Ik zit aan een tafeltje van een Amsterdams café, waar ik heb afgesproken met Andrea Knezovic om te praten over werk en rust. Knezovic is beeldend kunstenares en onderzoeker en maakte met Agata Bar een boek over de politiek van rust in de moderne samenleving (Nocturnalities. Bargaining Beyond Rest). De zon schijnt uitnodigend over het terras, maar we hebben maar een uurtje voor ons gesprek tussen alle andere afspraken door, dus uitgebreid van de zon genieten is er niet bij.
We hebben het erover hoe de Nederlandse agendacultuur spontaniteit smoort. Stel, wij hebben het gezellig en krijgen zin om ons gesprek voort te zetten, een wandeling in het heerlijke weer te maken of nog ergens anders een biertje te drinken. Helaas, onze agenda’s staan zulke opwellingen niet toe.
Terwijl het juist de spontane ontmoetingen en ervaringen zijn, die ons het meest bijbleven en het gevoel geven dat we leven. Waarom maken we daar niet meer ruimte voor? Hard werken doen we om in onze behoeftes te voorzien. Maar wat als we daarmee voorbijgaan aan onze basale behoefte om te kunnen handelen naar ons gevoel, gehoor te geven aan onze verwondering? Zijn we vergeten waartoe onze productiviteit eigenlijk dient bij te dragen – het leven zelf?
Als je een gemiddelde Nederlander vraagt of die veel vrijheid heeft, zal die misschien bevestigend antwoorden. Maar met zowel de ruimte die deze Nederlander in de agenda heeft, als met de vrije dagen die diegene krijgt van de overheid, is het jammerlijk gesteld. Hoewel in april en mei Pasen nog amper voorbij is of Koningsdag en Hemelvaart dienen zich alweer aan, staan we in werkelijkheid met maar zeven officiële feestdagen per jaar onderaan de lijst van de hele EU. Zelfs de vrijheid zelf mogen we in Nederland maar eens in de vijf jaar vieren.
Strikt gezien werken Nederlanders vergeleken met andere Europese landen relatief weinig uren per week. Maar flexibel of parttime werken leidt in veel gevallen tot een hogere verwachting van de prestaties in de uren die wel gewerkt worden, vertelde arbeidssocioloog Heejung Chung mij toen ik haar interviewde over haar boek The Flexibility Paradox.
Een mogelijke verklaring voor al die Nederlandse drukte vinden we in het diepgewortelde calvinisme, dat arbeid ziet als een manier om God eer te bewijzen. De calvinistische Nederlander hecht aan soberheid, zuinigheid en arbeidsethos. Niet lullen maar poetsen. Een Nederlander die niet werkt, wordt al gauw als een nietsnut gezien. Op de vraag ‘Hoe gaat het?’ is het volkomen normaal en zelfs gewenst om het antwoord ‘druk’ te geven. Druk zijn staat gelijk aan een goed mens zijn. Je zegt ermee: ik doe ertoe. Zelfs pensionado’s hebben in Nederland vaak een drukke agenda.
Tegenovergestelde van druk
Toen ze haar moeder in Kroatië vertelde dat ze druk was, klonk die juist bezorgd, vertelt Knezovic mij. „Mijn moeder vroeg of het wel goed met me ging, dat ik het zo druk had.” In Kroatië – zestien officiële feestdagen – is het beste antwoord dat je kunt hebben op de vraag hoe het gaat ‘fjaka’, een term die precies het tegenovergestelde van druk zijn impliceert. Het betekent zoiets als een ontspannen staat van lichaam, geest en hart.
Ik herinner me een zelfde soort situatie, toen ik mijn vader in Estland in september vroeg of hij op 2 november al plannen had. In Nederland zou je zonder ook maar met je ogen te knipperen je agenda erbij pakken. Mijn Estse vader moest lachen: „Natuurlijk niet!”
Misschien denk je nu dat dat een vertekend beeld is, omdat mijn vader in de zestig is en daardoor meer tijd omhanden heeft. Maar dezelfde ervaring heb ik in Estland met mensen in de dertig of veertig; zelfs werkafspraken zijn daar moeilijk een paar maanden vooruit te plannen. Dat vraagt een zeker vertrouwen bij beide partijen dat het wel losloopt als het dan zover is.
Onze vrije tijd is zelfs zo druk geworden, dat het stress en burn-outs oplevert
We hebben het vaak over een gezonde werk-privébalans. Maar die veronderstelt een duidelijke scheiding tussen tijd voor productiviteit en tijd zonder verplichtingen. In de volle-agendacultuur en 24-uurseconomie vervaagt die grens steeds verder. Denk bijvoorbeeld aan alle notificaties die op je telefoon binnenkomen. Vaak genoeg heb ik – soms al lopend op straat – een appje beantwoord of een melding van mijn bank, de Belastingdienst of een andere organisatie geopend, terwijl ik mij eigenlijk had voorgenomen om even te ontspannen. In een maatschappij waar je op elk moment van elke dag nuttig kunt zijn, voel je je bijna schuldig als je daar geen gehoor aan geeft. Het idee dat er een snel bewegende wereld is, die aan jou voorbij raast, als jij niet continu bereikbaar bent, zorgt voor een gevoel van ontoereikendheid. Die onzekerheid proberen we te beheersen door te blijven presteren. Maar als we onze vrije uren net zo doelmatig en krap indelen als onze werkuren, waaruit kan die werk-privébalans dan bestaan?
Onze vrije tijd is zelfs zo druk geworden, dat het stress en burn-outs oplevert. En dat begint al op jonge leeftijd. Uit onderzoek van TNO uit 2022 blijkt bijvoorbeeld dat jongeren niet alleen stress ervaren door werk, maar ook door sociale druk en de confrontatie met de ‘perfecte levens’ van anderen op sociale media. Volgens een rapport van het CBS uit 2021 ervaren jongeren tussen de 12 en 25 het vaakst stress door hun ‘drukke leven’ en op de tweede plaats van school.
De Noorse filosoof Lars Svendsen, auteur van de boeken Work en The Philosophy of Freedom, stelt dat onze vrije tijd in veel gevallen zelfs meer op werk is gaan lijken dan het werken zelf. Hij haalt een passage aan uit Voorbij goed en kwaad van Friedrich Nietzsche, waarin het gaat over het onvermogen van de mens om verveling te tolereren. „Het is een geniale uitvinding van de Engelsen om van de zondag een vrije dag te maken”, schrijft Nietzsche. „Zodat het volk onbewust zal verlangen naar de volgende werkdag.”
Tegenwoordig zijn we volgens Svendsen in het andere uiterste beland: we vullen onze vrije tijd met zoveel activiteiten dat die bijna uit zijn voegen barst. We verlangen tegenwoordig niet meer naar de maandag, omdat we ons vervelen. Maar omdat de vrije tijd dusdanig veeleisend en stressvol geworden is, dat weer aan het werk gaan voor velen de echte vakantie is.
Rust is een prestatie
In onze kapitalistische 24-uurssamenleving ligt zelfs onze intimiteit – de meest persoonlijke vrije tijd en ruimte die we bezitten – op de onderhandelingstafel. Slaap, gezondheid en relaties worden geanalyseerd en bijgehouden met apps. Rust is een prestatie geworden.
Knezovic noemt het „de laatste grens”: het laatste stukje van ons leven dat volledig gekapitaliseerd dreigt te worden. We zijn misschien in de veronderstelling dat we al genoeg vrijheden hebben verworven. Maar zonder spontaniteit, zonder de ruimte om af te wijken van het schema, verliezen we iets wezenlijks: onze innerlijke vrijheid.
Natuurlijk is het niet realistisch, of zelfs wenselijk, om heel je leven naar opwellingen in te richten. Rituelen en kaders doen ons ook goed. Maar wat spontaniteit herwinnen op je agenda, is voor iedereen binnen bereik. Het vergt wel een andere denkwijze. Waar we vrije tijd nu zien als iets om op te vullen, vraagt spontaniteit om onopgevulde, open tijd. Of in ieder geval een meer fluïde, flexibel tijdsgevoel.
„In Kroatië snoepen mensen eerder van hun werkuren om bijvoorbeeld nog een koffie te drinken met een goede vriend, in plaats van dat ze van hun vrije tijd zouden snoepen om extra werk te verzetten”, zegt Knezovic. Ook extra, verplichte vrije dagen zouden ons ruimte geven om spontaan te zijn en het gevoel dat we onze vrije tijd niet altijd hoeven te ‘verdienen’. Alleen met voldoende leegte kunnen we ons ook afvragen waarom we werken, en voor wie.
Een maatschappij waarin druk zijn een ereteken is en zelfs 1 mei, de Dag van de Arbeid – bij uitstek een moment voor bezinning op ons werkende leven – geen officiële feestdag is, heeft het antwoord echter al paraat: productiviteit is de norm, reflectie en spontaniteit zijn de ongewenste uitzondering.
Lees ook
Lees ook: Het Westen verveelt zich dood – en dat is een bedreiging
