. Polak wijt die niet aan opzet of kwade trouw, eerder aan kafkaiaans „langs elkaar heen werken”. Maar het resultaat is hetzelfde. Tot ruwweg 2010 kon de rechter „voor waar aannemen” wat de ambtenaar in de rechtszaal beweerde. Daarna niet meer. Een duidelijke „schending van de rechtsstaatgedachte”.

Daar zou de rechter op zichzelf nog mee kunnen dealen: door kritischer te zijn, of rechterlijke uitspraken aan te houden om overheidsbeloften te kunnen controleren. Maar wat als de overheid uitspraken van een rechter niet meer uitvoert uit onwil of onmacht? Dat lijkt immers in de stikstofzaak te zijn gebeurd. Het komt ook vaker voor. Polak voorspelde bij z’n afscheid in december al dat het tussen rechter en overheid op het stikstofdossier helemaal fout zou lopen. Daar had de Raad van State de overheid immers al in 2019 duidelijkheid geboden. Waarna er dus niks is gebeurd. Zijn conclusie: de staat is „óf minder bereid of minder in staat” te doen wat de rechter zegt. Polak trekt een paradoxale conclusie. „De rechter doet vaker dan vroeger uitspraken die er politiek echt toe doen, maar zijn uitspraken lijken minder bindende kracht te hebben.”

Het probleem steekt dus dieper dan het sneuvelen van de ‘constitutionele hoffelijkheid’. Dit gaat over de wil van de staat te doen wat de rechter zegt. Het is te zien aan de vele berichten over bestuurlijke dwangsommen. Met enige regelmaat eist de ene overheid bij de bestuursrechter de ándere overheid met een dwangsom te corrigeren. Die dat dan niet kan, of niet wil. Zie Ter Apel waar de gemeente en het Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA) elkaar in de rechtbank bezighouden. Dwangsommen lopen ook elders op, veelal wegens ‘niet tijdig’ besluiten, vaak door personeelstekort of onverwacht gestegen aanbod.

Dwangsommen zorgen veelal niet voor verandering. Maar wel tot het weglekken van geld. De IND was er vorig jaar 36,8 miljoen euro aan kwijt. Zo’n dwangsom is dan niet meer dan het verschuiven van belastinggeld naar de toevallige belanghebbende die zichzelf bovenop de stapel wist te procederen. Zijn dwangsommen überhaupt nog effectief, rechtvaardig of proportioneel? Als Greenpeace straks in 2030 tien miljoen euro dwangsom mag incasseren, is er dan iets opgelost of verbeterd? Of moet de vólgende civiele rechter dan 100 miljoen opleggen?

‘Constitutionele hoffelijkheid’ komt te voet en gaat te paard, net als gezag. Geld rondpompen tussen overheden en burgers via dwangsommen is een ontbindingsverschijnsel geworden.

Delen

Mail de redactie

In Nederland komt het begrip geruststellend voor in de verkleinvorm: ‘proefballonnetje’, een politicus bedient zich ervan om te peilen hoe een idee valt bij publiek en media. Voorbeeld: in 2007 opperde de toenmalige PvdA-minister Ter Horst een alcoholverbod voor mensen onder de achttien jaar. Het is nu lastig daar het ballonachtige van in te zien, omdat sinds 2014 alcohol enkel mag worden verkocht aan achttien jaar en ouder. Maar toen Ter Horst het zeven jaar daarvoor voorstelde, was het nog een idee dat vrij rond zweefde. Haar ballonnetje kreeg de wind mee, en landde later officieel.

Proef het woord ‘proefballonnetje’ en je wordt meteen vrolijker. Maar de wereld is groter dan Nederland, en het speelse proefballonnetje is ondertussen onder Trump een proefraket geworden. Een atoomproef. Groenland, sancties tegen het Internationaal Strafhof, geen genders meer volgens het regeringsbeleid van de VS, enkel nog duidelijk afgebakende m/v’s; de transgender moet achter de coulissen en de non-binair heeft maar te kiezen uit de twee seksen.

Vooral Trump’s uitspraak over Gaza, „that piece”, dat onder handen van het Amerikaanse bedrijfsleven ( lees: Trump zelf) ontwikkeld moet worden tot de Rivièra van het Midden-Oosten, gaf een oplawaai.

De doden amper begraven, alles nog in puin, maar gelukkig, daar is de real estate agency, voor uw meest luxueuze condominium.

VVD-Kamerlid Van der Burg probeert het nog; op de NOS-site lees ik dat hij „ervan uitgaat dat veel van wat Trump doet proefballonnen zijn…”. Merk: ‘proefballonnetje’ werd ‘proefballon’, weg schattigheid. En vooral; ik help het Van der Burg hopen, maar soms bedoelen Amerikaanse presidenten precies wat ze zeggen, zoals we ook moslimterroristen met hun ‘Allahu Akbar’ op hun woord geloven.

Trump is de meester van de schaamteloosheid, hij heeft alle pillen ingenomen tegen de dodelijke aandoening (schaamte) en is volledig genezen. Zegswijzen als ‘dat doe je niet’, ‘dat hoort niet’ – weg met die verouderde, sociale omgangsregels. De Amerikaanse wereldleider geeft het bevrijde voorbeeld. Trump als het exacte spiegelbeeld van die vrije, blije hippie-jaren. Er staan heel veel volgers klaar, vaak met de Bijbel in de hand; de Bijbel die notabene begint met schaamte (zie Genesis).

Ik zie twee denksporen die iets van Trumps aandriften kunnen verhelderen. „De kracht van de vernietiging is een scheppende drift”, was getekend M. Bakoenin (1814-1876), ook wel bekend als de Russische grondlegger van het anarchisme. En dan natuurlijk die vreselijke term, die je in de jaren 80 en 90 van de vorige eeuw elke dag wel hoorde: ‘disruptive innovation’. De verrukkelijke, onstuitbare breuk van de vernieuwing, die ons internet opleverde, de eerste pc’s, smartphones, Airbnb, Tesla’s, AI en Trump.

Je moest blij glimlachen om die innovatieve breuk: breken was goed, de breuk zelf een wonder van genade, want nu kwam het beloofde land in zicht; van onder de puinhopen van Gaza ziet de projectontwikkelaar als vanzelf de strandvilla’s verrijzen.

Trump en de grote tech-mannen: het is een bedrijfsmodel, met de belofte dat alles wat bestaat aan sociale verbanden kapot gerukt kan worden, om vervolgens niet de nieuwe, maar de beter geprogrammeerde mens te baren.

Ouderwets anarchisme en high tech; wat een onvoorstelbaar ongelukkig huwelijk.

Wij Nederlanders kunnen weinig beginnen, Wilders is zelfs Gaza-enthousiast, en de rest van Nederland mag zich afvragen: als deze Trump geen deus ex machina is, geen god die ineens op het toneel belandde, belichaamt hij dan een samenstel van oudere ideeën? Het loont de moeite na te gaan waar dat schaamteloze, antisociale, egoïstische, anti-statelijke, zelf-bevrijde Ik ooit heeft kunnen landen.

Trump komt namelijk niet van Mars – hopelijk gaat hij erheen.

Stephan Sanders is essayist.

Delen

Mail de redactie