Online oplichting rondom Gaza-oorlog komt meer in beeld

„In mijn tent heb ik een verpleegster nodig die voor mij kan zorgen”, zegt Wael (41), ogenschijnlijk een arts uit Gaza, in een bericht op Facebook Messenger. „Maar ik moet haar wel 600 euro betalen.” Die nacht, rond een uur of twee, stuurt hij weer een bericht. „Bid voor me. Ze zijn ons aan het bombarderen.”

In een maand tijd heeft David Johnson (77) uit Griekenland 7.000 euro naar Wael overgemaakt. Volgens Johnson zijn ze internetgeliefden. Maar in werkelijkheid is Wael geen Palestijnse arts en heeft hij niet binnen één week zijn hele familie verloren als gevolg van de oorlog.

Sinds de aanval van Hamas op Israël op 7 oktober 2023 en de daaropvolgende oorlog in de Gazastrook, maken oplichters misbruik van de publieke sympathie en solidariteit. Ze zoeken online oplichters naar mensen die geld willen doneren aan Palestijnen in nood. De oplichters doen zich voor als inwoners van Gaza door hun identiteit te stelen.

Hoewel harde cijfers ontbreken, past de liefdadigheidsfraude rond de oorlog in Gaza in een bredere toename van cybercriminaliteit. Bitdefender, een internationaal softwarebedrijf gespecialiseerd in cyberbeveiliging, bevestigt dat er een toename is aan online oplichting in verband met de oorlog in Gaza. Alina Bizga, veiligheidsanalist bij het softwarebedrijf: „Ook merken we dat oplichters steeds meer gebruikmaken van door AI (kunstmatige intelligentie) gestuurde tools om liefdadigheidsfraude te plegen.” Bitdefender heeft geen exacte cijfers van het aantal incidenten.

De oplichters misbruiken foto’s en filmpjes van echte Palestijnse families die op sociale media of crowdfunding websites zoals GoFundMe staan. Of ze stelen beelden van willekeurige mensen die een Midden-Oosters of Noord-Afrikaans uiterlijk hebben.

De Fraudehelpdesk, het belangrijkste meldpunt voor pogingen tot online oplichting in Nederland, zegt geen meldingen ontvangen te hebben van dit soort scams. Ook Goede Doelen Nederland – die liefdadigheidsorganisaties verifieert – en verschillende Nederlands-Islamitische goede doelen zeggen niet op de hoogte te zijn. Maar ze „schrikken er wel van”.

Palestijnse journalisten en vloggers in de Gazastrook waarschuwen voor oplichters die zich bezighouden met identiteitsfraude. Zo leggen ze nepaccounts bloot die onder hun naam geld vragen. Dit gebeurde onder meer bij Bisan Owda, een journalist met bijna vijf miljoen volgers op Instagram. Ook de tienerinfluencer Nana werd slachtoffer. Onder haar naam is een YouTube account aangemaakt met inmiddels ruim een half miljoen abonnees.

De oplichters zijn vooral op sociale media als Facebook en Tumblr actief. Meestal sturen ze zelf een bericht, met soms zeer geloofwaardige en gedetailleerde noodsituaties waarin ze zouden verkeren. Alle oplichters spelen in op de emoties van potentiële donateurs, maar ze hebben niet allemaal dezelfde tactiek. De één doet zich voor als journalist in Gaza met als doel om de rest van de wereld te tonen wat daar gebeurd. Maar dat kan hij alleen met het geld dat hij van jou krijgt. En dan maak jij volgens hem ook nog eens deel uit van iets groters: het in beeld brengen van onrecht.

Hier zitten ook echte Palestijnen tussen, die niet meer in Gaza zijn, maar naar een veilige locatie ergens in het buitenland zijn verhuisd of gevlucht. En weer andere oplichters hengelen met liefdesverklaringen donateurs binnen. Ze proberen mensen te verleiden – zoals in het geval van Johnson, die werd opgelicht door de Palestijnse nep-arts.

Verliefd op de oplichter

„Wael zou bij mij komen wonen in Griekenland”, zegt Johnson. Hun gesprekken werden volgens hem erotisch en intenser. „Ik stuurde hem foto’s van mijn appartement, hij stuurde mij foto’s van massaslachtingen.” Volgens Johnson waren de foto’s zó precies getimed met wat er op dat moment echt gebeurde, dat het moeilijk was eraan te twijfelen. Videobellen was geen optie, zegt hij. Te gevaarlijk, een live-verbinding maakt je een makkelijker doelwit, zo maakte de oplichter hem wijs.

Pas toen Wael hem nog meer geld vroeg, kreeg Johnson argwaan. Een Palestijnse vriend van Johnson kent personeel van het ziekenhuis in de Palestijnse stad Deir el-Balah, waar Wael zou werken. „Via die vriend heb ik een officiële mail ontvangen van het ziekenhuis met dat Wael nooit bij hen in dienst is geweest.”

Johnson is er niet achter gekomen wie de cybercrimineel is. Maar wel wie de persoon op de foto’s is: een Palestijnse man die in Venezuela woont. Johnson heeft hem ingelicht over de identiteitsfraude, maar het deed de man niet veel. „Het gevoel dat ik mijn toekomst met Wael kwijt was, heeft me meer van slag gemaakt dan mijn verloren geld”, zegt Johnson. Hij heeft nu in contact met een andere man uit Gaza. Hij laat de screensaver van zijn telefoon zien, een foto van de man. „Ik ga straks naar de Palestijnse ambassade om te regelen dat hij hierheen kan komen.”

14.000 dollar kwijt

Nadat Johnson is opgelicht heeft hij zich aangesloten bij de groep Gaza Scams Taskforce op Facebook. Een groep met honderden leden die slachtoffers zijn van liefdadigheidsfraude. In de groep waarschuwen ze potentiële donateurs voor oplichtpraktijken, delen ze hun ervaringen en proberen ze oplichters te ontmaskeren.

De Facebookgroep is opgericht door de Israëlische Shira (48). Zij en haar vrouw hebben ruim 14.000 dollar gedoneerd aan digitale oplichters. Shira is van plan om een rechtszaak tegen ze aan te spannen, haar volledige naam en die van de scam-familie worden daarom niet genoemd. Die zijn wel bij NRC bekend.

Nadat Johnson is opgelicht sluit hij zich aan bij ‘Gaza Scams Taskforce’ op Facebook

„Vanwege de Israëlische bezetting van de Palestijnse gebieden heb ik Israël tien jaar geleden verlaten”, zegt de Shira, die in de Israëlische stad Haifa woonde. Nu woont ze op een boerderij in Bulgarije en doneert ze regelmatig aan Palestijnse gezinnen in nood. Eind 2023 stuurde ze een vrouw uit Gaza een bericht op Facebook, omdat ze medeleven voelde. „Ze had geld nodig om haar familie te evacueren naar Brazilië.” Verspreid over een paar maanden dacht Shira geld gedoneerd te hebben voor vliegtickets en visums voor negen familieleden. Dat bleek niet zo te zijn. Een week nadat de familie in veiligheid was gebracht, kwam ze erachter dat de evacuaties betaald werden door het Braziliaanse ministerie van Buitenlandse Zaken en dat ze een asielstatus kregen. Ook andere leden van de Facebook-groep zijn door deze familie opgelicht, posten ze in de besloten groep. Volgens Shira is de familie een georganiseerde groep oplichters die er hun fulltime werk van hebben gemaakt. De familie is nog steeds actief; hun berichten krijgen standaard duizenden likes. „Ik heb het bij de Braziliaanse en Bulgaarse politie gemeld”, zegt Shira.

Real-time AI

Ook de Franse Emma (42) zit in de Gaza Scams Taskforce op Facebook. Ze dacht een Palestijnse journaliste te helpen: „Via GoFundMe hebben een vriendin en ik ruim 900 dollar voor hem opgehaald. Ze dachten alles gecontroleerd te hebben. De journalist stuurde zelfs een filmpje waarin hij de naam van haar vriendin noemt. Maar plots kreeg Emma geen toegang meer kreeg tot haar Facebook-account. Om contact te blijven houden met de journalist stuurde de vriendin hem een berichtje via Instagram. „Hoe durf je onder mijn naam geld te verdienen?”, antwoordde hij via Instagram. De vriendinnen besloten om de journalist van Facebook te videobellen. Voor zijn veiligheid hadden ze dat niet eerder gedaan.

Een oplichter heeft de identiteit van de Palestijnse journalist Mohammed Obied gestolen. In de screenshot uit een video maakt de oplichter gebruik van een AI-programma – dat ervoor zorgt dat (tijdens een live verbinding) de oplichter het gezicht en de stem van de journalist heeft.

De journalist op Facebook opende zijn camera en voerde een gesprek met ze. Maar vijf minuten later was er een glitch. „Gedurende een paar seconden verscheen het gezicht van een man uit Bangladesh.” De man bleek gebruik te maken van ‘real-time’ AI. Een AI-programma zorgde ervoor dat hij tijdens de live verbinding het gezicht en de stem van de echte journalist had.

Emma en haar vriendin hebben dit gemeld bij GoFundMe. De donaties zijn teruggestort.

Verificatie

Om dit soort praktijken te voorkomen heeft Rina Idrus (46), vanuit de Malediven, de groep Radio Watermelon op X en Discord mede opgericht. In die groep controleert ze samen met andere vrijwilligers online donatieverzoeken en checken ze ook of mensen echt in de Gazastrook zitten.

„In onze database staan zo’n 650 Palestijnse families die we hebben geverifieerd.” De groep organiseert meerdere keren per week verificatiesessies via Discord. Ze hebben een videogesprek met een Palestijnse man. Hij filmt met zijn telefoon de omgeving. In zijn slippers loopt hij over het zand, langs geïmproviseerde tenten en muren met kogelgaten. „Vorige week werd mijn vader vermoord, ik droeg hem anderhalf kilometer op mijn schouders naar de begraafplaats”, zegt de man. De internetverbinding valt soms weg. Idrus en haar man hebben genoeg gezien. Op X schrijven ze een bericht met dat de man en zijn account legitiem zijn.


Tv-recensie | BN’ers dreigen grens tussen feit en fictie te verliezen, maar voor tv-kijkers is het ook niet makkelijk

„Degene die je vertrouwt, moet je muntjes geven…”

„Ja…”

„En degene die je niet vertrouwt, moet je géén centjes geven.”

„Oké.”

Het duurde even voor deze concensus zaterdag werd bereikt in De verraders (RTL). De verwarring was al begonnen bij het onbijt, toen spelleider Tijl Beckand de deelnemers zakjes met zilverlingen had toegeworpen. Hun zilveren munten moesten ze verdelen over tien spaarpotten, op elke spaarpot stond de naam van een deelnemer. Dat verdelen mochten ze doen „naar eigen inzicht”, meldde Beckand. „Het devies is: wie… vertrouw je… voor… geen… cént?”

Tien monden zakten open voor wat waarderende ah’s en oh’s, maar tegen de tijd dat ze weer waren gesloten had lang niet iedereen begrepen wat de woordgrap nu concreet betekende. Aan Beckand kon geen uitsluitsel worden gevraagd; die was alweer in een rechte lijn de ontbijtzaal uitgelopen om zijn levenskeuzes te overdenken. Zijn vertrek liet ruimte voor twee theorieën. „‘Ik vertrouw je voor geen cent’: dan gooi je dus centen in de spaarpot van degene die je voor geen cent vertrouwt”, zei influencer Julia Heetman. De oudste zoon van Frans Bauer was er ook en dacht juist dat het andersom zat. Dit alles tot grote consternatie van model Kim Feenstra, die tot het beslissende moment bleef twijfelen hoe ze haar zilverlingen moest verdelen. Ze nam uiteindelijk het advies over van Christiaan Bauer: wél muntjes voor degene die je vertrouwt, géén centjes voor degene die je niet vertrouwt.

Vertrouwen is heel belangrijk in De verraders. Vertrouwen, en cryptische instructies begrijpen. De spelers moeten missies volbrengen om ‘zilverstaven’ te verdienen, maar onder hen zijn drie verraders die de buit niet willen delen. Dat geheime gezelschap komt ’s nachts bij elkaar om een van de andere BN’ers om te leggen – het is een vrij lugubere bedoening.

Zaterdag werd intrige op intrige gestapeld, want verrader Veenstra voelde zich verraden door medeverrader Joost Dowib. Die had haar namelijk helemaal geen muntjes gegeven en durfde later, toen Feenstra haar geduld verloor, te beweren dat ze wel erg „in haar emotie” zat. Tegen die tijd waren bij Heetman de gemoederen al een keer hoog genoeg opgelopen om te roepen: „Vermoord me maar, ik heb er geen zin meer in.” „Ik denk dat ik het allemaal een beetje te persoonlijk neem”, zuchtte ze daarna. „En dat het toch een spel is.”

Onvoorzichtig

Soms vrees ik dat BN’ers de grens tussen feit en fictie uit het oog verliezen. Niet gek, gezien hoe onvoorzichtig we met ze omgaan. Kijk alleen al naar de programma’s van afgelopen weekend: we stoken ze tegen elkaar op in De verraders, maken ze een avond tot musicalster in Stars on stage (RTL), proberen ze dichter bij God te brengen in Bijbelen met de sterren (EO) – zondagavond had Renze Klamer in het voorstukje van Renze op zondag (RTL) zelfs nog het feloranje pakje aan dat BN’ers moeten dragen als ze meedoen aan Hunted VIPS (AvroTros), een spel waarin ze worden opgejaagd door een opsporingsteam. In het reclameblok wisselde Klamer nog even vlug van kostuum. Zo kon hij in iets serieuzer ogende kleren bespreken hoe een groep burgers zelf had besloten ‘grenscontroles’ te houden in Ter Apel (wat een eufemistische manier is om te zeggen dat ze joegen op asielzoekers).

Daarna was het tijd om de vragen door te nemen die sinds de val van het kabinet de talkshowtafels beheersen. Zou de VVD nog eens met de PVV in zee willen gaan? En hoe lang zou er nog worden gesteggeld over ministersposten? Wie gunt wie nog wat; wie kun je nog vertrouwen? Wanneer weer uitgebreid al die kansen en mogelijkheden worden doorgenomen, klinkt het al gauw alsof het niet om de politieke werkelijkheid gaat, maar om het zoveelste onderhoudende spelformat. Bondjes en verraad. Ook voor kijkers dreigt het onderscheid soms te vervagen.


Mediatips voor het weekend: de nieuwe Mario Kart en film van Succession-maker over foute techbazen

Groningse gebreken

Afgelopen maand was de redactie van het journalistieke programma Pointer in Groningen, waar het samen met het Dagblad van het Noorden vanuit een pop-upwinkel (die dienst deed als redactieruimte) onderzoek deed naar kwesties die spelen in de regio. Met name de langdurende afwikkeling van alle schadeclaims. Veel huizen liepen de afgelopen decennia aardbevingsschade op als gevolg van de winning van aardgas, van verzakkingen tot scheuren. Maar de afhandeling gaat tergend langzaam. Bewoners krijgen stapels onderzoeksrapporten van de Nationaal Coördinator Groningen over de staat van hun huis, maar die zijn niet altijd volledig of er staan fouten in. En bij de huizen die wel versterkt worden, blijven meerdere bewoners achter met bouwfouten en gebreken aan hun huis. Hoe kan het zo misgaan? Dat onderzoekt Pointer met de bewoners, bouwkundigen, politici en advocaten.

Verschrikkelijke techbazen

In zijn regiedebuut richt Jesse Armstrong, de bedenker van de veelbekroonde serie Succession, zijn pijlen opnieuw op hyperrijken. Zijn zeer actuele film Mountainhead gaat over techmiljardairs. Zijn personages zijn een amalgaam van types als Elon Musk, Mark Zuckerberg of investeerder Peter Thiel. Het soort techbro dat ook in het laatste seizoen van zijn satirische serie over de miljardairsfamilie van mediatycoon Logan Roy opdook. Terwijl vier mannen in een luxueuze bergvilla pretenderen hun oude vriendschap nieuw leven in te blazen via een combinatie van hielenlikkerij, sneren en snacks, vliegt de wereld om hen heen in brand. Het levert een film op die tegelijkertijd scherp, maar ook wat gemakzuchtig voelt. Met Steve Carell,J ason Schwartzman, Cory Michael Smith en Ramy Youssef.

De nieuwe Mario Kart

Traditiegetrouw heeft Nintendo’s nieuwe spelcomputer ook een nieuwe Mario Kart, waarin de bekende mascotte samen met vrienden en rivalen over racebanen crossen en elkaar met schildpadschilden bekogelen. Ditmaal gebeurt dat niet op afgebakende banen, maar op een eiland waar ieder circuit naadloos op de ander aansluit. Een nieuwe spelmodus laat je als bij een soort rally navigeren tussen al die verschillende banen om een gevarieerde race te rijden. Dat wordt spannend gehouden door bij iedere ronde de meest achterliggende spelers te elimineren, waardoor je altijd scherp moet blijven. Ook leuk is de mogelijkheid het eiland vrij te verkennen, waarbij je in verlaten hoeken extra uitdagingen vindt. Wie die voltooit, verdient stickers om op de racewagens te plakken.

Vroege Vogels in Amersfoort

Het programma over klimaat en natuur heeft een nieuwe thuisbasis gevonden. Na twaalf jaar Naardermeer komen de uitzendingen van Vroege Vogels nu vanuit het Groene Huis op landgoed Schothorst in Amersfoort. Het landgoed is een natuurlijk stadspark. Geen strak gemaaid gazon, maar een gebied met poelen, houtwallen en singels. In de uitzending van zondag aandacht voor de geschiedenis van het landgoed. Er stond vanaf de jaren dertig van de vorige eeuw een proefboerderij. Men wilde daar een zo efficiënt mogelijke veehouderij bereiken.

De boerderij verdween en sinds 1974 is het landgoed in handen van de gemeente, die er de 4-landschappentuin aanlegde. Hier zijn de landschappen die rond en in Amersfoort voorkomen op kleine schaal nagemaakt, met bijbehorende vegetatie.


Vloggende AI-Bijbelfiguren op TikTok: vergeet niet te bidden en te liken

Maria neemt ons al vloggend mee op haar reis naar Bethlehem. Ze filmt vanaf haar ezel, in de stal en met haar pasgeboren kind in haar armen. Met „Don’t forget to like and pray” sluit ze de video af.

De ‘AI Bible Influencer’ is deze maand groot op TikTok. Overal op het platform verschijnen video’s met beelden gegenereerd door kunstmatige intelligentie (AI), waarin Bijbelverhalen worden uitgebeeld. De Bijbelfiguren gebruiken Gen Z-uitdrukkingen als ‘We are so back’ en ‘This drip ain’t it’.

De video’s zijn afkomstig van The AI Bible. Deze TikTok-account met ruim 800.000 volgers staat vol met christelijke AI-beelden die regelmatig miljoenen views behalen. Pray.com, het bedrijf achter het account, is met name bekend van hun populaire christelijk app. Ze noemen zichzelf het nummer één platform voor geloof en gebed en biedt gebruikers dagelijkse gebeden, bedtime bible stories en meer. Met The AI Bible wil het Amerikaanse bedrijf een „revolutionair” platform bieden aan christenen, waarop geloof en innovatie worden gecombineerd met „hyperrealistische” Bijbelverhalen.

De Bijbelse personen met moderne telefoons werden snel opgepikt door andere TikTokkers. De AI-vlogs van de heiligen Petrus, Noach en Johannes haalden meer dan een miljoen views en werden nagemaakt in allerlei vormen. Ook het nieuwe account Holy Vlogz plaatst sinds deze week allerlei AI-video’s van verschillende Bijbelse situaties. Zo zien we Eva een rondleiding geven in het Hof van Eden en Daniël in de leeuwenkuil. In de nieuwste upload leest Jezus een psalm voor, terwijl hij in de camera kijkt. En een ander account, Historical Influencers, heeft drie video’s van Noach die aan zijn ‘Ark Nation’ laat zien hoe hij zijn boot bouwt. Hij noemt het een doe het zelf-project.

Shrimp Jesus

Het is niet de eerste keer dat religieuze AI-content viraal gaat. Zo gaan er sinds april surrealistische, AI-gegenereerde afbeeldingen rond, waarin menselijke en dierlijke elementen worden gecombineerd. De voorloper hiervan: ‘Shrimp Jesus’ (Garnalen Jezus), een afbeelding van het hoofd van Jezus op het lichaam van een garnaal.

Shrimp Jesus was met name populair op Facebook. Al snel verschenen hier verschillende variaties op, zoals het AI-typetje Ballerina Capuccina, een koffiekopje met een gezicht en een ballerina-figuur. Zij valt onder de subsectie ‘Italian Brainrot’, een trend met Italiaanse AI-personages.

Astrid Vandendaele doet onderzoek naar visuele AI en het nieuws en ziet de toepassing van AI-beelden steeds groter worden: „Doordat er steeds meer mogelijkheden zijn met kunstmatige intelligentie, zie je dat mensen overgaan op nieuwe manieren om beeld te construeren en communiceren. Zo zullen ook historische en religieuze figuren op een toegankelijke manier worden gevisualiseerd.”

Ook hebben de Bijbelvlogs veel weg van de eerdere ‘POV (Point Of View) Wake Up’-trend. In deze video’s werden AI-gegenereerde beelden gebruikt om in de huid te kruipen van historische figuren. Vandendaele ziet de AI-beelden als een onschuldige manier om de Bijbelverhalen tastbaarder te maken. Maar er hangen wel risico’s aan AI-beelden, wanneer er niet genoeg context wordt gegeven: „Het is een sterke manier om mensen aan te spreken, maar AI-beelden kunnen ook misbruikt worden als dit onbewust gebeurt.”

Ai-versies van Jozef en Maria vloggen over hun nieuwe baby.
Beeld Holy Vlogz op TikTok

Waar de POV-trend en AI-pulp (ai-vervuiling) zoals ‘Italian Brainrot’ voornamelijk ontstaan zijn om zoveel mogelijk likes en views te genereren, claimen de makers van de christelijke AI-content een ander doel te hebben. „We gebruiken AI om God te verheerlijken”, luidt het onderschrift van The AI Bible op TikTok. In de reactie bij de video’s zijn veel gelovigen positief. Maar er is ook kritiek. Sommigen vinden het smakeloos. „Ik dacht dat we geen afbeeldingen mochten maken van de Hemel”, reageert iemand onder een filmpje. Er wordt ook de spot gedreven met de video’s en in de comments wordt ook de evolutietheorie naar voren gebracht.

Vandendaele ziet de Bijbelvlogs an sich niet als problematisch: „De inhoud van de video’s is redelijk licht en humoristisch. Zolang er geen verkeerde bedoelingen achter zitten, kunnen we van de video’s genieten, ongeacht religieuze achtergrond.”


Tv-recensie | Vierdaagse invalbeurt van Hila Noorzai bij ‘Eva’ smaakt naar meer

Wanneer een tv-recensent op vakantie gaat, dan staat er onderaan de rubriek één schuingedrukt zinnetje: Pietje Puk vervangt deze week Tannetje Pekel. De meeste lezers zullen het waarschijnlijk niet eens merken. Maar wanneer Eva Jinek een weekje weggaat, wordt er meteen een hele nieuwe talkshow opgetuigd. Vier Dagen op Rij (NPO 1) heette het vervangende programma dat alleen deze week te zien was.

Vervanger Hila Noorzai zat in het decor van Eva, met lichte aanpassingen: de avocadotafel kreeg een pit, Noorzai zat niet in het midden als een croupier, maar gewoon achter de tafel. De schans op de achtergrond was omgekeerd tot een boog. En het blauw-paarse licht werd oranje-roze. Toen het kabinet dinsdag viel gebeurde er iets merkwaardigs: Jinek keerde tijdelijk terug van vakantie en presenteerde haar talkshow niet in plaats van die van Noorzai, maar een halfuur erná. Beetje dubbelop, en vervelend voor Noorzai, want Jinek was in topvorm, gretig, thuis in de hectiek, half over de tafel hangend.

Verder was veel hetzelfde. Noorzai klonk zelfs als Jinek. Toch wist ze gaandeweg meer van haar eigen persoonlijke betrokkenheid erin te leggen. Dan stipte ze even aan dat ze uit Afghanistan kwam, dat ze een kinderwens had, of dat de precaire tafelschikking van de NAVO-top haar aan haar bruiloft deed denken („Ik kan je vertellen, mijn bruiloft was heel lastig”).

Ze was vooral in haar element bij een item over eergerelateerd geweld, waarbij de deskundige benadrukte dat dit geweld geenszins specifiek was voor de moslimgemeenschap maar in veel culturen voorkwam. Noorzai interviewde invoelend een vrouw – onherkenbaar gemaakt – die was neergeschoten door haar man, en ze had een man aan tafel die op zijn vijftiende ternauwernood ontkwam aan de familie-opdracht om twee mensen te vermoorden.

Knip bij bevalling

Ook bij een item over de knip bij bevallingen voelde Noorzai zich thuis. Ze leidde het in met: „Ik beloof, lieve kijker met je bord op schoot, dat we het niet te plastisch zullen maken.” Het viel erg mee. Schokkend was vooral dat zwangere vrouwen nauwelijks worden voorbereid en tijdens de bevalling geregeld ongevraagd worden ingeknipt. Een klein deel ondervindt blijvende gevolgen hiervan, bijvoorbeeld pijn bij de seks. De deskundige („we zijn van de generatie Satisfyer”) eindigde het onderwerp met een oproep aan de aanstaande vaders om alert te zijn en hun vrouwen niet zomaar te laten knippen: „Bereid je goed voor, doe alsof je een auto gaat kopen, want het redt je seksleven.”

De vierdaagse invalbeurt smaakt naar meer. Noorzai is een aanwinst. Zeker gezien de snelle groei die ze in vier dagen liet zien. Ook de politiek deed ze goed, al viel daar niet veel eer aan te behalen: dat deden alle talkshows ongeveer hetzelfde. Wat dat betreft wil ik nog iets rechtzetten. Woensdag schreef ik dat „alle tv-zenders stevig in handen zijn van xenofoob rechts”. Dat was te sterk uitgedrukt. Ik bedoelde dat de meeste talkshow op de hand van de VVD zijn, of nog rechtser. En dat ze meewerken aan het normaliseren van vreemdelingenhaat door bijvoorbeeld geen morele en grondrechtelijke vragen stellen over de plannen van de resterende regeringspartijen met asielzoekers. Ook hierin was Hila Noorzai helaas geen uitzondering.


Makers podcast over wangedrag bij Moslim Omroep: ‘We zagen wat mensen doen onder angst’

‘Heb jij met Jair besproken dat wij van onze juristen zorgvuldig moeten zijn met onze uitlatingen?” Met die vraag opent researcher Huda Rais het gesprek. Op een terras spreekt NRC met haar en radiomaker Jair Stein over de nieuwe podcastserie die zij samen met Jan-Maarten Deurvorst maakten voor de omroep NTR. Met hun negendelige serie Onaantastbaar hebben ze zich nogal in een wespennest gestoken; sommige mensen die zij spraken zijn jarenlang in juridische procedures verwikkeld geweest.

Onaantastbaar is een gedetailleerde reconstructie van de opkomst en ondergang van de Nederlandse Moslim Omroep (NMO), met name van de rol van directeur Frank William, die van 1997 tot 2007 de scepter zwaaide over de nu failliete omroep. Volgens oud-medewerkers kenmerkten die tien jaar zich door machtsmisbruik, pesten, psychisch geweld, seksuele intimidatie en fysieke bedreigingen. Met grote gevolgen, tot suïcide aan toe. Bovendien was er sprake van grootscheepse fraude met omroepgeld. En toch greep lange tijd niemand in.

Drie en een half jaar werkten Stein en Deurvorst aan het project. Na een jaar vroegen ze Rais om hen te helpen bij het onderzoek dat maar bleef uitdijen. Ze spraken meer dan 150 mensen, lazen duizenden documenten en vonden meerdere vertrouwelijke rapporten.

De indrukwekkende puzzel die ze zo wisten te leggen zegt volgens de makers niet alleen iets over de relatief onbekende NMO, maar ook over de bredere mechanismen die kunnen zorgen voor een giftig klimaat, op de werkvloer, maar ook daarbuiten. Stein: „Mijn moeder heeft al een deel van de serie beluisterd en zei dat ze nu beter begrijpt wat er gebeurt in een systeem als nu in de Verenigde Staten, onder Trump en de Republikeinse Partij j. Hoe het kan dat mensen waarvan je verwacht dat ze op een gegeven moment in opstand komen, dat niet doen. Hoe verzet gebroken wordt. Hoe mensen langzaam medeplichtig worden aan dingen die je voor onmogelijk hield.”

De wildste verhalen

Het idee voor dit project ontstond twintig jaar geleden. Stein werkte destijds voor de VPRO en zat vaak samen in de trein met medewerkers van de NMO – zowel moslims als niet-moslims –, van wie hij de wildste verhalen hoorde. „Ik dacht: het kan niet waar zijn dat zo’n hele groep medewerkers blijft werken voor een man die mensen het pand uit jaagt met een honkbalknuppel. En dat hij blijft zitten.” En het zijn dat soort ongelooflijke verhalen die zich bij Stein in zijn hoofd nestelen. „Wat mij aantrekt op zo’n moment is niet een groter inzicht of diepere thematiek. Het is dat je in de werkelijkheid iets tegenkomt wat net fictie lijkt.”

Stein vroeg zijn medepassagiers toen al om audiodagboeken bij te houden over wat zij op hun werkvloer tegenkwamen, maar tevergeefs. Het duurde bijna twintig jaar voordat de oud-medewerkers met hem wilden spreken. Maar, toen was er ook geen houden meer aan. „Je verwacht wel dat je meer mensen gaat tegenkomen, maar ik had niet verwacht dat bijna iedereen die we interviewden zou komen met nog weer tien namen. Bij elk zijpad van een zijpad was ik weer zoveel namen verder.”

Toch wilden niet alle betrokkenen aan de podcast meewerken. Sommige hadden er geen belang bij, voor andere was het te traumatisch. Maar ook wie wel wilde meewerken, moest vaak een drempel over. En dat had vooral te maken met zorgen over de manier waarop moslims in de podcast uit de verf zouden komen. Stein: „Dit ligt zo gevoelig. Ze dachten: hoe zorg ik ervoor dat als ik iets vertel over akelige problemen hier bij de Nederlandse Moslim Omroep, dat het niet naar buiten komt als ‘het is weer bonje bij de moslims’.”

‘Liberale moslim’

Hoe kon directeur William zo lang aan de macht blijven? Rais: „We hebben sterke aanwijzingen dat het feit dat hij zich presenteerde als ‘liberale moslim’ heeft meegespeeld.” Frank William had namelijk het imago van iemand met wie je een biertje kon drinken en die kritiek op de islam omarmde. In programma’s waren Ayaan Hirsi Ali, Theo van Gogh en Pim Fortuyn te gast. En zijn medewerkers maakten items over controversiële onderwerpen als eerwraak, homoseksualiteit en suïcide onder moslims.

Na de aanslagen van 11 september 2001 nam de angst voor moslimfundamentalisme toe. Nee, dan liever een ‘liberale moslim’ op zo’n invloedrijke positie als directeur van de NMO. Stein: ‘Niet-islamitische Nederlanders dachten: goddank is er iemand die de fundamentalisten buiten de deur houdt. Iemand die de salafisten en het geld uit Saoedi-Arabië en de oliestaatjes weghoudt bij invloedrijke islamitische stichtingen in Nederland.” En die angst maakte blind, zo maakt de podcast aannemelijk. „Op ministerieel niveau, de toezichthouders: ze leken er allemaal in te trappen. Dat kan bijna niet anders dan enorm hebben bijgedragen aan dat ze dachten van ja, deze man kan daar niet weg.”

Zelfs na zijn ontslag in 2007 lijkt William de angst voor conservatief-islamitische krachten actief te hebben bespeeld. In de zesde aflevering van de podcast stuiten de makers op aanwijzingen dat twee nieuwsitems van het gezaghebbende NPO-actualiteitenprogramma NOVA onderdeel vormden van een door de gevallen omroepdirecteur opgezette campagne. De reportages waren gemaakt door een voormalig NMO-medewerker die altijd op zijn hand lijkt te zijn geweest. De centrale boodschap: na Williams aftreden zouden radicale moslims de macht binnen de organisatie hebben gegrepen. Dat lag in werkelijkheid totaal anders, zo reconstrueert de podcast. Wanneer Stein bijna twintig jaar na dato de toenmalige hoofdredacteur van NOVA Carel Kuyl met bewijs daarvoor confronteert, blijft die halsstarrig ontkennen ook maar enige fout te hebben gemaakt.

Vergelijkbare zaken

Terwijl de drie journalisten met hun project bezig waren, begon ook de stortvloed aan publicaties en rapporten over giftige werkculturen bij de publieke omroep. Ook bij hun eigen omroep NTR. „Het is best bizar dat onze contracten zijn getekend door een directrice die nu weg is wegens onderzoek naar grensoverschrijdend gedrag.”

De makers hadden de luxe lange tijd aan hun reconstructie te kunnen werken en hebben mensen gesproken die andere journalisten eerder niet konden spreken. Hoe lezen zij publicaties over vergelijkbare zaken? Rais: „Eerst als nieuwsvreter. En daarna ga ik meteen op zoek naar patronen.” Ook Stein is steeds weer onder de indruk van het werk van collega-journalisten. Toch valt hem ook iets op: de hoeveelheid rollen is vaak beperkt. „Je hebt de bully die schreeuwt en mensen bang maakt. Je hebt de slachtoffers. En, je hebt de mensen die wegkijken, die iets hadden moeten doen, de toezichthouders.” In de verhalen van de NMO-medewerkers kwam hij echter veel meer rollen tegen. „Ik zag hoe mensen elkaar op de werkvloer naar het leven gaan staan. Wat mensen doen onder angst. Als ze bang zijn om hun baan te verliezen, en zich niet durven uit te spreken, omdat ze niet weten wat de consequenties zijn. Dat doet veel met de mensen zelf en met de relaties onderling.”

Stein en Rais merkten dat veel oud-medewerkers twintig jaar later minder bezig zijn met hun oud-directeur, maar vooral nog boos zijn op ex-collega’s. Op de besloten presentatie van de podcast waren er nog altijd oud-medewerkers die niet met elkaar wilden praten en na afloop de makers appten hoe irritant ze elkaar nog altijd vonden.

Over de aanpak van grensoverschrijdend gedrag is Stein weinig optimistisch. „Veel mensen zijn ervan overtuigd dat ze deugen. En dat is iets anders dan dat de meeste mensen daadwerkelijk deugen.” Telkens weer viel hij over het gebrek aan zelfreflectie bij de hoofdpersonen en mensen op sleutelposities. „Op het moment dat niemand zich associeert met daders of dadergedrag, vraag ik me af hoeveel je kunt doen aan systematische problemen op de werkvloer.” Hij kijkt naar Rais. „Maar ik heb ook helemaal geen positief mensbeeld. Huda is hier de optimist.” Rais: „Dat is ook wel veranderd de afgelopen drie jaar.” Ze denkt even na. „We zijn natuurlijk ook een paar mensen tegengekomen die wel met zelfreflectie naar zichzelf kunnen kijken. Ja, ik weiger eigenlijk gewoon om pessimistisch te zijn. Misschien is dat gewoon een keuze.”

Onaantastbaar. Negendelige podcastserie, NTR. Eerste 4 afl. op alle platformen. Volledige seizoen via NPO Luister.


Economisch nieuws in een verhalende vorm

De podcastwereld lijkt meer en meer verdeeld in twee soorten luisteraars: liefhebbers van informatieve talkshows die vlot en informeel willen worden bijgepraat (over de actualiteit, dan wel een specifiek niche-onderwerp) en de suckers voor meeslepende vertellingen met opwindend sound design. Bij gebrek aan aanwas van nieuwe écht grote hits in die tweede categorie, beland ik steeds vaker in de feeds van een aantal podcastklassiekers, die uitblinken in een combinatie van de twee. Zoals Planet Money, die al sinds de bankencrisis van 2008 (!) wekelijks weet te verleiden met een glasheldere uitleg van het laatste economische nieuws, in een verhalende vorm. Razend knap, nog steeds belachelijk goed en hyperrelevant in deze tijd van Trump-tarieven.


Omstreden podcast over autisme en telepathie

Soms snelt een reputatie voor een podcast uit, waardoor je er zó veel over leest dat je haast vergeet te luisteren. Dat gebeurde mij met The Telepathy Tapes, die een tijdje geleden alle hitlijsten haalde en voor ophef zorgde. De podcast daagt de hedendaagse wetenschap uit door te stellen dat sommige kinderen met autisme, die niet in staat zijn om te spreken, tóch communiceren – door middel van telepathie. Ze kunnen zien door de ogen van hun moeder, lezen gedachten van vrienden en familie, en hebben in enkele gevallen zelfs hun eigen telepathische ontmoetingsplek (‘the hill’) waar ze elkaar – ongeacht fysieke afstand – woordloos ondersteunen in een wereld die niet voor hen gebouwd is. Ten minste, áls je de wetenschappers, onderzoeksmethodes en zorgvuldig (ook op video) vastgelegde tests, gelooft. En dat doet niet iedereen. Pseudowetenschap, evangelisme, vertekenend, is de podcast genoemd. Maar tegelijkertijd is de serie dus razend populair, én – moet ik toegeven – meeslepend. Bij elke volgende aflevering wilde ik het steeds liever wél geloven: de wonderlijke mogelijkheden van menselijke connectie. Luister, lees, en oordeel zelf.