Category: Cultuur uitgelicht

Het is een turbulente zomer voor Internationaal Theater Amsterdam (ITA). Na de verschijning van meerdere onderzoeken naar grensoverschrijdend gedrag verbrak het theatergezelschap op 21 augustus de banden met sterregisseur Ivo van Hove. Onder Van Hove’s leiding (2001-2023) ontstond bij het gezelschap een doofpot- en angstcultuur, zo bleek uit verschillende onderzoeken.

ITA verkeert daarnaast financieel in zwaar weer. Het theatergezelschap tekende over 2023 een exploitatietekort op van iets meer dan 3 miljoen euro.

De uitgaven liepen vorig jaar op tot 29,1 miljoen euro. De inkomsten bedroegen 26,1 miljoen, waarvan ruim 20 miljoen euro subsidie van de gemeente Amsterdam en het Rijk. Ook voor 2024, zo blijkt uit onderzoek van NRC, begroot ITA een exploitatietekort: van 513.000 euro.

ITA leed vaker verliezen, van tussen de vijf en zes ton, maar nog nooit was het exploitatietekort zo groot. De algemene reserve – een buffer voor financiële tegenvallers – is vorig jaar gedaald van 2,7 miljoen naar 1,1 miljoen euro. De „minimale ondergrens” van de reserve werd in 2019 in een interne risicoanalyse in bezit van NRC, door de directie vastgesteld op 1,4 miljoen. Met een buffer van die omvang kon ITA, zo becijferde voormalig zakelijk directeur Margreet Wieringa, drie maanden lang salarissen uitbetalen en calamiteiten het hoofd bieden. Denise de Boer, de huidige zakelijk directeur van ITA, gaat uit van een „gewenste” reserve van 2 miljoen. Zij wil die de komende jaren weer opbouwen, zegt zij tegen NRC, zodat ITA weer in „de groene cijfers” komt.

Altijd X-Large

De vraag is hoe? En ook: hoe zijn de tekorten bij ITA te verklaren? Bovendien kijkt ITA aan tegen een verlaging van de rijkssubsidie met 1,8 miljoen euro in de periode 2025-2028: wat voor weerslag gaat dat hebben?

NRC onderzocht deze vragen en sprak daarvoor een kleine dertig betrokkenen binnen en buiten ITA. Ook had NRC beschikking over vertrouwelijke grootboekrekeningen (waar alle uitgaven per post staan opgeschreven), en andere interne stukken.

Voor een deel, zo blijkt, hangen de tekorten samen met de productiekosten van voorstellingen. Bij ITA worden voorstellingen ingedeeld in de categorieën ‘Large’, ‘Medium’ of ‘Small’. Maar de voorstellingen die regisseur Ivo van Hove’s maakt, zijn volgens (oud-)medewerkers altijd ‘Extra Large’.

Zo kost het decor van Van Hove’s ‘X-Large’-productie Age of Rage (2021) volgens een interne productiebegroting 300.000 euro. Het decor voor De Uren (2021) – een ‘Large’-voorstelling van artistiek directeur Eline Arbo – kostte 150.000 euro. Normaal kosten decors voor grote zaal-producties rond de 70.000 euro, voor materiaal en personeel, zo zeggen een producent, decorbouwer en een regisseur die internationale producties doet.

Bij ITA hecht scenograaf Jan Versweyveld, tevens levenspartner van regisseur Ivo van Hove, eraan dat alles „zo dicht als kan de realiteit raakt”, zegt een oud-medewerker. „Echt marmer in een tafel, keuken met werkend fornuis, kraan met stromend water.” De voorstellingen bij ITA zijn daarnaast in toenemende mate „supergeavanceerd”, aldus een technisch medewerker: camera’s, filmschermen, beamers, complexe licht- en geluidssystemen.

Aan dat perfectionisme hangt een prijskaartje. Volgens grootboekrekeningen wordt in 2021 aan zes nieuwe decors (incl. rekwisieten, geluid, licht, video, video-registratie en kostuums) 1,12 miljoen euro uitgegeven.

Tegenover die hoge productiekosten staan hoge opbrengsten. Van Hoves voorstellingen zijn meestal uitverkocht en worden vaak jarenlang hernomen. In topjaar 2019 verdient ITA meer dan 5,5 miljoen euro met kaartverkoop in Nederland en het buitenland, blijkt uit het jaarverslag. In 2023 geeft ITA weliswaar minder uit aan de decors dan in 2021: bijna 800.000 euro voor zes producties. Maar de inkomsten uit kaartverkoop dalen ook: naar bijna 3 miljoen euro. De directie wijt dit aan een „na-ijlend corona-effect”.

Extra personeel ingehuurd

Volgens zakelijk directeur Denise de Boer is het exploitatietekort van ruim 3 miljoen euro over 2023 terug te voeren op inflatie en extra onderhoudskosten aan de stadsschouwburg, waar ITA is gevestigd. Zo wordt een nieuwe trekkenwand (theatertechnische hijsinstallatie) in 2023 deels afgeschreven voor 440.000 euro en stijgt de gas- en elektriciteitsrekening met 500.000 euro naar 770.000 euro. Daar staat tegenover dat er in 2023 een BTW-meevaller is van 227.000 euro en dat de subsidie dat jaar met 1,3 miljoen euro inflatiecompensatie groeit naar ruim 20 miljoen euro. Maar volgens De Boer is die compensatie onvoldoende.

De grootboekrekeningen laten zien waar ITA ook veel geld aan uitgeeft. De grootste posten betreffen die van externe inhuur. Oud-zakelijk directeur Margreet Wieringa meldt zich in juni 2022 ziek. Via cultureel adviesbureau Blueyard wordt een interim financieel manager ingehuurd. Bij de afdeling Financiën werkt een interim-hoofd van Deloitte. In totaal wordt in 2023 940.000 euro aan extern kantoorpersoneel uitgegeven (in 2021 is dat 348.000, in 2022 534.000). Verder wordt de begroting voor extra inhuur van technici met een ton overschreden.

De Boer legt uit: „Die inhuur heeft ons inderdaad pijn en moeite gekost. Wij moesten vacatures ad interim invullen en langdurige zieken vervangen.” In tien jaar tijd vertrokken, zo blijkt uit onderzoek van NRC, bij ITA zeven hoofden Financiën. De Boer, gevraagd naar de oorzaak van het grote verloop: „Vacatures op het gebied van financiën zijn lastig in te vullen, omdat je concurreert met andere sectoren waar mensen doorgaans meer kunnen verdienen.”

Kosten voor adviseurs

Een andere opmerkelijke post betreft ‘Adviezen’. Aan ‘adviezen’ geeft ITA in 2023 ruim 370.000 euro uit (in 2022 bijna 150.000, in 2021 112.000 euro). In de grootboekrekening wordt dat bedrag verklaard met: „hogere juridische kosten en interne onderzoeken veiligheid”.

Een eerste onderzoek dat jaar wordt gedaan naar een acteur die zich volgens ITA aan „verbaal grensoverschrijdend gedrag” schuldig maakt tijdens het Adelaide Theater Festival in maart 2023. Een tweede onderzoek wordt in de laatste drie maanden van 2023 gedaan naar meldingen van fysiek en mentaal geweld door actrice Hélène Devos. Voor de zaak met Devos huurt ITA ook een advocaat in.

Volgens De Boer bestaat een kwart van het adviesbedrag uit advocatenkosten en interne onderzoeken. De rest (circa 270.000 euro) gaat volgens haar op aan kosten voor „adviseurs op het gebied van sociale veiligheid, diversiteit en inclusie, het verbeteren van werkprocessen en digitale strategie”. „Wij zijn een organisatie in transitie”, zegt zij.

Vijf directeuren

Ivo van Hove vertrekt in september 2023 als artistiek directeur, maar wordt het hele jaar volledig doorbetaald als voormalig directeur. Ook zakelijk directeur Margreet Wieringa, opgestapt in maart 2023, krijgt dat hele jaar doorbetaald. Daarnaast krijgt zij een vertrekvergoeding van bijna 63.000 euro. Doordat ook artistiek directeur Eline Arbo vier en zakelijk directeur Denise de Boer drie maanden in dienst zijn in 2023, betaalt ITA een tijdlang vijf directiesalarissen tegelijk. Die salariskosten lopen op tot 555.000 euro (inclusief een vertrekregeling voor Wiersma van 50.000 euro) in 2023.

Ter vergelijking: het laatste ‘normale’ directiejaar in 2021 – met drie directeuren het hele jaar in dienst – kost ITA iets meer dan 400.000 euro.

De Boer: „Onze hogere lasten zijn tijdelijk geweest. Sinds ik er ben zijn die lasten verminderd.”

Of Van Hove en diens partner Jan Versweyveld ook in 2024 nog in dienst zijn bij ITA wil De Boer niet zeggen. „De vorige Raad van Toezicht [die met Van Hove, afgelopen augustus aftrad, red.] vond het van belang dat Van Hove aanbleef. Net als mijn voorganger Margreet Wieringa heeft Van Hove bepaalde rechten opgebouwd die met de cao samenhangen.” Volgens de cao podiumkunsten heeft Van Hove, met een dienstverband van 23 jaar, recht op drie maanden doorbetaling van zijn salaris na ontbinding van zijn contact.

Er is vorig jaar nog een „ontslag-/transitievergoeding” betaald van ruim 56.000 euro. Volgens De Boer heeft die post betrekking op meerdere medewerkers, zoals (tijdelijke) contractanten, met recht op een vergoeding.

Boete Eline Arbo

Dan is er in 2023 nog een uitzonderlijke post. In september 2023 volgt Eline Arbo Van Hove onverwacht op als artistiek directeur. Arbo heeft voor dat najaar nog een regieklus lopen bij Het Nationale Theater in Den Haag: Melancholia. Het decor is al gebouwd, acteurs zijn ingehuurd, voorstellingen verkocht. Maar Melancholia moet worden afgelast. Als vergoeding krijgt Het Nationale Theater 60.000 euro. HNT bevestigt dit. De post wordt bij ITA geboekt onder het kopje ‘Bestuurskosten’ – met als uitleg „boete Eline Arbo”. „Dat geld was een collegiaal gebaar van ons”, verklaart De Boer, „omdat HNT al kosten had gemaakt.”

Gevraagd om een reactie schrijft Arbo: „Met de Raad van Toezicht is besloten mijn buitenlandse verplichtingen te laten staan en mijn verplichtingen in Nederland af te zeggen, omdat die zich moeilijk verhielden ten opzichte van het directeurschap bij ITA.”

Ook rode cijfers in 2025

Te verwachten valt dat ITA in 2024 meer dan de 370.000 euro van 2023 aan ‘Adviezen’ (onderzoeken naar veiligheid en juridische kosten) zal uitgeven. Want Bureau Verinorm heeft in 2024 in ieder geval zeven maanden lang met een team een breed onderzoek gedaan naar sociale veiligheid. En vanaf september tot en met november, zo blijkt uit een interne planning, komen consultants en coaches van Bureau Berenschot en Spirit of the Age in de schouwburg langs voor ‘dialoogtafels’, feedback- en leiderschapstrainingen.

In 2024 schakelt de directie opnieuw advocaten in: voor het vertrek „in overleg” van een jonge ITA-acteur (naam bij NRC bekend) en voor de afwikkeling van de zaak-Devos die nog steeds sleept. Verder werd lobbykantoor &FLUENCE in de arm genomen om gedaan te krijgen dat de minister het negatieve advies van de Raad voor Cultuur niet over zou nemen. (zie kader)

Wat de kosten daarvan zijn, wil de directie niet zeggen. „We zijn aan het doorberekenen hoe we die geadviseerde subsidiekorting gaan opvangen”, zegt De Boer. Voor dit jaar is ruim een half miljoen verlies ingecalculeerd, maar volgens haar loopt het jaar „beter dan begroot”. Maar uit de rode cijfers raakt ITA nog niet, ook niet in 2025.

Delen

Mail de redactie

‘Mijn aanstelling is een eer én een grote verantwoordelijkheid”, zegt Frank Veenstra (1965), de nieuwe programmeur van de NTR ZaterdagMatinee. Sinds maart 2023, na het plotselinge vertrek van zijn voorganger Kees Vlaardingerbroek, vervulde Veenstra de functie al ad interim: „Gaandeweg raakte ik dusdanig enthousiast dat ik dacht: ik ga solliciteren.” Per 1 september is hij officieel aangetreden.

„Een beetje apart” was het wel, geeft Veenstra toe, om sollicitatiegesprekken te voeren met de mensen met wie je al een jaar nauw samenwerkt. „Maar een zorgvuldige procedure past bij deze tijd, en bij hoe de NTR met deze dingen omgaat. Het was ook verrijkend om elkaar even de nieren te proeven: waar staan we voor? Er leeft een enorme betrokkenheid bij de legacy en de taak van de Matinee. En zo voel ik het ook.”

De NTR ZaterdagMatinee, die elke zaterdag live vanuit het Concertgebouw in Amsterdam wordt uitgezonden op NPO Klassiek, geldt als een van toonaangevendste klassieke concertseries van het land. Veenstra’s voorgangers zaten allen lang op hun post: in het 64ste seizoen van de Matinee is Veenstra pas de vijfde programmeur.

Kees Vlaardingerbroek, aangetreden in 2006 als opvolger van Jan Zek-veld, diende vorig jaar maart abrupt zijn ontslag in. In een reactie noemde Vlaardingerbroek als beweegreden dat vanaf het huidige seizoen structureel bezuinigd zou moeten worden: „Onder die voorwaarden wil ik niet meer verantwoordelijk zijn voor de serie.”

Makira Mual, hoofdredacteur Klassieke Muziek en Dans bij de NTR laat weten dat dat niet klopt: er is niet bezuinigd op de Matinee. Integendeel: het programmabudget is juist toegenomen, zegt zij.

Vlaardingerbroeks vertrek zorgde voor opschudding in de klassieke wereld. Een inmiddels ingetrokken artikel van het Cultureel Persbureau bracht het ontslag in verband met Vlaardingerbroeks politieke opvattingen: in opiniestukken, onder meer voor NRC, richtte hij zijn pijlen op ‘identiteitspolitiek’ in de kunsten, en op sociale media steunde hij de uitingen van zijn dochter, de radicaal-rechtse influencer Eva Vlaardingerbroek. Tegen NRC noemde Kees Vlaardingerbroek de suggestie dat zijn politieke opvattingen meespeelden bij zijn vertrek speculatief: „Mij is daarover in elk geval nooit iets gezegd.” Ook de NTR ontkende het verband.

Frank Veenstra heeft niets te zeggen over het incident, maar is wel van plan minder lang aan te blijven dan zijn voorganger. „De omloopsnelheid van mensen in dit soort functies mag hoger, vind ik. Deze tijd vraagt om meer dynamiek. Vijf à acht jaar lijkt me een mooie periode. Achteraf had ik zelf ook eerder moeten weggaan bij Muziekgebouw Eindhoven.” Veenstra was er tot 2021 zestien jaar programmeur en artistiek manager. „Maar in Eindhoven hoort er wel een verhaal bij: ik begon er in een opbouwperiode en had het gevoel dat ik door de jaren nog heen veel kon toevoegen.”

Maatschappelijke betrokkenheid

Behalve de reguliere programmering was Veenstra drijvende kracht achter verschillende Eindhovense muziekfestivals, zoals Tromp Percussion en het Storioni Festival: „Vaak heb je als programmeur een eigen ‘hokje’, bijvoorbeeld ‘pop’ of ‘de kleine zaal’. Maar in Eindhoven kreeg ik de ruimte me met alles bezig te houden. Voor mij was er in Nederland geen betere plek denkbaar – behalve misschien de Matinee.”

Veenstra houdt ervan ontmoetingen tussen uiteenlopende genres te organiseren en denkt intensief na over nieuwe presentatievormen. Hij stond aan de wieg van het rondreizende muziekfestival Cross-linx (2001-2018) , dat makers uit de werelden van klassiek en vooruitstrevende pop samenbracht. Als zelfstandig creatief producent organiseert hij onder meer het genre- en discipline-overstijgende festival Birds- of Paradise in TivoliVredenburg en de rondreizende concertserie Spraakmakers, waarin vertellers en musici samen een verhaal gestalte geven.

‘Cross-over’ worden zulke initiatieven vaak genoemd, maar Veenstra prefereert de term ‘post-genre’: „‘Cross-over’ klinkt een beetje als een Night of the Proms-formule, met een orkest achter een popliedje. Het gaat mij om verschillende invalshoeken op muziek, waarin behalve klassieke ook andere invloeden doorklinken.”

Muzikale én buiten-muzikale invloeden: bij Birds of Paradise krijgen makers niet alleen een podium, maar ook een online ‘Artist Room’, waar ze hun persoonlijke ideeën en hun maatschappelijke betrokkenheid kwijt kunnen. „Het is de next step van wat een festival kan zijn. Het klinkt misschien wat activistisch, maar ik vind het mooi dat er ruimte is om sociale en politieke issues te adresseren.”

Andere genres en culturen

Een voordeel van zijn aanloop als interim is dat Veenstra’s eerste officiële seizoen al deels zijn signatuur draagt: uitgesproken progressief, gericht op „een artistiek en cultureel divers programma” waarin „nadrukkelijk ook de grenzen van de klassieke canon worden opgezocht”, zoals hij verwoordt in de seizoensbrochure. Veenstra: „Het is wezenlijk in onze tijd om ruimte te maken voor andere genres en culturen. Maar ik wil het behoedzaam doen, de erfenis van de Matinee bewaken en ons bestaande publiek en het Radio Filharmonisch Orkest en Groot Omroepkoor hierin meenemen.”

Er zijn twee nieuwe deelseries opgezet. In de serie NXT GEN krijgen jonge musici als de Zuid-Afrikaanse cellist en zanger Abel Selaocoe en de Noorse trompettist Tine Thing Helseth een plek, met muziek van onder meer de herontdekte zwarte Amerikaanse componist Florence Price.

De serie ZaterdagMatinee x Holland Festival is een nauwe samenwerking met het Holland Festival, waarin het nieuwe project van componist Joël Bons te zien zal zijn. Bons schrijft een vervolg op Nomaden, een stuk dat in 2018 werd bekroond met de prestigieuze Grawemayer Award en waarvoor hij zijn multiculturele Atlas Ensemble zal uitbreiden tot een veertigkoppig Atlas Orkest.

Opvallend is ook de nadrukkelijke aanwezigheid van Noord-Amerikaanse componisten als David Lang, Nico Muhly en Ellen Reid, die in hun werk vaak affiniteit met popmuziek tentoonspreiden. Zelf houdt Veenstra ook van pop: „Ik heb me altijd sterk gemaakt voor goede muziek, het genre maakt me daarbij niet uit. Een brede blik is voor mij heel belangrijk. Oók breder dan alleen de Europese traditie. ”

Veenstra studeerde aan het conservatorium van zijn geboortestad Enschede compositie bij David Rowland en volgde de opleiding tot docent muziek. Ook speelde hij in popbandjes. Tijdens zijn studie muziekwetenschappen in Utrecht specialiseerde hij zich in kunstbeleid en -management. „Ik heb nooit aan carrièreplanning gedaan, en met programmeren was ik helemaal niet bezig, al had ik vaak wel een mening bij concerten – ‘ik had deze artiest nooit op dit tijdstip op dit podium gezet’, bijvoorbeeld. Maar ik heb altijd voor de muziek gekozen, met het idee: ik zie wel waar het me brengt.”

Zelf muziek maken doet hij ook nog steeds. Als zanger en gitarist van de band Aidan’s Well bracht hij verschillende albums uit. „Ik schrijf de liedjes, maar geniet er vooral van om die samen met de band uit te werken. Nu heb ik weinig tijd, maar elke dag ben ik minimaal één minuut bezig met het volgende album.”

Maar dit seizoen draagt ook nog sporen van Veenstra’s voorganger. Zeker opera vergt jaren planning, en Kees Vlaardingerbroek maakte er een Amsterdams speerpunt van om Italiaanse barokopera’s te presenteren. Ook dit seizoen staan dus weer opera’s van Monteverdi, Scarlatti en Vivaldi op de rol, naast een herneming van Otto Kettings legendarische opera Ithaka.

Toch waait er door Veenstra’s brede en diverse blik meteen merkbaar een andere wind bij de ZaterdagMatinee. Het publiek van de Matinee vergrijst, weet Veenstra. Hij verwijst naar recent onderzoek van de Groningse hoogleraren Matthijs Kalmijn en Kène Henkens van het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut.

Veenstra: „Hun onderzoek toonde aan dat de klassieke sector veel baat heeft gehad bij de babyboomers: die zijn opgevoed met het idee van de canon, ze blijven langer fit dan voorgaande generaties, hebben meer geld en gedragen zich op later leeftijd anders, door veel uit te gaan. Het verlangen naar diepgang komt vaak op latere leeftijd en dat is gunstig voor klassieke muziek. De vraag is alleen: zullen de nieuwe vijftigers net zo makkelijk de concertzaal binnenkomen als de babyboomers? Mijn gut feeling: nee. De nieuwe vijftigers zijn opgegroeid met een veel breder palet aan kwaliteitsmuziek en hebben andere smaakvoorkeuren ontwikkeld. Het is mijn opdracht om hén te bereiken.”

Met Birds of Paradise heeft Veenstra bewezen een jonger en diverser publiek te kunnen trekken dan bij klassieke concerten doorgaans het geval is. Zo ver als bij Birds of Paradise „kan en wil” hij bij de ZaterdagMatinee niet gaan, zegt Veenstra. Maar dat de concertserie onder zijn leiding diverser zal zijn – dat staat wel vast.

Delen

Mail de redactie

Met waterpistolen gingen demonstranten begin deze zomer toeristen te lijf op terrassen in Barcelona. De acties waren onderdeel van een breder protest tegen het massatoerisme. Vorig jaar bezochten 15,4 miljoen bezoekers de Catalaanse stad van 1,6 miljoen inwoners. Evengoed spuwt La Rambla op een doordeweekse septembermiddag nog een voortdurende stroom toeristen uit over Plaça de Catalunya. Dat reusachtige plein is het kloppende hart – zoals elke metropool dat heeft: een centrale plek waar tal van metrolijnen, buslijnen, auto’s en taxi’s samenkomen – en waar mensen zich verdringen om allemaal hetzelfde te zien.

Ook twintig kilometer verderop, in het beschermde natuurgebied van de Llobregat-delta, is die aanzuigende kracht van het toeristische centrum voelbaar. Hier ligt, verscholen tussen de naaldbomen, Casa Gomis – een prachtige modernistische villa, gebouwd halverwege de vorige eeuw voor een welvarend echtpaar, en tijdens hun leven al een broedplaats voor de Catalaanse avant-garde in de kunst. Het zachtjes ruisen van de zee wordt om de zoveel minuten verstoord door het lawaai van de vliegtuigen die landen of opstijgen op de naastgelegen internationale luchthaven van Barcelona.

De prikkelende mini-tentoonstelling in Casa Gomis krijgt een extra lading door de unieke, maar bedreigde locatie: de monumentale villa ligt klem tussen de luchthaven met uitbreidingsplannen en de stijgende zee.

Elf steden rond Barcelona

Toen Barcelona vier jaar geleden aan de organisatie van Manifesta vroeg om een editie in de Catalaanse hoofdstad te organiseren, was dát de uitdaging: hoe kunnen we een tentoonstelling maken die de steden in de metropoolregio met elkaar verbindt, in plaats van dat alles via het historische centrum van Barcelona loopt? „We willen laten zien dat niet iedereen naar La Rambla hoeft te gaan”, zegt Fernando Paniagua de Paz, die als community manager voor Manifesta samenwerkt met lokale organisaties.

Deze vijftiende Manifesta blijft daarom ver weg van het toeristische centrum van Barcelona. In plaats daarvan presenteert het kunst over een uitgestrekt gebied van zo’n 3.000 vierkante kilometer, in de elf steden rondom de Catalaanse hoofdstad. Samen vormen die steden een metropoolregio: met ruim 5,1 miljoen inwoners een van de grootste stedelijke gebieden van Europa.

Je ziet tijdens Manifesta kunst aan de rafelranden van de stad, in oude kloosters, op een overdekt marktplein uit de zestiende eeuw, in een oude gevangenis, en – meest indrukwekkend – in een gigantische voormalige elektriciteitscentrale, die dankzij Manifesta voor het eerst voor publiek toegankelijk is.

Het verzoek was dus: organiseer een hedendaagse kunsttentoonstelling en verken daarmee nieuwe ruimtes en mogelijkheden in de metropool – vér van het toeristische centrum. Dat is precies het soort uitdaging dat past bij Manifesta. Manifesta, opgericht in de jaren negentig door de Nederlandse Hedwig Fijen als reactie op de val van de Muur, doet voorafgaand aan elke editie samen met architecten, kunstenaars, lokale bewoners en stedenbouwkundigen uitgebreid onderzoek naar de uitdagingen waar de deelnemende stad voor staat. Daarbij heeft het de voorkeur voor tumultueze gebieden: eerdere edities waren onder meer in Sint-Petersburg (vlak na de invasie van de Krim), het Italiaanse Palermo en de Kosovaarse hoofdstad Pristina – over twee jaar strijkt Manifesta neer in het Duitse Ruhrgebied. Zo’n stedelijk onderzoek moet de biënnale extra interessant maken voor de gaststeden. In Barcelona waren de belangrijkste thema’s regionale spreiding, en de verbondenheid onderling tussen de steden rondom Barcelona.

Conventionele tentoonstelling

Fijen zei tijdens de openingsdagen dat Manifesta meer moet zijn dan „poëtische verbeelding”, maar ook een oproep om dingen ander anders te doen”. Voor een tentoonstelling met zulke specifieke maatschappelijke ambities, is de kunst die er te zien is opvallend conventioneel en slechts abstract verbonden met lokale thema’s. Manifesta 15 toont, naast kleine historische presentaties, overwegend kunstwerken die juist wél een poëtische verbeelding zijn van de stand van de wereld, en zich daar maar heel af en toe direct in mengen. Veel kunstwerken zijn elders eerder te zien geweest (onderdeel van de duurzaamheidsgedachte van Manifesta), en behalve dat een groot deel van de 90 deelnemende kunstenaars uit Catalonië of Spanje komt, zijn de Nederlandse wortels van de organisatie te herkennen in een groot aandeel kunstenaars uit Nederland of van wie het werk recent in Nederland te zien was.

Massatoerisme is vaak alleen indirect – via bespiegelingen over ecologie – een thema. Het door de Spaanse overheid verboden Catalaanse onafhankelijkheidsreferendum uit 2017 (de gevluchte Catalaanse leider Puigdemont sprak vorige maand nog onverwachts een menigte toe in Barcelona ) komt wel voor in een kleine historische achtergrondstentoonstelling over sociale bewegingen in Catalonië, maar speelt verder in de expositie geen betekenisvolle rol.

Het zijn daarom vaak, net als de villa in Casa Gomis, juist de bijzondere locaties die de kunstwerken een diepere laag geven. De film Knot in the Throat (2022) van de Braziliaanse Jonathas de Andrade bijvoorbeeld, gepresenteerd in de tuin van het oude Natuurhistorische museum van Granollers. Sensueel en liefdevol knuffelen dierverzorgers met slangen, terwijl de camera inzoomt op lichaamsopeningen. Navel. Oor. Neusgat. En dan plotseling beelden van ontbossing en andere natuurrampen. De grenzen tussen mensen, dieren en omgeving vervagen – en dat in de tuin van een instituut dat juist erop gericht is alle diersoorten helder en duidelijk te categoriseren. De speelse sculpturen van Frans-Engelse Eva Chettle, die binnen temidden van de vaste collectie van het Natuurhistorische museum zijn gepresenteerd, kun je zien als een poging de classificatie in soorten nog verder te vervagen: zij bouwt futuristische fantasiewezens op uit schelpen en botten die ze in de natuur vindt – een soort evolutie in fast forward.

<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Eén van de fantasie-organismen van Eva Chettle in het Natuurhistorisch museum van Granollers.” data-figure-id=”0″ data-variant=”row”><img alt data-description="Eén van de fantasie-organismen van Eva Chettle in het Natuurhistorisch museum van Granollers.” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/weg-van-de-hotspots-kunstbiennale-manifesta-onderzoekt-de-uitgestrekte-regio-rondom-barcelona-1.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/09/18140134/data121862213-334551.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/weg-van-de-hotspots-kunstbiennale-manifesta-onderzoekt-de-uitgestrekte-regio-rondom-barcelona-13.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/weg-van-de-hotspots-kunstbiennale-manifesta-onderzoekt-de-uitgestrekte-regio-rondom-barcelona-11.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/weg-van-de-hotspots-kunstbiennale-manifesta-onderzoekt-de-uitgestrekte-regio-rondom-barcelona-12.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/weg-van-de-hotspots-kunstbiennale-manifesta-onderzoekt-de-uitgestrekte-regio-rondom-barcelona-13.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/weg-van-de-hotspots-kunstbiennale-manifesta-onderzoekt-de-uitgestrekte-regio-rondom-barcelona-14.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/n6_xetxwvX-mxgM9K1yNO2z4JFE=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/09/18140134/data121862213-334551.jpg 1920w”>

<figure aria-labelledby="figcaption-1" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Het geluid van 500 bijen onder een zestiende-eeuwse marktoverkapping: Félix Blume, Swarm, 2021-2024.” data-figure-id=”1″ data-variant=”row”><img alt data-description="Het geluid van 500 bijen onder een zestiende-eeuwse marktoverkapping: Félix Blume, Swarm, 2021-2024.” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/weg-van-de-hotspots-kunstbiennale-manifesta-onderzoekt-de-uitgestrekte-regio-rondom-barcelona-2.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/09/18140136/data121862239-1ac595.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/weg-van-de-hotspots-kunstbiennale-manifesta-onderzoekt-de-uitgestrekte-regio-rondom-barcelona-17.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/weg-van-de-hotspots-kunstbiennale-manifesta-onderzoekt-de-uitgestrekte-regio-rondom-barcelona-15.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/weg-van-de-hotspots-kunstbiennale-manifesta-onderzoekt-de-uitgestrekte-regio-rondom-barcelona-16.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/weg-van-de-hotspots-kunstbiennale-manifesta-onderzoekt-de-uitgestrekte-regio-rondom-barcelona-17.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/weg-van-de-hotspots-kunstbiennale-manifesta-onderzoekt-de-uitgestrekte-regio-rondom-barcelona-18.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/-69MGfT3Dz5QRq86cLJ6L6128Wo=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/09/18140136/data121862239-1ac595.jpg 1920w”>

Lokale verwevenheid

Weergaloos is de manier waarop het werk Swarm (2021-2024) van de Franse Félix Blume is gepresenteerd: 500 mini-speakertjes hangen boven de zestiende-eeuwse marktoverkapping op het pittoreske hoofdplein van de oude stad Granollers. Het gebouw wordt nog altijd wekelijks gebruikt voor de versmarkt. Uit de speakertjes klinkt het geruststellende gezoem van bijen. Elk speakertje is een eigen bij – de bedreigde bestuivers van de groente en fruit die hier al eeuwen verkocht worden.

Casa Gomis is een van de zestien locaties in de metropoolregio Barelona waar de rondreizende Europese kunstbiënnale Manifesta is neergestreken. Hier stellen verschillende kunstenaars de vraag: wat betekent het om ecologisch te zijn? Is het een requiem fluiten in een van de laatste Europese oerbossen, zoals Anca Benera en Arnold Estefan deden voor hun film No Shelter from the storm (2015)? Is het je laten meestromen en overspoelen door de zee, zoals kunstenaar Ana Mendieta, beplakt met veren, deed in Ocean Bird (washup), een performancevideo uit 1974? Moeten we, zoals Elmo Vermeij voorstelt, een parlement oprichten namens de bomen?

Lokale verwevenheid blijkt sterker uit de projecten van enkele kunstenaars die samen met lokale inwoners hun kunst maakten. Zo vroeg de Senegalees-Italiaanse kunstenaar Binta Diaw leden uit de Afrikaans-Catalaanse gemeenschap mee te vlechten aan haar enorme netwerk van synthetisch zwart haar, dat als een enorm weefsel in een voormalige textielfabriek in L’Hospitalet de Llobregat hangt. De textielindustrie is via het gebruikte katoen verbonden met Spanjes koloniale verleden. Helemaal aan het einde van de loods staan jonge rijstplantjes in de aarde, een verwijzing naar de rijstkorrels die sommige slaafgemaakten in hun haar meesmokkelden.

Het collectief Embassy of the North Sea, oorspronkelijk uit Den Haag, organiseerde met de lokale jeugd een Not Illegal Fishing Competition, om invasieve exoten in de Llobregat-delta in kaart te brengen. De Nederlands-Amerikaanse kunstenaar Lara Schnitger maakte samen met een lokale naaivereniging Women’s Work is Never Done: 12 grote banners die rondom enorme schoorsteenpijpen in de regio zijn gebonden. Ze verbindt ermee de schoorstenen, die als erfenis van de textielindustrie staan voor de welvaart van de regio, aan het (misschien minder zichtbare) werk dat vrouwen geleverd hebben. Rondreizend langs de verschillende locaties in de twaalf steden – van kerk en klooster tot voormalige gevangenis, van monumentale villa tot voormalige elektriciteitsfabriek – krijg je sowieso een bijzonder gevoel voor de verbondenheid van mensen, instanties en bedrijven in de metropoolregio.

(On)bereikbaarheid

De decentrale opzet, en de soms enorme afstanden tussen twee locaties, maken dat Manifesta eigenlijk niet tijdens een citytrip van één weekend te bezoeken is. Daarmee wordt duidelijk op wie deze tentoonstelling zich eigenlijk richt: minder op internationale bezoekers (al werden tijdens de openingsweek zo’n 400 genodigden vanuit de hele wereld rondgereden met touringbussen), meer op de inwoners van de 11 steden rondom Barcelona.

Directeur Hedwig Fijen verwacht in drie maanden zo’n 200.000 bezoekers, van wie slechts 10 procent van buiten Spanje. Ter vergelijking, de vorige Biënnale van Venetië in 2022 trok in een half jaar tijd zo’n 800.000 bezoekers, van wie zo’n 60 procent van buiten Italië kwam.

Maar ook de lokale bevolking is met het openbaar vervoer lang onderweg – regelmatig is de berekende reistijd tussen twee locaties zo’n drie tot vier keer langer dan met de auto. „Alle wegen en ov-routes lopen historisch via Barcelona”, verklaart Jordi Martí Grau, lid van de raad van bestuur van Manifesta Barcelona en inmiddels staatssecretaris Cultuur in Madrid. Een „call to action”, noemt Manifesta-directeur Hedwig Fijen haar evenement daarom. „We roepen op meer te investeren in bereikbaarheid met het openbaar vervoer én om te investeren in de mooie locaties die we gebruiken.”

Tres Xemeneies

Wat dat betreft is de openstelling van Tres Xemeneies een groot succes. Deze in 1970 gebouwde voormalige elektriciteitscentrale torent met drie gigantische schoorsteenpijpen uit boven de plaats Sant Adrià de Besòs, en is tijdens Manifesta voor het eerst publiek toegankelijk. In de enorme hallen van het gebouw is de grootste expositie van Manifesta te zien – op ongeveer een half uur afstand van het centrum van Barcelona. Tres Xemeneies (‘Drie schoorstenen’) wordt ook wel de ‘Sagrada Família van de arbeiders’ of de ‘Sagrada Família van de elektriciteit’ genoemd. Een kleine historische tentoonstelling, ontwikkeld in samenwerking met de bewoners van Sant Adrià, vertelt het verhaal van hoe verschillende protestbewegingen met de geschiedenis van het gebouw verbonden zijn. Er zijn plannen in dit gebouw een verzamelplek voor bedrijven uit de filmindustrie te ontwikkelen. „Maar het zou misschien ook een dependance kunnen worden voor [Barcelona’s museum voor moderne kunst] MACBA, zoals MoMA dat ook heeft buiten de stad”, droomt Hedwig Fijen hardop.

Op de bovenste verdieping van de voormalige elektricteitsfabriek hing de Amerikaanse kunstenaar Asad Raza in de enorme raamloze hal, aan het plafond lange, halftransparante witte doeken op. Als zachte zuilen cirkelen ze door de ruimte – als je even niet oplet kan het zomaar zijn dat er eentje tegen je aanwaait en je zachtjes omwikkelt. Raza maakt met zijn werk Prehension (‘begrijpen’, 2024) de Sirocco-wind zichtbaar, die vanaf het Afrikaanse continent komt aanwaaien. Met een kleine ingreep wijst hij zo heel subtiel en poëtisch op de mondiale verbondenheid van ecosystemen en menselijke (migratie)bewegingen.

Daar is deze Manifesta goed in: de weg wijzen buiten de gebaande paden, patronen zichtbaar maken. Welk effect dat vervolgens op de lange termijn heeft op de metropool, dat is niet aan de kunst, maar aan de mensen die er mee omgaan.

Delen

Mail de redactie

In de overlevering heeft het verhaal verschillende vormen aangenomen. De één zegt: het waren de eerste bezoekers. De ander: ze hebben het museum geopend. Feitelijk juist is: ze bezochten het museum nog voordat het was geopend.

Koning Willem-Alexander en koningin Máxima brachten op 19 mei 2015 een „streekbezoek aan Zeeuws-Vlaanderen” waar ze, zo valt te lezen op de site van het koninklijk huis, „achtereenvolgens de gemeenten Hulst, Terneuzen en Sluis bezochten”. En in Terneuzen, zegt bestuursvoorzitter van het eerste uur Frans van den Hemel, „was de gemeente zo trots op het nieuwe museum, dat de burgemeester hen er al voor de opening mee naar toe heeft genomen”.

Dus hangt nu bij de entree van Industrieel Museum Zeeland in Sas van Gent (gemeente Terneuzen) een foto van het bezoekende koningspaar. Het museum opende vijf weken later pas, 27 juni 2015. „Maar door dat bezoek hadden we een vliegende start, het was ook op tv.”

Wiek van een windmolen

Wat de eerste bezoekers zagen: een enorme, met diverse machines en opstellingen gevulde hal, één van de twee vroegere suikerloodsen van de Eerste Nederlandsche Coöperatieve Beetwortelsuikerfabriek. Blikvangers waren er ook: de wiek van een windmolen, een oude diesellocomotief en vooral: een gigantische stoommachine.

„In 1912 hadden we in Zeeuws-Vlaanderen nog geen elektriciteit”, vertelde toenmalig ‘museumcoördinator’ Bennie Vermandel daarover eerder aan Omroep Zeeland, „dus bouwden de bedrijven die zich hier langs het kanaal vestigden hun eigen centrales, met stoomgedreven generatoren.” In het bijbehorende filmfragment zie je de machine draaien, niet meer op stoom en langzamer dan vroeger maar toch: als museumbezoeker kun je hem aan het werk zien.

Bennie Vermandel nam eind juli afscheid als coördinator, op 80-jarige leeftijd. En eigenlijk, vindt Frans van den Hemel, is het nieuwe museum te danken aan zijn vastberadenheid. „Er was al langer een klein museumpje, met machines en objecten uit de plaatselijke industrie. Dat stelde niet veel voor, het was ook maar een dag in de week open. Toen konden ze die stoommachine krijgen – alleen paste die bij lange na niet in dat kleine gebouwtje. Bennie zei toen: ‘We kunnen hem niet kwijt, maar we kunnen hem ook niet laten glippen. Dan moeten we ergens anders naartoe’. Zo is het begonnen.”

Voormalige suikerloods

Bijna tien jaar na de opening van het museum is er veel te zien in de voormalige suikerloods. Er zijn blikvangers bijgekomen: de Conrad Solar Boat Twente staat naast Nuna 6, de zonneauto van de TU Delft, er is een tot vrachtwagen omgebouwde legertruck, je komt een verzameling antieke prikklokken tegen. Ook zijn er veel kleinere spullen: boekhoudmachines, diverse soorten motoren, ingerichte werkplekken uit verschillende tijdvakken. Op de bovenverdieping vind je de originele directiekamer van de voormalige suikerbietenfabriek: tafel, stoelen, lampen, lambrizering, zelfs een paar schilderijen. De zaal wordt ook gebruikt als trouwlocatie.

Industrieel Museum Zeeland in Sas van Gent.

Foto’s: Wouter Van Vooren

Vooral krijg je een indruk van de enorme bedrijvigheid in dit deel van het land, van oudsher tot nu aan toe. Sas van Gent ligt aan het Kanaal Gent-Terneuzen, als je er vanaf de Westerscheldetunnel naartoe rijdt zie je een en al industrie in wat ‘de kanaalzone’ wordt genoemd. Vroeger waren dat vooral fabrieken voor suiker, glas of cokes (de stoommachine wekte stroom op voor een cokesfabriek). Tegenwoordig zit er veel chemie.

En veel van die bedrijven doneerden – en doneren – machines of delen van machines aan het museum. „Overal zijn knoppen, hendels en kranen”, staat in de flyers die op campings langs de kust liggen, „en je mag er gewoon aan komen: hier kijk je met je handen”. Want dat is misschien wel het belangrijkste kenmerk van het museum: je mag overal zelf apparaten in beweging zetten, alleen bij de grotere zoals de stoommachine of de snoepjesverpakkingsmachine doet een suppoost dat. In de zomer bezoeken vooral gezinnen het museum, in de winter vaker klassen en groepen.

Frans van den Hemel: „Er waren mensen die zeiden: hoe halen jullie het in je hoofd om hier een museum te beginnen. Nou, dat zullen we nog wel eens zien, dacht ik. We zijn heel trots op het museum, het is precies zoals we het wilden. En ik heb nog nooit een bezoeker horen zeggen: ik vond er niks aan.”

<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Pronkstuk van Industrieel Museum Zeeland in Sas Van Gent: een stoomgenerator die elektriciteit opwekt. ” data-figure-id=”0″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Pronkstuk van Industrieel Museum Zeeland in Sas Van Gent: een stoomgenerator die elektriciteit opwekt. ” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/in-het-museum-van-sas-van-gent-zie-je-machines-aan-het-werk-2.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/09/17162736/data121868671-fdaa6c.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/in-het-museum-van-sas-van-gent-zie-je-machines-aan-het-werk-15.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/in-het-museum-van-sas-van-gent-zie-je-machines-aan-het-werk-13.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/in-het-museum-van-sas-van-gent-zie-je-machines-aan-het-werk-14.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/in-het-museum-van-sas-van-gent-zie-je-machines-aan-het-werk-15.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/in-het-museum-van-sas-van-gent-zie-je-machines-aan-het-werk-16.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/9P9bqP6HBKFocBp5rD2x0K07WF0=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/09/17162736/data121868671-fdaa6c.jpg 1920w”>

<figure aria-labelledby="figcaption-1" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Schakelbord van de stoomgenerator in Industrieel Museum Zeeland.” data-figure-id=”1″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Schakelbord van de stoomgenerator in Industrieel Museum Zeeland.” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/in-het-museum-van-sas-van-gent-zie-je-machines-aan-het-werk-3.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/09/17162732/data121868650-57496f.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/in-het-museum-van-sas-van-gent-zie-je-machines-aan-het-werk-19.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/in-het-museum-van-sas-van-gent-zie-je-machines-aan-het-werk-17.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/in-het-museum-van-sas-van-gent-zie-je-machines-aan-het-werk-18.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/in-het-museum-van-sas-van-gent-zie-je-machines-aan-het-werk-19.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/in-het-museum-van-sas-van-gent-zie-je-machines-aan-het-werk-20.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/r07o3v3BYho6Q_N4zA0hWbbJyMU=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/09/17162732/data121868650-57496f.jpg 1920w”>

Foto’s: Wouter Van Vooren

Delen

Mail de redactie

Zaterdag 24 augustus Geelen en Dros

Bij Harrie Geelen en Imme Dros geweest, twee mensen die ik zeer bewonder en die mij lief zijn. Wij van het Literatuurmuseum komen namelijk graag bij mensen thuis om te praten over archieven. Mijn vrouw Muriël was mee, omdat ook zij met hen bevriend is en met mij over hen de expositie Zo zijn we niet getrouwd maakte. Ze bewonen een sprookjesachtig huis in Hilversum, waar je door smalle paadjes, omzoomd door wankele stapels boeken, je weg moet vinden. Harrie heeft deuren, kasten en wat niet al beschilderd in huis, voortgedreven door zijn even grenzeloze als rusteloze fantasie. Harrie en Imme hebben mij gezegd dat ze hun literaire archief, brieven, handschriften en illustraties, zullen nalaten aan het museum. Maar dat duurt hopelijk nog 100 jaar.

Gisteren ging ik het illustratie-archief van Annette Fienieg in Utrecht ophalen, behalve geweldig kunstenaar en illustrator ook mijn schoonzus.

Maandag 26 augustus Laatste vergadering

’s Ochtends de laatste vergadering van het managementteam. Geschokt waren we door de dood van oud-conservator Dick Welsink na een zeer kort ziekbed. Hij was pas enkele jaren met pensioen. ’s Middags naar Nicolaas Matsier om diens archief op te halen. Het handschrift van Matsiers meesterlijke roman Gesloten huis (1994) over wat het uitruimen van het ouderlijk huis kan losmaken, maakt deel uit van dat archief. Op mijn verzoek gaat ook het stofdoekenmandje van zijn moeder mee – soms kan een enkel voorwerp een hele wereld oproepen. De roman speelt zich af in Den Haag, in de Vruchtenbuurt, niet ver van ons huis. Ik ben op pad met Tom Asselman, die ik al langer dan 40 jaar ken en met wie ik duizenden van dit soort kilometers heb afgelegd.

Woensdag 28 augustusStapel dozen

Vandaag breng ik mijn eigen boeken vanuit mijn werkkamer naar huis. Ik sta buiten wat te mijmeren naast een stapel dozen en word betrapt door mijn adjunct, Ingrid Eilander, die uitroept: „Wat een mooi beeld! Wacht, een foto!” Ik onderga het gelaten. Later op de dag belt Annelies, de weduwe van schilder/beeldhouwer Hans Bayens, en zegt dat ze op de valreep aan mij wil laten weten dat wij het portret van Geert van Oorschot in de collectie mogen opnemen. Geweldig!

Eigen foto’s

Vrijdag 30 augustus Willem Kloos

Mijn opvolger, Valérie Drost, wordt ’s ochtends gefilmd in het pand dat het museum eind 2027 gaat betrekken, Magazijn de Zon in Utrecht. Er wordt een documentaire gemaakt over de verhuisperiode. Ook al betreur ik het noodgedwongen vertrek uit Den Haag, ik ben gelukkig met de locatie aan de Utrechtse Oudegracht en het meer dan waardige gebouw. Nog meer dan van Den Haag houd ik van het Literatuurmuseum/Kinderboekenmuseum. ’s Middags word ik door hetzelfde team in ons huidige pand voor de camera geïnterviewd. Ik schep op over het bezoekersaantal van vorig jaar: bijna 150.000.

Gisterochtend bezocht ik met Valérie op Nieuw Eykenduynen het graf van Willem Kloos en Jeanne Reyneke van Stuwe. De directeur van het museum is namelijk ook ambtelijk secretaris van het Willem Kloos Fonds en van de P.C. Hooft-Stichting en voorzitter van de Jan Campert-Stichting, die de Haagse literatuurprijzen toekent.

Donderdag 5 september Portret

Vanavond neem ik in het museum afscheid van de medewerkers. Het portret van Sam Drukker dat hij van mij voor het museum schilderde wordt onthuld. Het bevalt me beter dan de foto naast de boekendozen. Tijdens mijn korte praatje houd ik het niet droog, ik ga het museum en mijn mensen zo verschrikkelijk missen. Gelukkig is er drank en muziek. Mijn vriend Andrew Vroomans speelt en zingt, een aantal nummers met zijn zoon Fender, en hij wordt aangevuld op slidegitaar door Bertram Mourits, ons hoofd Collecties. Iedereen zingt als de avond bijna ten einde is: ‘O, o Den Haag’.

Eigen foto’s

Zondag 8 september Stapelbedbroers

Gisteren was ik hoofdgast in Radio1-programma De Taalstaat en Frits Spits gaf mij de ruimte mijn verhaal te doen. Hij vroeg mij ook naar mijn plannen na mijn pensionering. Met mijn broer Koos ga ik in kleine theaters een leesvoorstelling houden, ‘Stapelbedbroers’; op 31 oktober en 1 november staan we in het Haagse theater Branoul. Vandaag was ik met mijn zoon Jonas bij de première van De Soldaat van Oranje in Katwijk. Op uitnodiging van Karna, de dochter van Erik Hazelhoff Roelfzema, uit wier handen ik eerder dit jaar het archief van haar vader in ontvangst had genomen.

Vrijdag 13 september Haagse stadspenning

Gisteren was in een bomvol theater Diligentia mijn afscheid, met mooie en geestige woorden van Mei Li Vos, voorzitter Raad van Toezicht, de dichters/schrijvers Anna Enquist, Sjoerd Kuyper en Maud Vanhauwaert. Izaline Calister zong wonderschoon, begeleid door een band onder leiding van Thijs Borsten. Alma Mathijsen presenteerde de avond.

Hoewel ik de touwtjes graag in handen heb, werd ik verrast omdat Thijs een gedicht van mij op muziek had gezet. Verrast werd ik ook door de toekenning van de Haagse Stadspenning. Ik had de Pek&Veren Award verwacht, omdat ik Den Haag een museum heb ontnomen. Ontroerd over de penning was ik toen ik hoorde dat mijn oudste zoon Erik zich daarvoor sterk had gemaakt. Hij wist, zoals iedereen om mij heen, dat ik een lintje niet zou accepteren.

Bertram Mourits beklom onverwacht het podium en presenteerde een liber amicorum, Het warenhuis van de literatuur, vol verhalen, gedichten en illustraties. Sjoerd Kuyper mailde mij nog en vond net als ik de avond geweldig en hoopte dat de „avond nog even door zou gaan in de uilenvlucht en in de nacht. Bofkont”. Door de Haagse straten liep ik met Muriël naar huis. Ik wérd de uilenvlucht.

Foto’s: Hedayatullah Amid

Delen

Mail de redactie

„Shirt uit! Shirt uit! Helikopter piloot. Zwaai hem boven je hoofd. Shirt uit, shirt uit, shirt uit, shirt uit, shirt uit, shirt uit.” Rapper Sef (Yousef Gnaoui) heeft zijn T-shirt uit en draait dat boven zijn hoofd rond als de wieken van een helikopter. Op zijn aanmoediging stikt het van die energieke propellers in het publiek.

In de grootste tent op muziekfestival Lowlands – de Alpha is een soort hangar – wordt ‘Shirt Uit’, de samenwerking van de band Jungle by Night met rapper Sef, een memorabel moment. Al vanaf het eerste refrein is het één groot opzwepend festivalfeest: samen helikopteren op het jungleritme met de zwiepende ‘swiesjjj’ van een roterende wiek.

Een festivalhit. Hup, valt-ie zomaar ineens in je schoot. Die zag de Amsterdamse band Jungle by Night even niet aankomen. Op het podium weet Jungle by Night-gitarist Jac van Exter het, net als de andere zes bandleden, even niet hoe hij het heeft. „Ik had verwacht dat een paar mensen bij het laatste refrein wel eventjes zouden meedoen”, vertelt hij: „Het bleek een zee van zwaaiende mensen.”

En het was al een opvallende schaalvergroting voor de zevenkoppige band, die instrumentaal laveert tussen lichtvoetige instapjazz en funky jarenzeventigexotica waarin de groove van Afrikaanse percussie en drums onverminderd doorloopt; het driedaagse Lowlands mogen openen op het allergrootste podium. Emotioneel voelden ze zich, tussen hun uitgedachte podiumontwerp van lichtstellages; het was hun allergrootste productie ooit. In 2010 speelden ze nog op het kleinste podium. „Daar op die Alpha staan”, zucht percussionist Tienson Smeets. „Dat had ik nooit kunnen bedenken. Zelf stond ik daar twee jaar geleden bij Billie Eilish.”

Rovershol

Een oude autobandenloods in Amsterdam-Noord. Een bestickerde no-nonsens entree leidt naar het muzikale rovershol van Jungle by Night. Een oude bar, vintage afbeeldingen van bokser Muhammad Ali en Marianne Faithfull, gekleurde lampjes en vlaggetjes en een discobol. Erachter een opslag boordevol instrumenten. En daarachter een lange, zelf afgetimmerde studioruimte vol akoestische panelen, waar nu de Amsterdamse brassband Gallowstreet zit te repeteren.

„Achter een do it yourself-plek als dit zit ook een bepaalde gekte”, wijst gitarist Jac van Exter rond. „Het hier draaiend houden is ook lekkages verhelpen, muurtjes bouwen. Alles doen we zelf. En er is ook altijd iets aan de hand. Staan we nog gauw wat te repareren voor we naar een show moeten.” Tienson Smeets: „Hier in de hoek bij de bar dromen we nog van een podiumpje. Cool voor kleine publiekshowtjes.”

Ongestoord muziek maken, op zo’n schaal; het is in Amsterdam een ongekende luxe. Niet dat de buren, de populaire alternatieve uitgaansplek Het Skatecafé – Jungle by Night is er kind aan huis – er last van zouden hebben. Maar soms wil je gewoon klooien, pielen, ontdekken. „We hebben in de loop der jaren steeds meer microfoons en spullen verzameld zodat we hier eigenlijk altijd kunnen opnemen”, vertelt gitarist Van Exter. „Een goede repetitie, een bepaalde sfeer. Zoiets kunnen we meteen vangen.”

Dat Jungle by Night ‘ineens’ al vijftien jaar bestaat is geen quasi-naïeve vaststelling, het lijkt werkelijk een reuzensprong in de tijd. In 2010 waren de, toen nog, negen Amsterdamse jongens – broertjes, neefjes en schoolvrienden – een revelatie. Van Exter herinnert zich zijn ‘krabbel’ via platform Hyves aan trompettist Bo Floor: ‘Hey, we gaan een band beginnen’. In de studio van de vader van drummer Sonny (jazzsaxofonist Rinus Groeneveld) stortten de jonge honden zich even vrolijk als toegewijd op de ruime sortering van instrumenten en de eclectische platencollectie.

Microbuurtfeest

Hun eerste optreden? Een verjaardag. Maar lang was het hoogste doel te spelen op de Aprilfeesten, „een soort microbuurtfeest op de Nieuwmarkt”. „Daar hadden we bijna een jaar voor gerepeteerd”, grinnikt gitarist Van Exter. „Verder kraakpandjes. En er waren vele toelatingsexamens”, herinnert percussionist Smeets zich. Wie naar een muziekopleiding ging en auditie moest doen, kreeg meteen de hele band. „Dan was ik altijd benieuwd wat ze daar eigenlijk van ons vonden. Want het was allemaal heel erg… nou ja gewoon al onze eigen muziek.”

Met analoge apparatuur en 24-sporenbanden werd een mini-cd’tje geproduceerd. Via via kreeg dat direct kansen op het Kindred Spirits-label van Paradiso. Zeker, wat studieus en braafjes klonken ze, met hun van de Nigeriaanse muzikant Fela Kuti afgekeken repetitieve afrogrooves en Daptone-vintage sounds als The Budos Band. Maar ook: fris en dansbaar. Jungle by Night was direct in trek: er kwamen festivals, optredens in De Wereld Draait Door en meer opnames.

Een leuke, speelse tijd, omschrijft Smeets. „En onbezonnen, zonder management. Pieter van Exter, onze saxofonist, hij is twee jaar geleden gestopt, deed alle mailtjes. ‘Jongens, we kunnen voor 200 euro spelen. Zullen we dat doen? Wél een lekkere fee!’ ”

Met de jaren kwamen grooves als dravende paarden, en zwoele en zompige modderbasjes

Zeg je Jungle by Night, dan voel je een hartslag – de ritmesectie inclusief percussie. Altijd live gespeeld. Natúúrlijk, zeggen de muzikanten met klem: alles is analoog, geen computer of backingtrack komt erin. Met de jaren kwamen grooves als dravende paarden, zwoele en zompige modderbasjes. Of onnavolgbare kluwen overzeese beats, van afrobeat tot highlife, tot funky electrosounds. Lekker vet en bezwerend ook: de door blazers en tegenwoordig ook synthesizers, opgetuigde melodieën.

Exemplarisch voor hun aantrekkingskracht en muzikale bandbreedte was deze festivalzomer: Jungle by Night ging alle soorten festivals af. Op Wilde Weide, North Sea Jazz, Lowlands, Into The Great Wide Open was hun instrumentale muziek net elektronische pop. Klonk hun dance best jazzy. Tegenwoordig vinden ze ‘analog dance music’ een best geschikte term.

Samen werden ze volwassen. Er kwamen dubbelrollen: studies ernaast, andere bands en ze begonnen gezinnen. De vrijblijvendheid van zo’n collectief verdampt langzaam naarmate de belangen groter worden. Dertigers zijn ze nu. En toch, zegt Jac van Exter, zijn ze nog een hecht bandje dat democratisch besluit over elk shakertje in nummers, breaks na solo’s of dat ene basloopje, de selectie van liedjes en die zelf ontworpen albumhoes. „En die als die jonge honden van toen overvallen kunnen worden door die beginvonk: ja, gaan we dit doen? Wow.”

Wegzappen

Twee feestconcerten in Paradiso zijn in aantocht. Met extra overdag nog een kortere, rustigere kindershow. De lancering van het nieuwe album, dat niet voor niets Synergy heet – Jungle by Night breekt muzikaal aan alle kanten open (horen we daar ook Krautrock-invloeden?) – wordt dit vijftiende jaar groots aangepakt.

Maar het meest opvallende is het vocale aspect, de helft van de nummers is met bekende vocalisten. Hoe leuk dat is, bleek al op Lowlands. Spinvis, Sef en de zangeressen Merol, Meral Polat en Pitou schoven aan voor sprankelende vertolkingen van hun nummers. Zoals ‘Yeni Bin Yer’, waarin de Turkse zang van Merel Polat aantrekkelijk versmelt in de grooves.

Bewust had Jungle by Night nooit een vocalist. Maar hoe vaak ze niet de vraag kregen om als begeleidingsband van een zanger te fungeren in een televisieshow. „Want ja, instrumentaal,… moeilijk, moeilijk op tv. Dan gaat iedereen wegzappen”, duidt Van Exter even snel. „Er wordt om die reden ook bijna geen instrumentale muziek gedraaid op de radio. Dan zijn mensen ook bang dat mensen het niet aankunnen of zo.” Maar even invliegen voor een of ander soulcovertje, iets funky gezelligs, ze hebben er altijd graag voor bedankt.

Tien jaar terug werkten ze in een Nederpop-project op het Noorderslag-festival eens met zangers. Vorig jaar dook de stem van trombonist Ko Zandvliet ineens op in ‘In de Steek’. De band sloeg aan het experimenteren. Er kwamen vrijblijvende sessies met zangers in hun clubhuis. De single ‘Oog om Oog’ met Spinvis is een blijmoedige versmelting van twee werelden: een heerlijk ongrijpbare tekst op een stuwend ritme. Hem hadden ze – gewoon – een berichtje gestuurd via Instagram, lachen ze. „Hij had ons eens genoemd op de radio, hij vond onze single ‘Eclypsi’ te gek. Dan denk je: wow, líjp, een artiest als Spinvis checkt onze muziek. Toen durfden we hem wel wat te sturen.”

Door zang communiceer je als band op een heel ander level, stelt Van Exter vast. Ze merken het nu aan alles. Van de fysieke publieksreacties op het nummer met Sef, tot de airplay die ze nu krijgen – ook door hun samenwerking met Spinvis. Dat spreekt bijvoorbeeld radio-programma De Taalstaat bij Radio1 erg aan, dat het nummer veel draait. Maar ook komen ze ineens avonden aaneen op 3FM voorbij.

Ineens zit Smeets steeds weer Spotify te checken, merkt hij. „We hadden de afgelopen maand voor ons een recordaantal streams. We mogen vijftien jaar bestaan, maar heel veel mensen kenden ons toch helemaal niet. We bereiken nu een nieuw publiek, dat is allemaal heel mooi meegenomen.” De komende maanden heeft Jungle by Night optredens in Spanje en een Nederlandse clubtour. Daarna volgen shows in Duitsland.

Als collectief hebben ze zich steeds opnieuw proberen uit te vinden, zeggen de muzikanten. „Deze plaat is een soort XL-versie van ons”, zegt Smeets. In het najaar volgt een clubtour met een aantal gastartiesten erbij. „We zijn er wel over uit dat we de nummers alleen spelen met de zanger erbij. Anders niet. Geen tapes.”

Zie hier het nadeel van gastzangers – volkomen onpraktisch voor een tournee met al die volle agenda’s. Maar de verdere aandacht ervoor: heerlijk. Is er nu ook een klein stemmetje dat roept: hadden we er maar eerder vocalen bij gehaald? Van Exter schudt beslist zijn hoofd. „Jungle by Night heeft nooit verlangd naar hits. Mooi te merken wat er opeens met deze plaat gebeurt. Maar het legt precies het interessante verschil tussen instrumentaal en níét-instrumentaal bloot.” Smeets knikt. „Het blijft onze gewone speelse versie die openstaat voor samenwerkingen. Laatst heb ik de kinder-festivalkrant op Vlieland al laten weten wie dat wat mij betreft zijn: Froukje en S10. Hopelijk lazen ze die.”

Delen

Mail de redactie

‘Wacht maar tot je het ziet.” „Tot ik wat zie?” „Wat mensen elkaar aan kunnen doen.”

Deze drie onheilspellende zinnen in de film Fury omschrijven messcherp de waanzin van de Tweede Wereldoorlog. Maar de conclusie ervan is helaas al net zo verontrustend als het gesprek zelf. Want blijkbaar zijn alle boeken en alle verhalen over alle voorgaande oorlogen niet afschrikwekkend genoeg. Blijkbaar moet je er zelf bij zijn. Het zelf zien. En voelen. Tot die tijd zal het geweld blijven lokken. Als een drumband. Swingend, razend en zinderend van energie. Pas wanneer je er zelf middenin zit, kun je zien wat mensen elkaar aan kunnen doen en hoe uiteindelijk alleen de waanzin overblijft.

Nou, zó spannend leek het in eerste instantie niet in het Bunkermuseum in IJmuiden, dat gevestigd is in de ondergrondse manschappenbunkers van het ernaast gelegen geschutsbunkercomplex Marine Kustbatterij Heerenduin dat deel uitmaakte van de Atlantikwall van het Duitse leger. Er leek vooral heel erg veel te zien. Zoals het enorme stuk geschut bij de ingang, waarvan er nog maar één ander exemplaar in Nederland te vinden is. Of, zelfs mooier nog, de Seehund, een tweepersoons mini-onderzeeboot, waarvan er ook nog maar twee in Nederland zijn. Het feit dat hij zwaar beschadigd is, maakt hem alleen nog maar indrukwekkender. „Ja, we hebben een paar vrij unieke voorwerpen in het museum”, zegt Marco de Jager, algemeen bestuurslid van het Bunkermuseum. „Sommige ervan heb ik nog in geen enkel ander oorlogsmuseum gezien, dus daar zijn we natuurlijk erg trots op.”

Dat laatste geloofde ik meteen. En ik wist ook meteen dat de Seehund mijn favoriete voorwerp zou worden. Maar toen had ik de rest van het museum nog niet gezien. Zoals de indrukwekkende verzameling vuurwapens, mortieren, (zee)mijnen, de flak en alle soorten munitie. Ik had nog geen idee hoe de ruim tachtig manschappen die tijdens de Tweede Wereldoorlog in het complex verbleven, werkten en leefden. De schaarsverlichte ondergrondse ruimtes, volgestouwd met stapelbedden voor zestien man. Een kastje, een klein houten tafeltje met wat stoelen en naast de ingang van het vertrek een rek voor de wapens. De nooduitgang in de muur. Niet meer dan een stalen deurtje met daarachter de steile ladder naar het dak van de bunker. Ik had het allemaal nog niet gezien.

<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Bezoekers onderweg naar het Bunkermuseum. ” data-figure-id=”0″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Bezoekers onderweg naar het Bunkermuseum. ” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/in-bunkermuseum-ijmuiden-kun-je-kiezen-tussen-de-waanzin-of-de-euforie.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/09/10141834/data121549842-b534d8.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/in-bunkermuseum-ijmuiden-kun-je-kiezen-tussen-de-waanzin-of-de-euforie-6.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/in-bunkermuseum-ijmuiden-kun-je-kiezen-tussen-de-waanzin-of-de-euforie-4.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/in-bunkermuseum-ijmuiden-kun-je-kiezen-tussen-de-waanzin-of-de-euforie-5.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/in-bunkermuseum-ijmuiden-kun-je-kiezen-tussen-de-waanzin-of-de-euforie-6.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/in-bunkermuseum-ijmuiden-kun-je-kiezen-tussen-de-waanzin-of-de-euforie-7.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/MaXuVici6K9QkLlxh_LchUDAo_I=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/09/10141834/data121549842-b534d8.jpg 1920w”>

<figure aria-labelledby="figcaption-1" class="figure" data-captionposition="below" data-description="De ruimte van de wapenmakerij waar wapens en persoonlijke spullen zoals helmen, riemen en schoenen gerepareerd werden. ” data-figure-id=”1″ data-variant=”grid”><img alt data-description="De ruimte van de wapenmakerij waar wapens en persoonlijke spullen zoals helmen, riemen en schoenen gerepareerd werden. ” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/in-bunkermuseum-ijmuiden-kun-je-kiezen-tussen-de-waanzin-of-de-euforie-1.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/09/10141829/data121549920-3a4a5b.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/in-bunkermuseum-ijmuiden-kun-je-kiezen-tussen-de-waanzin-of-de-euforie-10.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/in-bunkermuseum-ijmuiden-kun-je-kiezen-tussen-de-waanzin-of-de-euforie-8.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/in-bunkermuseum-ijmuiden-kun-je-kiezen-tussen-de-waanzin-of-de-euforie-9.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/in-bunkermuseum-ijmuiden-kun-je-kiezen-tussen-de-waanzin-of-de-euforie-10.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/in-bunkermuseum-ijmuiden-kun-je-kiezen-tussen-de-waanzin-of-de-euforie-11.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/vlxczaLwqNCJ9lAv_Oq1BGwN3oc=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/09/10141829/data121549920-3a4a5b.jpg 1920w”>

Foto’s: Olivier Middendorp

De metersdikke muren niet, de betonnen trappen met de krankzinnig smalle treden, de nauwe gangen en lage doorgangen met zware stalen deuren. Lage plafonds. Alles leek veel te klein en te smal voor al die mannen met hun wapens en munitie. Hun gasmaskers, telefoons en bepakkingen. De troep die overal gelegen moet hebben. Maar ik had ook nog niet gezien hoe efficiënt en geniaal het allemaal was. Hoe tijdens een aanval met gifgas alle ruimtes hermetisch afgesloten konden worden en pompen met koolstoffilters voor schone lucht in de bunkers zorgden. Hoe de nooduitgangen naar het dak van de bunkers volgestort waren met gravel, zodat de vijand er niet door naar binnen kon of er granaten in kon werpen.

Euforische energie

En ik moest nog naar de bunker die ooit volgestouwd was met munitie, een radiokamer en een wasruimte. Naar het plateau ernaast voor de flak die tijdens luchtaanvallen de bunkers van de Marine Kustbatterij Heerenduin moest verdedigen. Ik moest nog veel, en hoe langer ik door de hitte van de duinen van bunker naar bunker liep, en hoe meer ik zag van deze krankzinnige wereld waar alles perfect en efficiënt leek, des te sterker ik de bijna euforische energie kon voelen die hier ruim tachtig jaar geleden ook voelbaar moet zijn geweest. Een gevoel dat nog sterker werd toen ik, met alles wat ik bij de manschappenbunkers had gehoord en gezien, de Marine Kustbatterij Heerenduin van dichtbij zag.

De geschutsbunkers. Meedogenloos. Geduldig wachtend tot ze weer geroepen worden. De commandobunker. Kwaadaardig en kil. Doodstil. Alles was hier doodstil. Geconcentreerd. Alsof alles elk moment weer opnieuw zou beginnen. Omdat het altijd weer opnieuw begint. Omdat het geweld nou eenmaal altijd blijft lokken. En hier, in de verbijsterende stilte van de duinen kon ik het horen. Het zachte ronken van naderende bommenwerpers. Ver weg nog. Onbeduidend. Tot het uiteindelijk bonkte en denderde. Oorverdovend en misselijkmakend. Het eindeloze bombarderen. De muur van schokgolven vol hitte, scherven en stukken puin. De droge knallen van de flak en de bevelen vanuit de commandobunker. Het gedreun van de kanonnen. Het geschreeuw om munitie. Het was er allemaal. Het stof en de zware rook. De stank en de paniek. Het duurde niet lang. Hooguit een paar seconden. En het was natuurlijk allemaal verbeelding, maar ik had het gezien. Gezien wat mensen elkaar aan kunnen doen en hoe uiteindelijk alleen de waanzin overblijft.

Echter dan in een film of het NOS-journaal? Ja. Hier waren geen reclames en er was aan het eind geen praatje over het weer waardoor je de ellende snel weer vergeten kon. Hier, in Bunkermuseum IJmuiden, was het echt. En je kunt er blijven zitten zolang je wilt. Maar je moet er wel stil voor zijn. Het liefst alleen. En je moet het natuurlijk ook wíllen zien. Maar anders zijn er altijd nog de Seehund, de mysterieuze nooduitgangen of een van de vele andere dingen waarvan je kunt vinden dat dát het mooiste voorwerp van dit geweldige museum is.

Delen

Mail de redactie

Op 4 september was het tweehonderd jaar geleden dat componist Anton Bruckner werd geboren. En nog altijd spreken zijn symfonieën – die tot de kern van het klassieke repertoire behoren – tot de verbeelding. Een van de meest bijzondere vieringen van het jubileum is het festival Bruckner Casco, komend weekend in het Muziekgebouw in Amsterdam. Let wel: je hoort daar géén originele Bruckner, maar vrijzinnige bewerkingen en vooral nieuwe muziek in de geest van de grote symfonische innovator die hij was.

Tien componisten adopteerden op verzoek van initiator Frank Teunissen een Bruckner-symfonie en lieten zich – op zéér uiteenlopende manieren – inspireren tot nieuwe composities. Tien wereldpremières dus, verdeeld over zeven concerten, door uiteenlopende ensembles als Asko|Schönberg, Ensemble Klang en Camerata RCO. Er is een Bruckner voor bigband, een voltooiing van het onaffe slotdeel van de Negende, maar ook compleet nieuw werk. Hoe doe je dat, scheppen in de geest van zo’n icoon? NRC sprak drie componisten over hun compositie en Bruckners muzikale erfenis.

Rick van Veldhuizen: Nulls & Voids – naar Bruckners ‘Nulde’ symfonie

Rick van Veldhuizen wist meteen welke Bruckner-symfonie het voor hem moest zijn: de zogenaamde Nulde, die Bruckner zelf ‘annuleerde’ en uit zijn werkenlijst schrapte. Waarom hij dat deed is enigszins vaag, er doen allerlei theorieën de ronde. Van Veldhuizen: „Er hangt een mysterie omheen. Deze symfonie is een lyrisch werk, nog niet zo van-dik-hout-zaagt-men-planken als latere stukken. Ik werk met Ensemble Klang, qua bezetting eigenlijk een rockband. Ik wilde zo veel mogelijk afstand tussen het ensemble en de bron.

„Ik kende de Nulde al wel, maar toen ik me erin verdiepte viel me pas op hoe kort de thema’s zijn, en dat ze allemaal samenhangen. Het zijn eigenlijk kiemcellen waaruit Bruckner zijn materiaal laat groeien. Het is heel modern, zoals alles aan alles gerelateerd is. Mijn plan was om die kiemcellen uit te pluizen en er een radicale herbewerking van te maken – maar eigenlijk is dat wat Bruckner zelf al heeft gedaan. En toen zat ik opeens met een writer’s block.

„De oplossing was om mijn writer’s block onderdeel te maken van het stuk. Ik heb een autobiografische monoloog geschreven, die tegen het einde wordt uitgesproken. Daar werk ik naartoe met een reeks biografische schetsjes over Bruckners worstelingen en obsessies, die tussen de instrumentale delen klinken. Het stuk heeft zeventien secties en duurt 42 minuten, dat is bijna twee keer zo lang als mijn langste stuk tot nu toe. Het was een enorme puzzel om te leggen.

„Gelukkig is het fantastische Ensemble Klang overal voor in. Klang heeft weinig dragende instrumenten, dat was wel een uitdaging bij het componeren van contrapunt, daarom zet ik in de elektronische soundscape vooral de bas aan. Het is een soort jazz-rock-houseachtige amalgaamklank geworden, met een free-jazz-gevoel, maar ook beats en drum-and-bass-invloeden.

„Ik ben eigenlijk helemaal geen Bruckner-fan. Maar Frank Teunissen heeft mij in een vroeg stadium benaderd en ik heb er lang over kunnen nadenken. Eigenlijk ben ik wel blij dat het niet echt mijn ding is. Het is juist fijn dat ik het bronmateriaal niet als een bijbel beschouw. Van Ravel of Berg zou ik nooit een radicale herbewerking kunnen maken. Maar ik moet zeggen dat ik wel ben gaan waarderen hoe Bruckner allerlei thema’s verbindt in zo’n grote symfonie.”

Frieda Gustavs: Elisabeth – naar Bruckners Tweede symfonie

„Het is moeilijk te omschrijven waarom iets je pakt”, zegt Frieda Gustavs over haar keuze voor Bruckners Tweede symfonie. „Bij klassieke muziek voel je vaak aankomen wat er gaat gebeuren, maar hier werd ik bij momenten echt verrast: een melodie, een ritme dat net iets mysterieuzer was dan ik had verwacht. Die momenten heb ik omcirkeld in de partituur en bij elkaar gezet. Het was een beetje een zootje, maar daarmee ben ik begonnen.

„In dit stuk spelen vijftien trombones, geleid door Sebastiaan Kemner. Dat was de meest magische klank die ik me kon voorstellen: egaal, krachtig en met een duidelijke kern, maar soms ook wollig. Die klank combineer ik met drie vrouwenstemmen: Pitou Nicolaes, Jasmine Karimova en ikzelf. Componeren is als het schrijven van de instructies voor een Ikeakast, en ik vind het altijd erg leuk om zelf mee te doen en het stuk samen opnieuw in elkaar te zetten. Muziek zit niet in een partituur, maar in je oren en je lichaam.

„Zelf luister ik weinig naar Bruckner, maar zijn muziek brengt nog altijd veel teweeg. We staan er niet vaak bij stil hoe bijzonder dat eigenlijk is. Muziek bezit een tijdreizende kracht, we communiceren via muziek met het verleden. Ik heb die kracht gebruikt om in contact te treden met een tijdgenoot van Bruckner, mijn over-over-overgrootmoeder Elisabeth.

„Ik zou van alles aan haar willen vragen, maar de meeste verhalen over Elisabeth zijn verloren, zoals dat nu eenmaal gaat. Tijdens het maakproces heb ik veel gesprekken gevoerd met mijn grootmoeder en haar zussen en broers. Ik besloot Elisabeth dan maar te vertellen over mezelf en de dingen die mij bezighouden, in de hoop dat er op een mystiek-magische manier iets terugkomt. Uiteindelijk heb ik toch het gevoel dat ik dichterbij ben gekomen.

„Elisabeth bestaat uit vier delen, gemodelleerd naar Bruckners Tweede symfonie. Voor elk deel heb ik een gedicht met een kernboodschap gemaakt. Bijvoorbeeld dat vrouwen tegenwoordig boos mogen zijn. Of dat we de hele wereld over kunnen reizen en overal vrienden hebben, dat is een héél grote emotionele verandering. Ik denk dat Elisabeth raar zou opkijken als de boodschappen haar letterlijk zouden bereiken: wat is dit nou voor manier van denken? Maar misschien kan ze zich de toekomst toch iets beter voorstellen.”

Christiaan Richter: The 11 Apostles – A Fifth for Frank – naar Bruckners Vijfde symfonie

„Frank Teunissen zei tegen me: jij gaat de Vijfde doen.” Christiaan Richter lacht. „Ik heb ooit tegen hem gezegd dat je daar in de finale een paar maten zou moeten toevoegen om de spanning langer vast te houden. Dat is Frank kennelijk bijgebleven. In het begin dacht ik wel: kan ik hier wel aanzitten? De Vijfde is toch een beetje de Mount Everest. Ik had me eigenlijk voorgenomen om even geen muziek nadrukkelijk over andere muziek meer te maken, maar deze handschoen wilde ik wel opnemen.

„Mijn stuk heet The 11 Apostles, met als ondertitel ‘A Fifth for Frank’, wat een bestaande jazzstandard is. De elf apostelen verwijzen naar de praktijk – niet authentiek, overigens – om aan het slot van de Vijfde elf extra koperblazers toe te voegen. Camerata RCO heeft in mijn stuk ook een bezetting van elf instrumenten, maar dan geen koperblazers, op de hoorn na.

„Uiteindelijk heb ik Bruckners noten gebruikt en daarmee een stuk in mijn eigen idioom geschreven. Ik zet het mes er vrij hard in, al doe ik dat wel liefdevol en met respect. Niet zoals Franz Schalk, de dirigent van de première, die het stuk buiten Bruckner om grondig heeft verpest. Mijn compositie is een soort super-finale geworden, waarin je allerlei dingen kunt herkennen uit de eerdere delen van de symfonie. Het is een compleet nieuw stuk en toch hoor je Bruckner erin terug.

„Op het conservatorium in Den Haag waren we niet veel bezig met Bruckner. Pas na mijn studie ben ik zijn werk systematisch gaan beluisteren en bestuderen, om mijn eigen positie te bepalen: klopt het wel wat ik over hem denk? Ik durf mezelf geen hardcorefan te noemen, maar ik vind het heel interessant. Vooral de verschillende versies die er van zijn symfonieën bestaan en de verschillende oplossingen daarin voor compositorische problemen boeien me. Al luister ik op de eerste plaats als luisteraar.

„Bruckner was een Wagner-adept, maar zijn vormen zijn juist strak-classicistisch en montageachtig, helemaal niet wagneriaans-vrij. Hij was een erg goede instrumentator, ook al kreeg hij veel kritiek. Die kenmerkende powersound van zijn koperakkoorden: dat is bijna spectrale muziek, de liggingen corresponderen vaak met de boventonenreeks, zodat het klinkt als een klok. Ik weet niet hoe hij daartoe gekomen is, beredeneerd of puur op gehoor.”

Delen

Mail de redactie

In 1596 doet een schip met 130 tot slaaf gemaakten Middelburg aan. De opvarenden zijn gedoopt en toch wil de kapitein de mensen verkopen. De burgemeester maakt bezwaar; als christenen zouden ze vrij moeten zijn. De Staten-Generaal wordt aangeschreven en die oordelen dat de kapitein kan doen wat hij wil, het zijn hun zaken niet. Wat er met de tot slaaf gemaakten is gebeurd, is niet bekend.

Deze geschiedenis is een van de verhalen die worden verteld op de tentoonstelling Christendom en slavernij in Museum Catharijneconvent in Utrecht. De expositie verkent de verhouding tussen slavernij en het christendom. Hoe heeft de religie slavernij in de hand gewerkt en goedgepraat? Hoe is het christelijke geloof desondanks vervlochten geraakt met de cultuur van gemeenschappen in gekoloniseerde gebieden?

De eerste ruimtes van de tentoonstelling zijn dermate schaars ingericht, dat het in eerste instantie lijkt alsof er niet veel materiaal voorhanden is. Er hangen prenten, teksten, reproducties (van teksten) in de ruimte en er is hedendaagse kunst te zien. Er zijn nauwelijks beschrijvende zaalteksten, de stukken hebben cijfers en de informatie is op te zoeken in de boekjes die bij de ingang liggen. Dat maakt een wat vrijblijvende indruk, want je hebt de context in die boekjes hard nodig.

De plaatsing van sommige stukken is verwarrend, alsof de volgorde waarin je dingen ziet belangrijker is dan hoe de stukken ruimte (mogen) nemen. Zo valt het diorama van Rita Maasdamme (1944-2016), waarin de executie van de Curaçaose verzetsheld Tula centraal staat, weg tegen het grijze blok waar het achter staat. Daardoor komt het contrast tussen het werk van Maasdamme – die uitging van het perspectief van de slaafgemaakte mensen – en de scheepsboeken, bijbelteksten en plantagedocumenten uit de 17de eeuw – die de tot slaaf gemaakte mensen reduceerden tot handelswaar – niet goed naar voren.

Milde toon

Door de ruimtes verspreid staan zuilen met verschillende video’s waarin acteur Gustav Borreman vragen introduceert: „Als iets gratis is, bent u het product. Heeft u daar wel eens over nagedacht, mensen als product?” Het zijn zinnige, maar ook tamelijk eenduidige vragen. Ze zijn duidelijk niet voor mij bedoeld. Ik stam af van tot slaaf gemaakten, ik heb vaak over slavernij nagedacht, hoe het moet voelen. De filmpjes lijken wel effectief voor wie het bovenstaande niet geldt.

Gezien het geweld waarmee slavernij gepaard ging – en waarvan de tentoonstelling je bewust probeert te maken – is de toon van de teksten in het boekje soms wat mild. Zo wordt van predikant en tekenaar Jan Brandes (1743-1808) een beeld geschetst van een man die simpelweg ‘huiselijke taferelen’ tekende, maar wordt het feit dat hij tot slaaf gemaakten in zijn bezit had niet vermeld. Dit terwijl het door hem gemaakte portretje dat ernaast hangt, van Roosje – een vrouw in zijn bezit – is voorzien van een gruwelijk verhaal over verkrachting (omschreven als „vermoedelijk deelt Roosje het bed met haar meester”), een ontsnappingspoging, afranseling en verkoop. Het maakt de geschiedenis, die door deze presentatie alleen aan háár naam lijkt te kleven, extra naar. Ondertussen zijn de portretjes zo opgehangen, dat Brandes en Roosje naar elkaar lijken te kijken. Zelfs nu kan ze niet aan zijn blik ontsnappen.

Ook slavernij in de Oost heeft een plek in de tentoonstelling. Een van de belangrijkste stukken is een kerkstoel van een vrouw die voor haar door tot slaaf gemaakten naar de kerk gedragen werd. Een spotje verlicht de plaats naast de stoel waar tot slaaf gemaakten tijdens de dienst naast hun ‘eigenaresse’ zaten of stonden. Een treffende illustratie van een fysieke aanwezigheid van tot slaaf gemaakten die zelf in de meeste documenten uit die tijd ontbreken.

Aandacht is er ook voor de ‘vloek van Cham’, die gebruikt werd om te verklaren en goed te praten dat zwarte mensen tot slaaf werden gemaakt en verkocht. Dit wordt expliciet een foutieve lezing van de Bijbel genoemd, er wordt in de Bijbel immers niet over huidskleur gesproken, en de tentoonstelling laat zien hoe dit zelfs in hedendaagse kinderbijbel-illustraties nog doorwerkt.

Rembrandt

Hoewel deze belangrijke tentoonstelling met zorg is samengesteld, bevat ze nog steeds pijnlijke elementen, zoals het onterecht weglaten van het slavenbezit van predikant en tekenaar Brandes. Er zit duidelijk veel zorg en onderzoek in deze expositie, maar het zijn dit soort inconsistenties die opvallen. Dat het onderwerp niet langer genegeerd wordt is goed, maar hoeveel hiervan beklijft?

Bij tentoonstellingen over slavernij gaat het er vaak om dit verleden te erkennen, maar komt dat neer op het plaatsen van banners met te veel informatie die geen specifieke doelgroep op het oog heeft. Ze dienen er vooral voor de verwijten over het niet-erkennen van die geschiedenis te ontkrachten. Iemand als ik ziet dat de geschiedenis en mijn voorouders niet langer doodgezwegen worden, dus wat voor commentaar kan ik dan hebben? Dat is op deze expositie niet zo nadrukkelijk het geval, maar je vraagt je wel af wat er van de visie die hier naar voren komt, beklijft in het museum en zijn vaste collectie.

<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Natasja Kensmil: Still Life of Moor, (2022). ” data-figure-id=”0″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Natasja Kensmil: Still Life of Moor, (2022). ” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/08/zinnige-maar-ook-eenduidige-vragen-bij-expositie-over-slavernij-en-christendom-2.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/08/29161312/data118913311-06147c.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/08/zinnige-maar-ook-eenduidige-vragen-bij-expositie-over-slavernij-en-christendom-13.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/08/zinnige-maar-ook-eenduidige-vragen-bij-expositie-over-slavernij-en-christendom-11.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/08/zinnige-maar-ook-eenduidige-vragen-bij-expositie-over-slavernij-en-christendom-12.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/08/zinnige-maar-ook-eenduidige-vragen-bij-expositie-over-slavernij-en-christendom-13.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/08/zinnige-maar-ook-eenduidige-vragen-bij-expositie-over-slavernij-en-christendom-14.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/sCh6apoqhSHti-QTeYHtbIJo-PU=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/08/29161312/data118913311-06147c.jpg 1920w”>

<figure aria-labelledby="figcaption-1" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Natasja Kensmil: Still Life of Moor, (2022). ” data-figure-id=”1″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Natasja Kensmil: Still Life of Moor, (2022). ” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/08/zinnige-maar-ook-eenduidige-vragen-bij-expositie-over-slavernij-en-christendom-3.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/08/29161311/data118913257-055d6f.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/08/zinnige-maar-ook-eenduidige-vragen-bij-expositie-over-slavernij-en-christendom-17.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/08/zinnige-maar-ook-eenduidige-vragen-bij-expositie-over-slavernij-en-christendom-15.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/08/zinnige-maar-ook-eenduidige-vragen-bij-expositie-over-slavernij-en-christendom-16.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/08/zinnige-maar-ook-eenduidige-vragen-bij-expositie-over-slavernij-en-christendom-17.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/08/zinnige-maar-ook-eenduidige-vragen-bij-expositie-over-slavernij-en-christendom-18.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/UvlYszZZ1TYXKojcGLWoBWE3GRQ=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/08/29161311/data118913257-055d6f.jpg 1920w”>

Foto’s: Peter Cox

Zo hangt er op de begane grond van het museum een schilderij van Rembrandt uit 1626, dat tot de vaste collectie behoort en helaas niet opgenomen is in de tijdelijke tentoonstelling. Een oude witte man doopt een aantal zwarte mannen die geknield voor hem zitten. ‘Ongelijkheid?’ prijkt het tekstbordje ernaast. Dit is het bijbelverhaal van de eerste niet-westerse bekeerling tot het christendom. Het schilderij had in Christendom en slavernij mooi kunnen illustreren hoe ook de christelijke ideeën uit de ‘gouden eeuw’ (zoals de vloek van Cham) en de verbeelding daarvan onlosmakelijk verbonden zijn met de transatlantische slavenhandel.

Als de nieuwe inzichten uit de tijdelijke tentoonstelling niet worden doorgetrokken naar de vaste collectie, die vooral in het teken van het christendom staat, kun je vraagtekens plaatsen bij het nut van deze tentoonstelling. Boven gaat het over slavernij en de rol van de kerk, maar beneden blijft het verhaal onveranderd. Je mag hopen dat als de tentoonstelling Christendom en slavernij weer wordt weggehaald, er meer mee gedaan wordt dan Rembrandts schilderij waar een bordje bij geplaatst wordt met het bijschrift ‘Ongelijkheid?’

Delen

Mail de redactie