Category: Buitenland

Het zijn huiveringwekkende verhalen, die de afgelopen maanden uit de VS komen. Zonder enige vorm van proces worden mensen door de Amerikaanse overheid opgepakt, ontvoerd in feite, en weggestopt in een overzeese martelgevangenis. Het is niet de bedoeling dat ze daar nog uitkomen. De Cecot-gevangenis in El Salvador heeft niemand ooit verlaten, aldus de justitieminister van het land. „Behalve in een doodskist.” En als de deportatie een foutje is, jammer dan. De Amerikaanse overheid heeft geen bevoegdheid om iets aan de situatie in El Salvador te doen, claimt de Trump-regering.

Schokkend, ja. Maar voor sommigen ook: een déjà vu.

Wat er nu gebeurt „zou niemand moeten verbazen”, zegt J. Wells Dixon, advocaat bij het Amerikaanse Center for Constitutional Rights (CCR). De zoektocht naar een plek om gevangenen buiten het bereik van het rechtssysteem te houden is niet nieuw. „Dat gebeurt al twintig jaar in de Verenigde Staten.” Samen met zijn collega’s heeft hij de afgelopen twee decennia zaken aangespannen wegens schendingen van het recht in de war on terror. „En we zijn nu nauw betrokken bij immigratiezaken uit het Trump-tijdperk.”

Na de aanvankelijke verbazing over hoe snel de situatie onder Trump geëscaleerd is, komt in Amerikaanse media steeds meer aandacht voor de overeenkomsten met eerdere periodes. Lijkt dit op de kampen voor Amerikanen van Japanse afkomst in WOII, bijvoorbeeld, of het massa-deportatiebeleid van president Hoover begin jaren dertig, waarbij bijna twee miljoen Mexicanen en Amerikanen van Mexicaanse afkomst zonder eerlijk proces werden uitgezet? Is wat Trump doet nieuw? Of staat hij juist in een typisch Amerikaanse traditie?

Vijand in ons midden

Van oudsher, zegt Beatrice de Graaf, terrorisme-expert en hoogleraar geschiedenis van de internationale betrekkingen, heeft het land een obsessie met vijanddenken. En vooral met ‘the enemy within’. „Op gezette tijden, als de nood zogenaamd hoog is, richt het beleid zich keihard tegen Amerikanen die dan niet meer als Amerikaans worden gezien. Ook al hebben ze een visum, green card, of zelfs staatsburgerschap: dat telt niet meer. Dan worden ze buiten de orde verklaard en de president wordt een soort oppersheriff, die iedereen van zijn erf mag knallen.”

Ze somt op: na de Burgeroorlog projecteerden Amerikanen hun problemen op Ieren, Italianen en katholieken. In de 20e eeuw maakte McCarthy tijdens de Red Scare jacht op communisten. J. Edgar Hoover, sinds de jaren twintig directeur van de FBI, had het gemunt op de Black Panthers en Students for a Democratic Society. „Wat sommigen nu ‘woke’ zouden noemen.” En onder Nixon gingen wat betreft CIA en FBI-operaties tegen ‘subversieve elementen’ uit de eigen bevolking „all gates of hell open”, zegt De Graaf.

Op gezette tijden wordt de Amerikaanse president een soort oppersheriff, die iedereen van zijn erf mag knallen

De recentste oprisping van de Amerikaanse paranoia zag je tijdens de regering-Bush. Na de aanval op de Twin Towers werd de Patriot Act ingevoerd, die de president weer bevoegdheden gaf die na Nixon juist waren ingeperkt. De Graaf: „Er zijn daarna echt heksenjachten geweest op Amerikanen met islamitische of Arabische achtergrond.”

Wells Dixon heeft de gevolgen van de war on terror van dichtbij meegemaakt. Hij vertegenwoordigt al jarenlang gedetineerden van Guantánamo Bay en andere black sites – geheime buitenlandse CIA-gevangenissen waar mensen die verdacht werden van Al-Qaida-lidmaatschap werden gemarteld. En hij ziet opvallende overeenkomsten tussen de strategie van Bush toen en Trump nu.

Zo probeert ook Trump de presidentiële macht te vergroten door voortdurend te praten over „nationale veiligheid, buitenlandse zaken en oorlogsbevoegdheden”. Trump spreekt over immigratie in termen van een invasie, „met vergelijkbare oorlogsterminologie”.

Zelfde doel

In Bush’ zoektocht naar onbeteugelde presidentiële macht speelde de militaire gevangenis op Cuba, Guantánamo Bay, een sleutelrol, vertelt Wells. „Toen Guantánamo in 2002 werd geopend, moest dat een plek zijn die volledig buiten de wet viel. De regering-Bush noemde dat het juridische equivalent van outer space.”

En dat is precies wat Trump nu in Cecot zoekt. Al gaat het hier om migranten en ‘bendeleden’ in plaats van terroristen, het doel van Bush en Trump is volgens Wells Dixon hetzelfde: mensen buiten het bereik van de rechtbanken brengen. „Naar een plek waar ze nooit de mogelijkheid hebben om de aanklachten tegen hen aan te vechten, waar ze geen toegang hebben tot een advocaat.”

Lees ook

142 decreten, 1 wet en 9.600 miljard dollar verdampt: dit waren de eerste 100 dagen van Trump

Het is in dat licht ook volkomen logisch dat Trump in februari de eerste groepen gedeporteerde immigranten aanvankelijk naar Guantánamo Bay bracht. Hij sprak de ambitie uit er uiteindelijk 30.000 mensen gevangen te zetten. Zijn ‘grenstsaar’ Tom Homan gebruikte voor de gedeporteerden migranten dezelfde woorden als voormalig vice-president Dick Cheney gebruikte voor de gevangenen in Guantánamo: deze mensen zijn the worst of the worst.

Er zat echter één fatale zwakte in het Guantánamo-plan van Trump. Ironischerwijs bleek Guantánamo minder rechteloos dan Trump dacht, en Bush ook al eerder had ondervonden.

Niet rechteloos genoeg

De zoektocht van de regering-Bush naar juridisch niemandsland is namelijk mislukt, dankzij de rechtszaken die werden aangespannen door Wells Dixon en zijn collega’s bij het CCR.

Een belangrijke eerste overwinning kwam in 2004, toen de advocaten van het CCR voor het eerst toegang kregen tot de gevangenis. Wells Dixon was geschokt, weet hij nog. „Het is de deprimerendste plek die ik ooit heb gezien. Een afschuwelijke plek. Het effect op de levens van de mensen die er zitten is verwoestend, ook als ze na tussenkomst van een hof worden vrijgelaten.”

De grootste juridische overwinning kwam in 2008. Het Hooggerechtshof bepaalde definitief dat de gevangen in Guantánamo zich konden beroepen op het Habeas Corpus-principe: ze konden hun zaak aanhangig maken bij de rechter. Guantánamo viel niet buiten het bereik van de Amerikaanse jurisdictie.

Gedetineerden in de Cecot-gevangenis in El Salvador, tijdens een rondleiding voor media eind april.

Foto Secretaria de Prensa de la Presidencia via REUTERS

Dus Trump moest iets anders: de migranten waren in Guantánamo niet rechteloos genoeg. Toen hij zich dat realiseerde, veranderde Trump van koers, denkt Wells Dixon. Hij haalde mensen terug uit Guantánamo, en vlak daarna beriep hij zich op de Alien Enemies Act, „een wet uit de 18de eeuw die de president oorlogsmacht geeft”. Zo kan hij „mensen zonder al te veel procedures uit de Verenigde Staten verwijderen”.

En dan naar een plek waar – anders dan bij Guantánamo – de Amerikaanse overheid niet het heersende gezag is. Dat is de aantrekkingskracht van El Salvador. En daarom kon minister Pam Bondi claimen dat ze niets kon doen om de ten onrechte gedeporteerde Kilmar Abrego Garcia terug te halen. Die is volgens de regering nu écht op een plek buiten het bereik van het Amerikaanse rechtssysteem.

Wells Dixon: „Nu hebben ze het erover dat ze hetzelfde willen doen met Amerikaanse burgers.” Een ontwikkeling die hij ziet als „de natuurlijke evolutie van de wereldwijde war on terror”.

Lees ook

De Amerikaanse democratie sterft niet in de voorspelde duisternis, maar op klaarlichte dag

Ook Beatrice de Graaf ziet een rechtstreekse lijn naar de Bush-jaren. Ze merkt op dat de juristen die voor Bush de Patriot Act opstelden, nu zelfs terugkeren naar Washington om Trumps beleid te rechtvaardigen, zoals Viet Dinh en Jennifer Newstead.

Dat die juristen onder Biden en Obama niet welkom waren in de overheid, betekent overigens niet dat de wens om onwelgevalligen in rechteloze detentie te houden het Witte Huis ooit heeft verlaten. Wells Dixon: „Ook de afgelopen jaren, onder Obama en Biden, hebben de Verenigde Staten buitenlandse regeringen of groepen ingezet om mensen namens hen te arresteren. Je ziet dat in Syrië, waar de Syrische Democratische Strijdkrachten vermoedelijke leden van ISIS voor de VS gevangen houden. Wederom met het doel om mensen weg te houden bij Amerikaanse rechtbanken. Proxy-detentie is nooit verdwenen.”

Angst aanjagen

Toch zet Trump wel degelijk nieuwe stappen, vindt de advocaat. De regering-Bush opereerde aanvankelijk in het diepste geheim. Trump allesbehalve. „De regering-Trump gebruikt de beelden en symboliek van Guantánamo juist actief om immigranten angst aan te jagen. Ze posten erover op sociale media.”

Ook de relatie met rechters is volgens Wells Dixon fundamenteel anders. De regering-Bush probeerde weliswaar de rechtbank ervan te overtuigen dat ze geen bevoegdheid hadden in Guantánamo, maar toen de rechters hun macht eenmaal uitoefenden, verzette Bush zich daar niet tegen. Trump wel. „Die zegt: het maakt niet uit wat de rechters zeggen, we gaan het niet doen.”

Ik denk dat het negeren van rechterlijke uitspraken de ondergang van de Trump-regering zal betekenen

Het wrange is: voor het individu maakt het niet altijd uit of er lippendienst wordt bewezen aan de hoven. Want ook toen er wel gerechtelijke toetsing kwam in Guantánamo was het voordeel voor de gevangenen daarvan beperkt, vertelt Wells Dixon. Zelfs de regering-Obama – die per decreet vastlegde dat Guantánamo Bay binnen een jaar gesloten zou worden – heeft niet voor elke gevangene gerechtigheid gebracht. Sterker nog: er zitten nog steeds vijftien mensen vast uit de periode van de war on terror.

Ook een cliënt van Wells Dixon, een Somaliër waar de Amerikaanse rechter jaren geleden al over oordeelde dat hij geen bedreiging vormt en vrijgelaten moet worden, zit er tot zijn frustratie nog steeds. De VS willen hem niet naar Somalië terugsturen en hebben onvoldoende diplomatieke inspanningen geleverd om hem in een derde land te vestigen. „Ik koester daarover net zoveel wrok tegen de regering-Biden als tegen de regering-Trump. Niemand heeft iets gedaan om hem te helpen.”

Publieke opinie

Maar Wells Dixon put hoop uit de escalatie van de laatste weken. Dat Trump gerechtelijke uitspraken naast zich neerlegt, noemt hij „een enorme strategische fout”. „Ik denk dat het de ondergang van de Trump-regering zal betekenen.”

Met de regering-Bush ging het net zo. Toen de wereld weet kreeg van de misstanden in de black sites, in Abu Graib, en in Guantánamo, zorgde dat voor een verschuiving in de publieke opinie. Nu blijkt uit de peilingen dat 54 procent van de Amerikanen vindt dat Trump zijn bevoegdheden overschrijdt, en zegt 76 procent dat een president geen uitspraken van het Hooggerechtshof mag negeren.

Trump overspeelt zijn hand, denkt Wells Dixon. „En misschien, heel misschien, zal er daardoor eindelijk enige verantwoording komen voor deze jarenlange poging van opeenvolgende Amerikaanse presidenten om mensen buiten de rechtsstaat te plaatsen, waar ze de vrije hand hebben om deze mensen te terroriseren, te martelen of eindeloos gevangen te houden.

Delen

Mail de redactie

Als Gaza een openluchtgevangenis is, is de lucht dan nog een ultieme optie om de hongerende bevolking te bereiken? Kunnen voedseldroppings – hoewel notoir onveilig en inefficiënt – een laatste redmiddel zijn?

Het is een belachelijke oplossing, zeggen noodhulpdeskundigen. Er staan immers vijfduizend vrachtwagens met hulpgoederen in de regio te wachten tot ze de grens over mogen die de Israëlische premier Benjamin Netanyahu begin maart hermetisch heeft laten afsluiten. Eén woord van hem en de duizenden kinderen die de meest ernstige stadia van ondervoeding ingaan, kunnen worden gered.

Er zijn activisten die via de Middellandse Zee proberen Gaza te bereiken. Deze vrijdag meldde de internationale ngo Freedom Flotilla Coalition dat hun schip in internationale wateren ter hoogte van Malta met drones is aangevallen, waardoor er brand aan boord ontstond. Een reddingsactie door Malta heeft de opvarenden in veiligheid gebracht. De organisatie vermoedt dat Israël de aanval heeft uitgevoerd.

Netanyahu is al twee maanden onverzettelijk. Hamas steelt hulpgoederen, zei de premier op 2 maart, en daarom besloot hij dat er niets meer Gaza in mag. Hij zegt hiermee ook de druk op Hamas te willen verhogen om de resterende Israëlische gijzelaars vrij te laten. Waarom dit het uithongeren van twee miljoen burgers zou rechtvaardigen, zei hij er niet bij.

De afgelopen week lag die vraag voor bij het Internationaal Gerechtshof in Den Haag, op verzoek van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties. De uitspraak kan echter nog maanden op zich laten wachten. Bovendien negeert Israël eerdere opdrachten van het hof.

Laatste voorraden

De Haagse realiteit staat ver af van die in Gaza, waar de nood onderhand extreem is. VN-organisaties hebben een week geleden hun laatste voorraden aan de gaarkeukens gegeven en verwachten dat die binnen enkele dagen op zijn. Hun bakkerijen sloten al eind maart. Als er geen verandering komt zullen grote aantallen mensen sterven van de honger.

Lees ook

Het eten is op – en aan de grens van Gaza staan drieduizend vrachtwagens met noodhulp tevergeefs te wachten

Voedseldroppings, airdrops in jargon, zijn de omslachtigste manier van noodhulpverlening: in een vliegtuig past veel minder lading dan in een vrachtwagen. Vliegen is daarnaast veel duurder dan transport over de weg. De lading moet aan parachutes worden afgeworpen en op een veilige plaats landen.

Dat laatste is moeilijk, zeker in een dichtbevolkt gebied als Gaza. Hulpverleners moeten klaarstaan om het voedsel op een ordelijke manier uit te delen aan mensen die door hun wanhoop pakken wat ze pakken kunnen. Ze moeten bovendien voorkomen dat de pakketten in handen van strijdende partijen komen. Kortom, airdrops zijn vaak veel te beperkt, zeer complex en kosten een veelvoud van hulp over de weg.

Toch zijn er een jaar geleden tientallen airdrops boven Gaza uitgevoerd, door een coalitie van staten, waaronder Nederland. Hulp over land was op dat moment niet helemaal verboden, maar ook toen mocht er veel te weinig naar binnen. Buurland Jordanië coördineerde de airdrops en had daarvoor een Multinational Airdrop Planning Cell ingericht, waar ook de Nederlandse krijgsmacht een officier had gestationeerd.

36.000 kant-en-klaarmaaltijden

Nederland voerde zijn eerste twee airdrops uit in februari vorig jaar, schreef het toenmalige kabinet-Rutte IV aan de Tweede Kamer, en daarna nog enkele in maart en april. Andere landen in de coalitie waren onder meer Egypte, de Verenigde Arabische Emiraten, de Verenigde Staten, Singapore en een aantal West-Europese staten. Om een indruk te geven van de omvang: in één vlucht van de Amerikaanse luchtmacht zaten 36.000 kant-en-klaarmaaltijden. Dat is niet niks, maar gezien de nood een druppel op een gloeiende plaat.

In sommige gevallen – onbekend is bij welke – kostten de airdrops mensenlevens. Op 8 maart vielen er volgens de autoriteiten in Gaza zeker vijf doden doordat een parachute niet open ging en het pakket bovenop hen viel. Later die maand kwamen zes mensen om toen ze onder de voet werden gelopen in gedrang om gedropte pakketten.

Om ongelukken te voorkomen, werden de pakketten soms opzettelijk in de Middellandse Zee geworpen, waarna ze met het getij en de wind mee naar de kust dreven. Eind maart 2024 liep dit toch verkeerd af, toen Gazanen de zee in doken om ze te pakken te krijgen. Zeker twaalf mensen verdronken, onder wie iemand die verstrikt raakte in een parachute.

Sinds februari van dit jaar zijn er geen Nederlandse officieren meer actief bij de planningscel in Jordanië, zegt het ministerie van Defensie desgevraagd. En sinds de hervatting van het Israëlische offensief in Gaza op 18 maart is de cel helemaal niet meer actief. De Jordaanse autoriteiten krijgen geen toestemming meer van Israël om het luchtruim te betreden en hulpvluchten uit te voeren, aldus Defensie.

Daarmee is het einde verhaal, zegt ook het ministerie van Buitenlandse Zaken. Vorig jaar was die toestemming er wel, nu mag er ook via de lucht geen hulp naar Gaza. Tóch het luchtruim betreden zou leiden tot een diplomatiek incident. Daarnaast wijst Buitenlandse Zaken op de verslechterde situatie op de grond. Door de aanhoudende gevechten en het gebrek aan bescherming van hulpverleners is de veilige ontvangst en verspreiding van de hulp „vrijwel onmogelijk”.

Heel grote hoogte

Hardop denkend komt luitenant-generaal buiten dienst Mart de Kruif, voormalig commandant der landstrijdkrachten, op één theoretische manier om in deze omstandigheden toch voedsel Gaza binnen te krijgen. „Je zou kunnen onderzoeken of een HAHO-drop mogelijk is.” HAHO is de afkorting van high altitude, high opening. „Je werpt de pakketten van heel grote hoogte af buiten het Israëlische luchtruim, dus boven de Middellandse Zee, en berekent hun glijvlucht op zo’n manier dat ze op de wind alsnog in Gaza belanden. Er zijn technische systemen waarmee je dit precies kunt sturen. In Afghanistan hebben we zo special forces diep in vijandelijk gebied bevoorraad.”

De kans dat dit werkt is uiterst klein, zegt De Kruif. „Je betreedt zelf het luchtruim niet, maar die hulp natuurlijk wel. Je moet er daarom op rekenen dat Israël de pakketten uit de lucht zal schieten.” Zou Israël werkelijk het raketschild Iron Dome in werking stellen voor zwevende kant-en-klaarmaaltijden? „Nee, daar gaan ze geen dure raketten aan verspillen. Maar ze kunnen er wel gevechtsvliegtuigen op af sturen.” Deze methode zou airdrops dus nóg omslachtiger maken en het resultaat nog poverder dan het al is.

Staten met invloed, zoals de VS en de EU-lidstaten, kunnen Israël dwingen om de hulp door te laten

Het Global Centre for the Responsibility to Protect, een denktank in New York, wijst airdrops resoluut af, maar niet alleen om redenen van uitvoerbaarheid. De responsibility to protect is een internationale norm, in 2005 aangenomen door de VN, die voorschrijft dat staten zich verantwoordelijk voelen om in te grijpen als een bevolking niet door zijn eigen leiders wordt beschermd tegen genocide of andere ernstige misdrijven. Het centrum vindt dat de VS en de Europese Unie hierin nu ernstig tekortschieten.

Het schrijft per e-mail: „Israëls moedwillige blokkade van levensreddende hulp komt neer op aanhoudende, opzettelijke uithongering van een burgerbevolking. Dat is een oorlogsmisdaad waarvoor het Internationaal Strafhof arrestatiebevelen heeft uitgevaardigd. Staten kunnen airdrops niet gebruiken om de aandacht af te leiden van hun verplichting om alle politieke, diplomatieke en economische middelen in te zetten ter bescherming van de Palestijnse bevolking.”

„Staten met invloed, zoals de VS en de EU-lidstaten, kunnen Israël dwingen om de hulp door te laten. Ze moeten uitvoering geven aan de arrestatiebevelen van het Strafhof, verbieden dat Israëlische functionarissen door hun luchtruim vliegen, sancties instellen en de export van wapens naar Israël volledig staken. Het is door het ontbreken van deze maatregelen dat Israël zich gesterkt voelt om de huidige belegering van Gaza voort te zetten.”

Delen

Mail de redactie

Eén telefoontje van Barack Obama volstond in 2012 om de Rwandese president Paul Kagame tot inkeer te brengen. Na slechts een week van bezetting verlieten de door Rwanda gesteunde M23-rebellen de strategische Oost-Congolese stad Goma. Één simpele vingerknip vanuit Washington bleek voldoende.

Intussen heeft Kagame zich internationaal gepositioneerd als onmisbare strategische partner, jaarlijks gesteund met meer dan 1 miljard euro aan buitenlandse hulp. Sinds januari heeft M23 opnieuw steden onder controle als Goma en Bukavu, en Rwanda verstevigt stilzwijgend zijn greep op Oost-Congo, zonder tekenen van terugtrekking.

Vrijdag hopen onderhandelaars in Washington een vredesverklaring tussen Congo en Rwanda te bezegelen. Europa bezigde in de afgelopen maanden veel retoriek over mensenrechten, maar wist dat niet in concrete actie om te zetten. De aanstaande deal kwam vooral tot stand onder aansporing van de VS, die hopen te profiteren van de vele grondstoffen in de regio. In de tekst van de vredesverklaring zetten de VS vooral in op een eigen grondstoffenakkoord met Kinshasa als hefboom voor stabiliteit, in de geest van Trumps transactie-denken.

Rwanda heeft als geen ander geleerd de wereld te lezen, zegt Kristof Titeca, hoogleraar aan het Instituut voor Ontwikkelingsbeleid van de Universiteit Antwerpen. „Het weet precies hoe het zijn internationale relaties moet beheren, terwijl het zijn eigen agenda doorzet in Congo.”

Hoe verhouden Europa en de VS zich tot Rwanda en wat zegt hun soepele opstelling richting Rwanda, terwijl de schendingen van mensenrechten doorgaan, over de internationale diplomatie?

Europese Unie

De Europese Unie sloot vorig jaar óók een akkoord over grondstoffen met Kigali, dat de delving daarvan ‘eerlijker en duurzamer’ moest maken. Dat was toen al omstreden. In het oosten van Congo klonken al geweerschoten en VN-rapporten spraken toen al van systematische uitbuiting van Congo’s natuurlijke rijkdommen. Toch hield de Europese Commissie hieraan vast en werd ook de hulp aan Rwanda (zo’n 900 miljoen euro) voortgezet.

In Brussel geldt het kleine land als modelstaat: economisch efficiënt, bestuurlijk strak, militair doortastend. Via ontwikkelingshulp, handelsverdragen en defensiesamenwerking groeide Rwanda uit tot een sleutelpartner én toonbeeld van post-conflicttransformatie na de genocide van 1994. „Ze zien het land als een visionair Afrikaans model”, zegt politicoloog Kristof Titeca. „Geen wonder dat invloedrijke stemmen binnen de EU het Kagame-regime ten alle koste blijven verdedigen.”

Pas in maart volgde een eerste diplomatieke berisping. Een Europees sanctiepakket trof hoge Rwandese generaals, M23-leiders en de Rwandese mijnbouwautoriteit. De hulp aan het land blijft intact, een manier voor Europa om Rwanda aan boord te houden als strategische bondgenoot. „Het is opmerkelijk hoe timide deze reacties zijn”, zegt Phil Clark, hoogleraar internationale politiek aan SOAS in Londen. „Het gaat vooral om een signaalfunctie: we sturen een boodschap, maar we willen de relatie niet echt beschadigen.”

Lees ook

Tijdens de protestmars richting het Internationaal Strafhof klinkt de roep om gerechtigheid voor Congo

Erg eensgezind is de EU niet. Sommige lidstaten trekken hun eigen lijn. België verbreekt alle diplomatieke banden met Rwanda en ook het VK en Duitsland nemen maatregelen. Maar Frankrijk, Luxemburg en Portugal houden veel verder gaande sancties tegen, uit angst hun economische en veiligheidsbelangen te ondermijnen.

Critici wijzen op de dubbele moraal: wel sancties tegen Rusland, maar aarzeling tegenover een bondgenoot met soortgelijke modus operandi.

Meer dan ooit is Europa een pragmatische macht geworden, zegt Anjan Sundaram, regio-expert en auteur van Bad News, een boek over de dictatuur onder Kagame. „De oorlog in Oekraïne heeft dat proces versneld. Morele principes worden ingeruild voor strategisch comfort, zelfs als dat betekent dat Europees belastinggeld indirect de oorlogskas van Rwanda financiert.”

 

---

Frankrijk

Toen jihadisten in 2020 de gasinstallaties van het Franse TotalEnergies in Mozambique bedreigden, was het niet het Franse leger dat in actie kwam, maar Rwandese militairen. Die wending mag op zijn zachtst gezegd verrassend worden genoemd, want jarenlang was de relatie juist ronduit slecht.

De ommekeer kreeg vaart onder Emmanuel Macron, president sinds 2017. In 2021 erkende Macron – zonder schuld te bekennen – de „verpletterende” Franse verantwoordelijkheid bij de Rwandese genocide in 1994. Mede om die reden was Kagame jarenlang „fel anti-Frans”, zegt Phil Clark. „Maar vandaag is de verhouding een van de hechtste diplomatieke allianties voor Rwanda”. In eenzelfde adem sloten de landen nieuwe militaire en economische akkoorden.

Als op één na grootste hulpdonor speelt Frankrijk een sleutelrol in het versterken van Rwanda’s diplomatieke positie op het wereldtoneel. Dankzij de invloed binnen de EU slaagt Parijs er vooralsnog in Rwanda de politieke rugdekking te verlenen die nodig is om haar aanzienlijke Europese hulpbudgetten veilig te stellen.

Lees ook

Gedekt door slimme diplomatie kan Rwanda zijn agressieve gang gaan

Kigali is bovendien een militaire macht die niet meer te negeren valt. Met bijna zesduizend blauwhelmen is Rwanda de op twee na grootste leverancier aan VN-vredesmissies, en heeft het zich bewezen als een belangrijke strategische pion in Afrika. „Kagame wordt gezien als degene die orde schept waar internationale missies falen”, zegt Lidewyde Berckmoes, universitair hoofddocent aan het Afrika-Studiecentrum in Leiden. „Voor Frankrijk, dat in Afrika militair onder druk staat, is dat aantrekkelijk.”

 

---

België

In Kigali stond de Belgische vlag al scheef nog voor ze werd neergehaald. Toen Rwanda afgelopen maand abrupt de diplomatieke relaties met België verbrak, was dat geen verrassing meer, maar een uiteenspatting van jarenlang oplopende spanningen. Aanleiding: Belgische druk ten behoeve van Europese sancties tegen het Rwandese regime voor zijn bijdrage aan de oorlog in Oost-Congo.

België was een drijvende kracht achter het EU-sanctiepakket. Ook de mineralendeal met Rwanda werd mede op Belgisch aandringen officieel „onder herziening” geplaatst. Voor de Belgische buitenlandminister Maxime Prévot komt die houding voort uit „respect voor het internationaal recht”. Want, zo zei hij eerder dit jaar in de Kamer, „wie de territoriale integriteit van een buurland schendt, moet dat voelen”.

Maar zonder bredere steun binnen de EU dreigt het bij symboliek te blijven, zegt politicoloog Kristof Titeca. „De Belgische houding is moreel helder, maar politiek kwetsbaar. Een kleine speler met een grote mond is voor Rwanda des te makkelijker aan te vallen.”

Lees ook

Is de belofte van vrede voor Oost-Congo meer dan een charmeoffensief?

Volgens hoogleraar Phil Clark speelt de grote Congolese diaspora in België een rol: die dwingt het land tot een scherpere houding. „Belgische diplomaten lijken het koloniale verleden zelf grotendeels achter zich gelaten te hebben. Maar Kigali speelt er gretig op in.”

Met een giftige sneer over de bekoelde relaties beschuldigde Kigali België van „zielige pogingen om neokoloniale illusies in stand te houden.” Rwanda (eveneens een oud-kolonie, red.) benut het Belgische koloniale verleden als retorisch wapen, zegt emeritus hoogleraar Filip Reyntjens. „De voormalige kolonisator is ideaal om internationale kritiek af te doen als neokoloniaal en paternalistisch.”

De Rwandese diplomatiek breuk met België was exemplarisch voor hoe Rwanda omgaat met kritiek: escaleren om te isoleren. „Voor Kagame geldt de simpele regel”, zegt Sundaram. „Wie Rwanda niet onvoorwaardelijk steunt, verliest een plek aan hun tafel”.

 

---

Verenigde Staten

In Washington viel vooral de aarzelende en op momenten ongeïnteresseerde houding op ten aanzien van de oorlog in Oost-Congo. Pas in april, na een ongewoon scherpe persconferentie van Trumps Afrika-gezant Massad Boulos, klonk er publieke veroordeling: „De Rwandese troepen moeten zich terugtrekken.”

De publieke veroordeling bleek al snel verweven met strategische berekening. Boulos verwees in één moeite door naar gesprekken over Amerikaanse investeringen in de Congolese mijnsector na toenadering van Kinshasa. Die zouden vrijdag moeten uitmonden in een Rwandees-Congolees vredesakkoord. Toegang tot Congolese mineralen, zoals kobalt en coltan, geldt al jaren als strategische prioriteit in Washington. „Congo zit op rijkdom”, zegt politicoloog Titeca. „En de VS willen China daarin de pas afsnijden. Washington hoopt op een grondstoffenakkoord met Kinshasa, zonder Kigali voor het hoofd te stoten”.

Lees ook

Is de belofte van vrede voor Oost-Congo meer dan een charmeoffensief?

Sinds Donald Trump opnieuw voet zette in het Witte Huis, proberen Congo en Rwanda nerveus in de gunst van de Amerikaanse president te komen. De Rwandese buitenlandminister sprak van „een nieuwe wind” onder zijn leiderschap, terwijl Congolese lobbyisten Washington platliepen in de hoop op een mineralendeal in ruil voor veiligheidsgaranties. Nu Trump terug is, is de aard van het diplomatieke opbod transactioneler dan ooit tevoren, zegt Angela Muvumba-Sellström van het Nordic Africa Institute. „Dat opportunisme komt met een prijs: mensenrechten en regionale stabiliteit zijn nog zelden een leidend motief.”

Regio-expert Anjan Sundaram ziet hoe Washington zich profileert als bemiddelaar, maar intussen de militaire samenwerking met Rwanda, essentieel voor Kigali, gewoon voortzet. „Rwanda blijft een soort militaire huisbewaarder van het Westen in Afrika, die het vuile werk in conflictgebieden opknapt.”

Wie zijn militaire outsourcing aan Kigali toevertrouwt, kan zich geen confrontatie veroorloven, zegt Muvumba-Sellström. „De Amerikaanse strategie is niet om Rwanda in te perken. Het is om hen binnenboord te houden.”

Washington, dat zich altijd gretig heeft geprofileerd als moreel kompas van de wereld, lijkt Rwanda een uitzonderingspositie te gunnen. De VS hebben net als de EU symbolische sancties opgelegd aan individuele Rwandese functionarissen. Maar dat is louter een gebaar, geen beleid, oordeelt Phil Clark. „Het signaal: we veroordelen openlijk, maar we tolereren het eigenlijk wel.”

 

---

Verenigd Koninkrijk

Toen Boris Johnson in 2022 zijn asieldeal met Rwanda sloot, zag de toenmalige Britse premier in Kagame een gewillige bondgenoot om zijn beloofde strenge asielbeleid een zet te geven. De zogeheten ‘Rwanda-deal’ – door mensenrechtenorganisaties fel bekritiseerd – hield in dat het VK zo’n 430 miljoen euro betaalde aan Kigali om zijn asielprocedure uit te besteden. Onder de Labourregering van Keir Starmer, die de deal schrapte, veranderde de Britse toon ten aanzien van Rwanda. In maart bevroor het VK onder meer directe hulp aan Rwanda, goed voor 37 miljoen euro per jaar.

Al kort na de inname van Goma bracht de Britse buitenlandminister David Lammy Kigali een ongewoon scherpe waarschuwing: Rwanda zet in totaal ruim 1 miljard dollar aan internationale hulp op het spel. Want zonder materiële steun van Rwanda was het M23 nooit gelukt om militair door te breken, zei hij in het Lagerhuis. In een telefoongesprek had hij Kagame naar eigen zeggen duidelijk gemaakt dat zijn regering niet langer bereid is schendingen van de territoriale integriteit door de vingers te zien. „Net zoals we dat in Europa niet toestaan, kunnen we dat nergens ter wereld toelaten.”

Die strengere houding markeert een breuk met het voorheen welwillende beleid dat onder zowel Labour- als Conservatieve regeringen werd gevoerd. Prominente figuren als oud-premier Tony Blair prezen jarenlang de samenwerking met Kigali, terwijl kritiek op Rwandese inmenging in Oost-Congo grotendeels werd gesmoord.

Volgens Titeca toont de migratiedeal hoe in de huidige wereldorde morele principes onderhandelbaar zijn. „Zolang de deal liep, was er opvallend weinig kritiek vanuit Londen op Rwanda. Pas na de regeringswissel volgden diplomatieke maatregelen.”

Lees ook

Hoe Rwanda het lot van Oost-Congo blijft bepalen

Toch zijn nog niet alle banden met Rwanda verbroken. Afgelopen week zegde het VK een nieuwe reeks militaire trainingen toe aan Kigali. Ook binnen Westminster klinken nog altijd geluiden die Rwandese inmenging vergoelijken: zo verdedigde oud-minister Andrew Mitchell, Kigali’s optreden in Oost-Congo, ondanks de ferme taal van zijn partijgenoot Lammy. Lidewyde Berckmoes, universitair hoofddocent aan het Afrika-Studiecentrum in Leiden, ziet in het behoud van de status quo een patroon van passieve tolerantie. „Het uitblijven van daadkrachtige stappen heeft regimes altijd meer ruimte gegeven om geweld te gebruiken.”

 

---

Nederland

In de gangen van het ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag wordt over Rwanda eigenlijk zelden gesproken. Het beleid van het kabinet-Schoof ten opzichte van Rwanda blijft opvallend voorzichtig. Tijdens een recente rondetafel in de Kamer werd duidelijk dat er zorgen zijn over de effectiviteit van de huidige sancties en diplomatieke maatregelen.

Minister Veldkamp kreeg Kamervragen over de passieve houding van Nederland. Terwijl buurlanden als België en Duitsland binnen de EU wél aandringen op verdere sancties tegen Rwanda, verwees het buitenlandministerie naar ‘stille diplomatie’ en de noodzaak om relaties niet te verzieken. En hoewel de buitenlandminister verdere „sancties verwelkomt”, lijkt de uitvoering daarvan nog ver weg.

In plaats van het voortouw te nemen, verschuilt Den Haag zich achter gezamenlijke EU-resoluties en volgt het liever de lijn van grotere lidstaten. „Juist voor een land dat mensenrechten tot zijn grondbeginselen rekent, valt de terughoudendheid op”, zegt Berckmoes. „Terwijl stilte zelden neutraal is en in werkelijkheid ruimte creëert voor escalatie. En dat beseft Kagame maar al te goed.”

In maart erkende Veldkamp in antwoorden op Kamervragen voor het eerst dat Rwandese aanwezigheid op Congolees grondgebied een schending van het internationaal recht. Maar concrete stappen blijven uit: de Rwandese ambassadeur in Nederland is niet ontboden, terwijl de EU dat in februari wél deed. Het blijft bij diplomatieke telefoontjes.

Verder stelt Veldkamp dat Nederland binnen de EU pleit voor een „schorsing van de grondstoffendeal”, maar voegt eraan toe dat deze samenwerking een „basis biedt voor dialoog en transparantie”. Voor Phil Clark voelt het als diplomatiek uitstelgedrag die in de praktijk neerkomt op: aanspreken, maar niet aanpakken. Dat het kabinet wel wijst op de humanitaire inzet van Nederland in Oost-Congo, overtuigt Clark allerminst. „Als je Rwanda op andere vlakken niet aanspreekt, blijft het holle solidariteit.”

In de jaren 2000 kreeg Rwanda nog aanzienlijke Nederlandse steun voor wederopbouw. Vandaag zijn de economische belangen van Nederland in Rwanda bescheiden – Nederlandse export naar Rwanda bedroeg in 2023 zo’n 33 miljoen euro – maar symbolisch niet onbelangrijk. Er lopen samenwerkingen op het gebied van waterbeheer, voedselzekerheid en duurzame energie.

In 2012, toen de wereld kennisnam van de Rwandese steun aan M23, was Nederland een van de weinige landen die tijdelijk de hulp opschortte. Een zeldzaam moment van principiële daadkracht, zegt Lidewyde Berckmoes: „Den Haag had toen nog de ambitie om een moreel kompas te volgen.”

Delen

Mail de redactie

Hoe dichter bij de grens met Wit-Rusland, hoe stiller het wordt. Op de E85, de weg die het Wit-Russische Brest verbindt met het Oekraïense Loetsk, is de gebruikelijke stoet vrachtwagens verdwenen. De weg, om de paar kilometer onderbroken door een militair checkpoint, is sinds de oorlog zo goed als leeg. Eromheen liggen de weilanden vol drakentanden en prikkeldraad, door de bossen zigzaggen nauwelijks zichtbare loopgraven en overal staan splinternieuwe bunkers.

Het is vrijwel onmogelijk om als niet-bewoner de grenszone te bereiken. Het is nog moeilijker om via de andere kant van de grens – door Wit-Rusland – Oekraïne binnen te komen. Toch lukt het zo’n twintig tot zestig mensen per dag via de grensovergang in Domanove. Het is de enige grensovergang die open is voor mensen uit de bezette gebieden, die via Rusland of Wit-Rusland willen terugkeren naar gebied dat onder controle is van Kyiv. Alleen kennen niet velen deze ‘humanitaire corridor’.

De meeste grenspassanten hier kunnen niet naar de Europese Unie vluchten omdat ze geen paspoort hebben, maar slechts een Oekraïense ID-kaart die alleen in extreme uitzonderingen wordt geaccepteerd aan de Europese grenzen. Sommigen hebben helemaal geen documenten, of waren nog minderjarig toen de oorlog uitbrak en konden in bezet gebied geen Oekraïense documenten aanvragen.

Bereiken ze eenmaal de humanitaire corridor in Domanove dan worden ze na een stevige ondervraging door Oekraïense veiligheidsdiensten met open armen ontvangen. Verschillende organisaties regelen gratis maaltijden, vervoer naar het dichtstbijzijnde stadje Kovel en de doorreis naar hun eindbestemming.

Maar het is vooral de reis naar Domanove die gevaarlijk is: vluchten uit bezet gebied, liegen over de bestemming tegen Russische veiligheidsdiensten, langs checkpoints komen en een dagenlange reis door Rusland en Wit-Rusland. De meesten komen uit een van de vier (gedeeltelijk) door Rusland bezette provincies in Oekraïne en kunnen niet vluchten via de frontlijn. Dat is te gevaarlijk. Dus wacht hen een reis door Rusland en Wit-Rusland om Oekraïne te bereiken. Sommigen krijgen hulp van smokkelaars of vrijwilligers, anderen doen het op eigen houtje. Regelmatig blijken gevluchte Oekraïners uit bezet gebied spoorloos verdwenen – waarschijnlijk opgepakt door de Russische veiligheidsdiensten.

NRC sprak een dag lang alle mensen die vanuit Wit-Rusland de grens overkwamen in het Oekraïense Domanove.

 

10.47Echtpaar uit een dorp in Loehansk

Een ouder echtpaar komt lopend de grens over in Domanove. Een sporttas en twee leren tassen is alles wat ze met zich mee dragen. Ze hebben drie dagen gereisd vanuit door Rusland bezet gebied in de noordoostelijke provincie Loehansk. „Ons verhaal moet worden verteld”, zegt de vrouw onmiddellijk terwijl ze neerploft op een stoel in de keet van een hulporganisatie. „Er is geen vrijheid van meningsuiting”, begint de man over het door Rusland bezette Loehansk. „Tijdens de Russische presidentsverkiezingen vorig jaar kwamen twee personen – één gemaskerd met een machinegeweer – naar ons huis met een stembiljet en keken mee terwijl wij gedwongen op het stembiljet het vakje van Poetin moesten aanvinken.”

„Het was moeilijk om ons huis te verlaten”, vertelt de vrouw met neergeslagen ogen. „We werkten daar, hadden ons eigen huis opgebouwd. Maar welke dromen konden we daar nog laten uitkomen? Er is daar geen levensgeluk. We hebben onze kinderen en kleinkinderen drie jaar niet gezien. Het is ongelooflijk dat we ze nu gaan zien.”

De reis bereidden ze zorgvuldig voor. Ze gingen één keer eerder de grens met Rusland over. Als test. Toen werden ze uitgebreid ondervraagd. Maar de tweede keer, tijdens hun definitieve vertrek, mochten ze bij de Russische grens doorlopen. „Blijkbaar stonden we al in het syteem”, vermoedt de man. Ze reisden daarna met de trein naar Minsk en Brest, pakten een taxi naar de grens.

Dan begint de vrouw opeens terug te krabbelen. „Ik wil toch niet met onze namen in de krant. Mijn moeder van 84 woont nog in Loehansk en ik wil over een paar maanden naar haar terugkeren. Misschien is het beter om niks meer te zeggen, want onze buurvrouw verdween zomaar op een dag en haar hebben we nooit meer terug gezien.”

 

11.35Regina (24) uit Donetsk

Met twee grote rolkoffers, een rugtas en een sporttas slalomt de 24-jarige Regina langs de betonblokken die op de grensovergang staan. Ze komt uit Donetsk. Haar moeder woont in Tsjechië, maar zij ging in 2023 terug naar Donetsk om voor haar grootouders te zorgen.

Als ze over het leven in Donetsk begint herhaalt ze één woord: ‘slecht’ en maakt ze van haar handen pistooltjes. „Er zijn geen luchtalarmen, maar wel dagelijks raketaanvallen. De huren zijn hoog, het leven is er duur. Maar stromend water is er nauwelijks.”

Over haar vertrek was ze vastberaden. „Een eigen mening? Die kun je in het door Rusland bezette gebied in je reet steken”, zegt ze terwijl ze aan haar vape lurkt. Ze vertelt verbaasd over haar leeftijdsgenoten die blij waren met elektrische deelscooters die Donetsk sinds kort heeft. „Ze zien dat als vooruitgang, terwijl ze maar vier uur per dag stromend water hebben.”

Volgens haar is een groot deel van Donetsk, dat al sinds 2014 bezet is door de Russen, pro-Russisch. „Ik denk dat slechts een vijfde van de bewoners van Donetsk pro-Oekraïens is. De propaganda daar is heftig, helemaal sinds 2022. Als ik daar ben heb ik het gevoel dat iedereen aan de paddo’s zit – ze leven in een fantasiewereld.”

Ze wil in Oekraïne blijven. Eerder woonde en werkte ze een tijdje in Tsjechië, net als haar moeder. „Maar in Europa wachten ze niet op ons Oekraïners – ze hebben ons niet nodig”, zegt Regina. „Ik ga in Oekraïne mijn eigen geld verdienen en blijf hier. Donetsk zal ooit weer Oekraïne worden.”

 

12.44Viktor uit Skadovsk

Op een stepje vervoert Viktor zijn sporttas. Het is alles wat hij over de grens heeft meegenomen na een lange trip met zijn auto uit Skadovsk – in de regio Cherson vlakbij de Krim. „De Russen zijn kut, maar de Wit-Russen irriteerden me nog meer. Zo ontiegelijk veel snelheidsboetes heb ik gekregen”, zegt hij terwijl hij een sigaretje opsteekt in de zon.

Viktor wilde met zijn auto de grens met Polen over, maar dat lukte niet omdat hij geen paspoort had. Daarna vertrok hij naar Domanove, liet zijn auto achter aan de Wit-Russische kant van de grens – alleen voetgangers mogen hier de grens over en gaat nu in Oekraïne een paspoort aanvragen om daarna weer terug te keren naar Wit-Rusland voor zijn auto. „Ik hou van mijn autootje. Maar schrijf maar niet op welke het is, want hij zit vol met gereedschap”, grijnst hij.

Praten wil hij niet. Maar na het zoveelste sigaretje in de zon begint hij toch te mijmeren. Over zijn neef die drie dagen gemarteld is door de Russische veiligheidsdiensten. „Hij moest iemand aangeven.” Over Oekraïners die opgepakt worden en in het Russische leger moeten dienen. „Er zijn al lijken teruggekeerd.” En over zijn zoons die in het Oekraïense leger dienen. „Ik heb al vijf keer de FSB [de Russische veiligheidsdienst] op bezoek gehad. Maar meer vertel ik je niet, want ik moet nog terug om mijn auto op te laten en de FSB heeft alles onder controle.” Hij steekt nog maar een sigaretje op.

 

12.38Jevdokia uit Belgorod, Rusland

Niet iedereen die de grens passeert komt uit de door Rusland bezette gebieden in Oekraïne. De Oekraïense Jevdokia woonde jarenlang in Rusland om te zorgen voor haar kleinzoon. „Ik woonde al in Belgorod toen de grootschalige invasie uitbrak, maar ik ga nu terug naar Charkiv omdat ik mijn dochter mis.”

Ze wilde eerst via Letland naar Oekraïne vluchten, maar dat kon niet zonder paspoort. Die van haar is vervallen en een nieuwe aanvragen kon niet in Rusland omdat de Oekraïense ambassade daar gesloten is.

„In Belgorod probeerde ik zo onzichtbaar mogelijk te leven”, vertelt ze terwijl ze een hap neemt van een rode bietensoep. „Ik bleef zoveel mogelijk thuis en zorgde voor mijn kleinkind. Maar ik miste ook mijn huis op het platteland bij Charkiv, mijn dochter, mijn vriendinnen. Mijn ziel ging dood in Rusland.”

 

13.22Arsen Saakjan (20)

Terwijl Jevdakia nog volop vertelt over haar tienjarige kleinzoon – „mijn geluk in de wereld” – komt een jongen in een Stone Island trainingspak de grens over. Zijn handen trillen, zijn blik is schichtig. Om zijn neppe Armani-tas hangt een kruisje. „Ik heb vijf dagen niet geslapen en een hele slof sigaretten gerookt van de stress”, zegt Arsen Saakjan (20). „Ik dank God dat ik hier eindelijk ben.”

Toen de oorlog uitbrak nam zijn tante hem als zestienjarige mee naar de oostkant van de Djnepr in Cherson. Het zou daar veiliger zijn, maar uiteindelijk bleek dat de verkeerde keuze: het gebied werd bezet door de Russen.

Sinds 2023 probeerde hij te ontsnappen. Maar keer op keer werd hij tegengehouden door de Russische veiligheidsdiensten. „Ik heb acht keer geprobeerd te vluchten en in totaal 8.000 dollar betaald aan smokkelaars.” Hij had niemand over zijn plannen verteld, zijn familie – die aan de in 2022 bevrijde kant van de rivier woont – hoorde het pas toen hij eenmaal in Minsk was aangekomen. „Alleen mijn toenmalige vriendin had ik het verteld, maar die heeft mij verlaten voor een Russische soldaat.”

Na een kop koffie, komt hij een beetje bij. „Ik voel vrijheid hier”, zegt hij kijkend in de warme middagzon. „En dat is het enige wat ik nodig heb – alles waar ik bang voor was heb ik achter mij gelaten.” Zijn schichtige blik verdwijnt als hij begint te vertellen over het leven in bezet gebied. Vrienden die elkaar verraden aan de Russen, de FSB die hem regelmatig ondervroeg en wilde dat hij pro-Oekraïense mensen zou aangeven, mensen die zomaar verdwenen, anderen die voor het Russische leger moesten vechten.

Nu wil hij naar zijn familie en uiteindelijk reddingwerker worden. „Ik zou zeker vechten voor Oekraïne”, zegt Arsen die nog niet de leeftijd van 25 jaar heeft bereikt om gemobiliseerd te worden voor het leger. „Wij zijn Oekraïners, wij geven niet op.”

 

14.34Ljoebov

Foto’s Kostyantyn Chernichkin

Ljoebov is een van de laatsten die deze dag de grens oversteekt – een vrouw van middelbare leeftijd die uit een dorp komt in het bezette Zaporizja. Ze had daar een prima leven, vertelt ze. Ze werkte in haar moestuin, bezocht de kerk en zorgde voor haar moeder. Maar nadat ze erachter kwam dat ze gezondheidsproblemen had, besloot ze te vluchten. Onderweg schrok ze van Rusland. „Zoveel arme mensen zag ik vanuit het raam in de bus”, zegt ze. „Ze woonden nog in houten hokken die wij gebruiken voor de dieren.”

Ze vertrekt naar Odesa. Naar haar dochter. „Die heb ik acht, of negen jaar niet gezien. Of langer? Ik weet het niet precies. Ongelooflijk, eigenlijk.”

 

14.41Jeva (23) en teckel Boersoela

<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Jeva (23), die vluchtte uit Moskou, wordt met haar teckel Bursula naar een opvang in Kovel gebracht. ” data-figure-id=”0″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Jeva (23), die vluchtte uit Moskou, wordt met haar teckel Bursula naar een opvang in Kovel gebracht. ” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/deze-mensen-vluchtten-uit-bezet-gebied-in-oekraine-er-is-daar-geen-levensgeluk-5.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/05/01145955/data131610843-6f5f73.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/deze-mensen-vluchtten-uit-bezet-gebied-in-oekraine-er-is-daar-geen-levensgeluk-27.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/deze-mensen-vluchtten-uit-bezet-gebied-in-oekraine-er-is-daar-geen-levensgeluk-25.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/deze-mensen-vluchtten-uit-bezet-gebied-in-oekraine-er-is-daar-geen-levensgeluk-26.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/deze-mensen-vluchtten-uit-bezet-gebied-in-oekraine-er-is-daar-geen-levensgeluk-27.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/deze-mensen-vluchtten-uit-bezet-gebied-in-oekraine-er-is-daar-geen-levensgeluk-28.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/8AQ-ICsiE4L3LZpd9sZLdPlMflU=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/05/01145955/data131610843-6f5f73.jpg 1920w”>

<figure aria-labelledby="figcaption-1" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Jeva (23) laat haar teckel Bursula uit in Kovel. ” data-figure-id=”1″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Jeva (23) laat haar teckel Bursula uit in Kovel. ” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/deze-mensen-vluchtten-uit-bezet-gebied-in-oekraine-er-is-daar-geen-levensgeluk-6.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/05/01145957/data131610873-09038b.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/deze-mensen-vluchtten-uit-bezet-gebied-in-oekraine-er-is-daar-geen-levensgeluk-31.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/deze-mensen-vluchtten-uit-bezet-gebied-in-oekraine-er-is-daar-geen-levensgeluk-29.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/deze-mensen-vluchtten-uit-bezet-gebied-in-oekraine-er-is-daar-geen-levensgeluk-30.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/deze-mensen-vluchtten-uit-bezet-gebied-in-oekraine-er-is-daar-geen-levensgeluk-31.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/deze-mensen-vluchtten-uit-bezet-gebied-in-oekraine-er-is-daar-geen-levensgeluk-32.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/o6DKmCQoAkksce9C0XoT4fBvopI=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/05/01145957/data131610873-09038b.jpg 1920w”>

Bij haar in de minibus, die de vluchtelingen naar de dichtstbijzijnde stad Kovel brengt, stapt Jeva (23) met haar teckel Boersoela in. Ze is de laatste die vandaag de grens is overgekomen. De Oekraïense komt uit Moskou, waar ze bijna haar halve leven woonde. „De laatste keer dat ik Oekraïne bezocht was in 2020”, zegt ze met een dik Moskous accent in het Russisch.

Nadat ze was afgestudeerd besloot ze te vertrekken. Maar het duurde een halfjaar voordat ze de benodigde reisdocumenten kon verkrijgen bij de Oekraïense ambassade in Minsk. „Ik zag geen perspectief meer in Moskou”, vertelt ze terwijl ze haar hondje aait achterin de bus. „Er is geen vrijheid daar. Sinds 2022 worden zoveel mensen gearresteerd vanwege hun mening.”

In de koffietent in Moskou waar ze werkte ging ze wel het gesprek aan over de oorlog in Oekraïne. „Iedereen wist van mijn Oekraïense afkomst. Ik verdedigde Oekraïne altijd en sprak me uit tegen de Russische propaganda”, zegt ze. „Misschien ga ik ooit op een dag terug naar Moskou, wanneer dit alles is afgelopen. Maar ik heb eigenlijk maar één vriendin daar.”

Ze wil nu in Kyiv gaan werken – misschien weer in een koffietent. „Ik weet niet wat de toekomst brengt”, zegt ze. „Ik heb in Oekraïne geen vrienden, het is een nieuw land voor mij. Maar ik voel me wel zeker over deze stap.”

Haar angst richt zich vooral op haar hondje Boersoela. „De raketaanvallen op Kyiv zullen een nieuwe ervaring zijn”, zegt Jeva. „Vooral voor mijn hond, die schrikt al van vuurwerk.” Achterin de minibus, die heen en weer schudt door de vele gaten in de weg, kruipt Boersoela dicht tegen Jeva aan.

 

17.30Vertrek

Aan het einde van de dag, als iedereen gegeten en gedoucht heeft in een van de drie opvangcentra in Kovel, vertrekken de meesten weer. De inmiddels ontspannen Arsen Saakjan pakt de bus naar het zuiden. De autoloze Viktor wordt opgehaald door zijn zoon. Regina staat op het perron van het treinstation in Kovel, klaar voor nog een reis van zo’n zestien uur voordat ze haar vriend in Odesa ziet. Op datzelfde perron vliegt Ljoebov haar dochter in de armen, die ze bijna een decennium niet in levende lijve heeft gezien. Alleen Jeva blijft achter en laat haar teckel Boersoela uit in de straten van Kovel tijdens de ondergaande avondzon.

Delen

Mail de redactie

Dan Dolghin is trots op zijn silo’s. Laten we boven beginnen, zegt de manager van de Comvex-graanterminal in de haven van Constanta. Een smal liftje brengt de bezoekers naar een platform op 35 meter hoogte, met goed zicht op 26 enorme silo’s. Goed voor de opslag van 212.000 ton graan, zegt Dolghin. „En daar komt binnenkort nog 28.000 ton bij.”

Langs de kade wordt een vrachtschip volgeladen met graan. „Dat vertrekt vannacht naar Soedan.” Op het platform, langs de kade, tussen de silo’s; overal waaien restjes graan. En overal stinkt het, onbestemd maar doordringend. Went dat, die geur? Dolghin: „Welke geur?”

De haven van Constanta (spreek uit: Constantza) in het zuidoosten van Roemenië is een belangrijke schakel in de wereldwijde graanhandel. Hier arriveert graan uit Roemenië, Bulgarije, Servië en Hongarije, aangevoerd over de weg, het spoor en de Donau. In de haven wordt het overgeslagen in vrachtschepen en via de Bosporus vervoerd naar de hele wereld, vooral naar Noord- en Oost-Afrika en het Midden-Oosten. Niet alle graan verlaat de Zwarte Zee via Istanbul; een deel gaat naar de overkant, naar de Kaukasus en door naar Centraal-Azië.

De strategische ligging aan de Zwarte Zee en dichtbij de Donau maakt de haven geliefd bij handelaren in grondstoffen en landbouwproducten. Constanta is een schakel in de Europese transportcorridors die beginnen in Duitsland, als eindpunt of als laatste stop voor Istanbul.

In het begin tilden ze met een kraan hele treinwagons op en kieperden ze het graan zo in het schip

Tot aan de Russische invasie van begin 2022 had Oekraïne, de ‘graanschuur van de wereld’, Constanta niet nodig. De graanschepen voeren van Odesa, Tsjornomorsk en Joezjne, havens in het zuidwesten van het land, rechtstreeks naar Istanbul. Deze export was niet alleen cruciaal voor de Oekraïense economie, hij was ook cruciaal voor de wereldwijde voedselvoorziening. De verwachting voor 2022 was dat Oekraïne verantwoordelijk was voor 12 procent van de wereldhandel in tarwe, 16 procent van die in maïs, 18 procent van de handel in gerst en de helft van die in zonnebloemolie.

Landroute

Met de Russische oorlog tegen Oekraïne werd alles anders. Rusland voerde aanvallen uit op de haven van Odesa, vrachtschepen op de Zwarte Zee waren niet langer veilig. De graanexport kelderde, de prijzen stegen, honger dreigde in delen van Afrika. De Black Sea Grain Initiative, beter bekend als de graandeal, bood een jaar lang soelaas, van juli 2022 tot juli 2023. Graanschepen konden de Zwarte Zeeroute weer gebruiken. Totdat Rusland een einde maakte aan de deal.

Lees ook

Lees ook deze evaluatie van de graandeal

Intussen zette Oekraïne ook in op een landroute om het graan te exporteren. Daarbij kwam Constanta in beeld, en daarmee ook Comvex. Zijn bedrijf speelde al vroeg een rol bij die alternatieve route, zegt bestuursvoorzitter Viorel Panait. Ook na de val van het communisme handelde hij snel: Panait richtte Comvex op in 1991, als op- en overslagbedrijf voor grondstoffen als ijzererts, kolen en bauxiet. Nu kijkt zijn werkkamer in Boekarest uit op het Plein van de Revolutie, waar de communistische dictator Ceausescu in 1989 zijn laatste toespraak hield.

Panait schetst de landroute: terwijl Oekraïne de aanvoer vanuit eigen land regelde, hielp Comvex mee om de voorzieningen in de Donauhavens Reni en Izmajil, op de grens van Oekraïne en Roemenïe, op te tuigen. De kleine havens waren niet berekend op de aanvoer van zoveel graan per trein en vrachtwagen. Het werd overgeladen naar binnenvaartschepen die via de Donau en het Donau-Zwarte Zeekanaal naar Constanta voeren. Panait: „Het was improviseren. In het begin tilden ze met een kraan hele treinwagons op en kieperden ze het graan zo in het schip.”

<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-captionposition="icon" data-description="Graanoverslag in de haven van Constanta.

Foto Andrei Pungovschi

” data-figure-id=”0″ data-variant=”row”><img alt data-description="Graanoverslag in de haven van Constanta.

Foto Andrei Pungovschi

” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/het-oekraiense-graan-vindt-nog-steeds-een-weg-naar-de-wereld-1.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/05/01104557/data131286521-2204a9.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/het-oekraiense-graan-vindt-nog-steeds-een-weg-naar-de-wereld-11.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/het-oekraiense-graan-vindt-nog-steeds-een-weg-naar-de-wereld-9.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/het-oekraiense-graan-vindt-nog-steeds-een-weg-naar-de-wereld-10.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/het-oekraiense-graan-vindt-nog-steeds-een-weg-naar-de-wereld-11.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/het-oekraiense-graan-vindt-nog-steeds-een-weg-naar-de-wereld-12.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/RmoorVFbvIa-x1R1LBWOSFSlKmw=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/05/01104557/data131286521-2204a9.jpg 1920w”>

<figure aria-labelledby="figcaption-1" class="figure" data-captionposition="icon" data-description="Zicht op de haven van Constanta.

Foto Andrei Pungovschi

” data-figure-id=”1″ data-variant=”row”><img alt data-description="Zicht op de haven van Constanta.

Foto Andrei Pungovschi

” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/het-oekraiense-graan-vindt-nog-steeds-een-weg-naar-de-wereld-2.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/05/01104555/data131286511-93f465.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/het-oekraiense-graan-vindt-nog-steeds-een-weg-naar-de-wereld-15.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/het-oekraiense-graan-vindt-nog-steeds-een-weg-naar-de-wereld-13.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/het-oekraiense-graan-vindt-nog-steeds-een-weg-naar-de-wereld-14.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/het-oekraiense-graan-vindt-nog-steeds-een-weg-naar-de-wereld-15.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/het-oekraiense-graan-vindt-nog-steeds-een-weg-naar-de-wereld-16.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/AjvDJ79c85sgCpWyNdIZyvOVXHo=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/05/01104555/data131286511-93f465.jpg 1920w”>

<figure aria-labelledby="figcaption-2" class="figure" data-captionposition="icon" data-description="Zicht op de haven van Constanta.

Foto Andrei Punchovschi

” data-figure-id=”2″ data-variant=”row”><img alt data-description="Zicht op de haven van Constanta.

Foto Andrei Punchovschi

” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/het-oekraiense-graan-vindt-nog-steeds-een-weg-naar-de-wereld-3.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/05/01104553/data131578692-612554.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/het-oekraiense-graan-vindt-nog-steeds-een-weg-naar-de-wereld-19.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/het-oekraiense-graan-vindt-nog-steeds-een-weg-naar-de-wereld-17.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/het-oekraiense-graan-vindt-nog-steeds-een-weg-naar-de-wereld-18.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/het-oekraiense-graan-vindt-nog-steeds-een-weg-naar-de-wereld-19.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/05/het-oekraiense-graan-vindt-nog-steeds-een-weg-naar-de-wereld-20.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/DDl4uc2r-meKzgjAfVWXeRU4JzQ=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/05/01104553/data131578692-612554.jpg 1920w”>

In januari en februari 2025 ging slechts 226.000 ton graan via Constanta, een jaar eerder was dat nog 1,3 miljoen ton.

Foto’s Andrei Pungovschi

Natuurlijk was het financieel interessant voor Comvex, erkent Panait. Los van de reguliere inkomsten ontving het bedrijf ook subsidie van de Europese Unie, omdat de landroute aansloot bij de solidarity lanes van de EU, een actieplan voor behoud van Oekraïense im- en export. „Maar we deden het uit compassie, om Oekraïne te helpen. We kenden Oekraïne niet, we moesten veel leren: hun taal, hun economie, hun infrastructuur. We hebben banden gesmeed. De oorlog is slecht, maar heeft ons wel in contact met Oekraïne gebracht.”

Territoriale wateren

Intussen boekte Oekraïne een opmerkelijk succes op de Zwarte Zee: de Russische oorlogsvloot werd verdrongen naar het oosten. Daarmee ontstond een tweede alternatief: varend van Odesa naar Istanbul, dicht langs de kust en door de territoriale wateren van NAVO-landen Roemenië en Bulgarije. Het ondiepe water laat geen Russische duikboten toe.

De kustroute is nu de beste optie: volgens de Europese Commissie verliet in maart 80 procent van zijn graan, oliezaden en aanverwante producten Oekraïne via de Zwarte Zee, tegen 20 procent via de solidarity lanes. In januari en februari van dit jaar ging slechts 226.000 ton graan via Constanta, een jaar eerder was dat nog 1,3 miljoen ton.

In de controlekamer van de graanterminal bevestigt manager Dolghin dat de export van Oekraïens graan via Constanta vrijwel is weggevallen. „Het is logisch dat ze liever de kustroute gebruiken. Het is logistiek minder complex. Alles draait in deze handel om snelheid en efficiëntie.”

Over het aanbod voor zijn terminal maakt Dolghin zich geen zorgen. Bijna alle silo’s zijn gevuld met Midden-Europees graan – met name maïs, gevolgd door tarwe en gerst – in opdracht van buitenlandse handelaren. En wat als een eventuele wapenstilstand leidt tot terugkeer van Russische schepen naar het westen van de Zwarte Zee? „Ik heb veel vertrouwen in de Oekraïeners. Dat zullen ze niet toestaan.”

Delen

Mail de redactie

Hayri Tunc, een Turkse freelancejournalist, keek er niet van op toen de politie hem op 24 maart om half zes ’s ochtends van zijn bed lichtte en meenam naar het hoofdbureau in Istanbul. Met tientallen anderen werd hij daar vier dagen vastgehouden. Zijn misdaad: hij had bij het stadhuis een door de autoriteiten verboden protestdemonstratie tegen de arrestatie van de populaire burgemeester Ekrem Imamoglu bijgewoond en er foto’s van gemaakt.

„Zo gaat het in Turkije”, zucht Tunc, een man met een stevig postuur en een schipperstrui. Hij is net terug van een zitting voor de rechtbank over zijn zaak. „Demonstreren mag niet meer en als je over je rechten als burger begint, accepteren ze het niet. Ze beschouwen je als een vijand als je niet aan hun kant staat”, vertelt hij tijdens een bezoek aan het kantoor van mensenrechtenorganisatie IHD, dichtbij het centrale Taksim-plein.

Tunc heeft al vier keer gevangen gezeten, soms enkele maanden achtereen. „Met zijn zestigen in zalen die berekend waren op dertig man. Het wemelde er van het ongedierte.” Desondanks blijft hij zich voor een meer democratisch Turkije inzetten.

Juist tijdens de politieke spanningen van de laatste weken worden de Turken er pijnlijk aan herinnerd dat de controle over het justitiële apparaat volledig in handen is geraakt van president Erdogan en diens AKP, een afkorting die ironisch genoeg staat voor Partij voor Rechtvaardigheid en Ontwikkeling. De president en zijn partij aarzelen niet om justitie als een wapen in te zetten tegen politieke tegenstanders.

Vooral in Istanbul, veruit de belangrijkste stad van Turkije, is dat voelbaar. Een sleutelfiguur daarbij is de vorige herfst door de regering benoemde hoofdaanklager bij het lokale parket, Akin Gürlek. Diens specialisme is juridisch kwetsbare plekken bij de tegenstanders van Erdogan op te sporen en hen vervolgens op te pakken, zodat ze de president niet langer in de weg staan.

‘Mobiele Guillotine’

Dat deed Gürlek, die de bijnaam ‘Mobiele Guillotine’ geniet, eerder al met de Koerdische leider Selahattin Demirtas – toen als rechter – en ook wees hij een verzoek om vrijlating van de bekende zakenman, filantroop en burgerrechtenactivist Osman Kavala af. Beiden zitten al jaren gevangen. Dat het Europese Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg de vrijlating van dit tweetal gelastte, legde Turkije domweg naast zich neer.

Imamoglu zou bij corrupte praktijken betrokken zijn geweest. Daarnaast eist de aanklager een straf van ruim zeven jaar tegen de burgemeester omdat deze Gürlek eerder dit jaar zou hebben beledigd en bedreigd. Imamoglu had zich dus bezondigd aan een terroristisch vergrijp, waarvan Gürlek het slachtoffer was, redeneerde het Openbaar Ministerie.

„Het is een nachtmerrie sinds Gürlek hier zit”, zegt Milena Buyum een medewerker van Amnesty International die in de stromende regen in het centrum van Istanbul een wekelijks kort protest bijwoont van de zogenoemde Zaterdagmoeders. Al sinds de jaren negentig eist deze groep familieleden en sympathisanten tevergeefs opheldering van de regering over de verdwijning in de jaren tachtig van talrijke, vooral Koerdische jonge mannen en vrouwen. Ook deze demonstranten zijn al dikwijls opgepakt, hoewel ze zelfs volgens het Turkse constitutionele hof in hun recht staan.

Honderden anderen zijn de laatste weken voor dag en dauw aangehouden omdat ze betrokken waren bij protestdemonstraties tegen de arrestatie van burgemeester Imamoglu, de belangrijkste rivaal van president Erdogan. Studenten, journalisten, activisten voor burgerrechten en advocaten, allemaal verdwenen ze achter de tralies, waarbij de politie volgens getuigenissen geweld soms niet schuwde. Afgelopen vrijdag verschenen er 189 verdachten, onder wie Hayri Tunc, voor de rechter. Ze kunnen straffen tot vijf jaar krijgen voor deelname aan verboden betogingen.

„Zo is het klimaat van angst dat er toch al heerste nog verergerd”, zegt Gülseren Yoleri (60), de frêle leider van de Turkse mensenrechtenorganisatie IHD in Istanbul. De juriste is tevens een frequente deelnemer aan de protesten van de Zaterdagmoeders. „Elke ochtend weer wachten we thuis met spanning af of politieagenten ons komen oppakken of niet”, zegt ze, nippend aan een theeglaasje in het knusse IHD-kantoor.

Vanuit haar huidige woonplaats New York volgt ook de Turkse mensenrechtenadvocaat Ayse Bingöl de zorgelijke ontwikkelingen in eigen land op de voet. „De rechterlijke macht zelf schendt het recht op allerlei manieren, waardoor het vertrouwen van de burgers in de rechtsstaat ernstig is aangetast”, zegt ze telefonisch. „Daardoor is er een cruciale pijler onder de Turkse democratie weggeslagen.”

Stapsgewijs sinds 2013

Weliswaar houdt de regering stug vol dat de Turkse rechterlijke macht geheel onafhankelijk is en dat zij niet de hand heeft gehad in de arrestatie van Imamoglu en veel van zijn medestanders. Maar slechts weinig Turken nemen dat nog serieus.

Stapsgewijs heeft Erdogan zijn greep op het justitiële apparaat versterkt. Na beschuldigingen aan zijn adres van corruptie en machtsmisbruik, in 2013, organiseerde hij een eerste zuivering onder de rechters en de aanklagers. Nog radicaler ging hij te werk na de mislukte coup tegen zijn regering van 2016. In totaal kregen toen meer dan 4.300 rechters en aanklagers hun congé. Ze zouden hebben geheuld met Erdogans rivaal Fethullah Gülen, volgens de president de aanstichter van de coup.

Vaak doet het er helemaal niet meer toe of je de wet goed kent of niet. De rechter luistert toch niet naar je argumenten, het vonnis is vooraf al bepaald

De invoering van een presidentieel systeem, na 2016, was een volgende stap. Daarbij worden verkiezingen voor het presidentschap en voor het parlement gelijktijdig gehouden, zodat de president doorgaans kan rekenen op een meerderheid in de volksvertegenwoordiging. Zo kon Erdogan in 2017 een wet laten aannemen die de president en zijn minister van Justitie vergaande bevoegdheden over benoemingen bij de rechterlijke macht gaf.

„Aspirant-rechters moesten voortaan niet alleen een schriftelijk, maar ook een mondeling examen afleggen”, aldus Bingöl. „Veel kandidaten die het schriftelijk uitstekend doen, vallen sindsdien toch af door het mondelinge examen. In de commissie die daarover gaat, zitten namelijk vooral regeringsgezinde mensen. Het besluit wie rechter kan worden, is vaak al vooraf genomen.”

Eenmaal in functie weten rechters dat ze maar beter niet tegen de wensen van de minister van Justitie, een vertrouweling van Erdogan, kunnen ingaan. „Doen ze dat wel, dan dreigen ze te worden overgeplaatst naar onaantrekkelijke posten of hangen hun zelfs disciplinaire maatregelen boven het hoofd”, zegt Bingöl. Een rechter die zich tegen de veroordeling van Kavala had verzet, werd bijvoorbeeld later uit zijn functie gezet.

Schijnvertoning

Het hele normale juridische proces is hierdoor tot een schijnvertoning verworden. „Doordat rechters niet tegen de lijn van de regering durven in te gaan, is het leven van advocaten ook steeds moeilijker geworden”, zegt een vooraanstaand advocaat telefonisch vanuit Ankara. Hij behandelt dikwijls politiek gevoelige zaken, maar houdt zijn naam liever uit de krant. „Vaak doet het er helemaal niet meer toe of je de wet goed kent of niet. De rechter luistert toch niet naar je argumenten, het vonnis is vooraf al bepaald.”

Bij de veroordeling van zulke verdachten wordt er dikwijls gebruikgemaakt van geheime getuigen, die soms zelf ook gedetineerd zijn. Als ze willen getuigen tegen zo’n verdachte, krijgen ze vaak strafvermindering in het vooruitzicht gesteld. Ook in het geval van Imamoglu wordt er met zulke geheime getuigen gewerkt.

Een belangrijke functie van de tegenwoordige rechtsspraak is om tegenstanders van de regering te intimideren. „Rechtszaken slepen zich vaak eindeloos voort, soms wel acht of negen jaar”, zegt de advocaat uit Ankara. „Zo was er een groep moedige academici die kritiek op de regering liet horen. Zij werden als verdachten jarenlang uit hun functie gehouden. De boodschap voor anderen was duidelijk: als je je stem verheft, kun je zulke lange processen tegemoetzien.”

Advocaten worden niet meer gezien als verdedigers van burgerrechten maar als politieke tegenstanders

Advocaten gearresteerd

De gevreesde aanklager Gürlek richt zijn vizier soms ook op advocaten. „Het is tegenwoordig geen uitzondering meer dat advocaten worden gearresteerd”, constateert Ibrahim Özden Kaboglu, de bejaarde deken van de Orde van Advocaten in Istanbul en tevens hoogleraar constitutioneel recht. „Advocaten worden niet meer gezien als verdedigers van burgerrechten maar als politieke tegenstanders.”

Ook de orde en Kaboglu zelf zijn aangeklaagd, omdat ze kritiek hadden geuit op de dood, in december 2024, van twee Koerdische journalisten in Noord-Syrië, door toedoen van een Turkse drone. De orde waarschuwde de regering toen dat het doden van niet-betrokken burgers bij een conflict een oorlogsmisdaad kan zijn. Volgens de regering was het tweetal echter lid van de verboden PKK geweest. Daarom daagde ze de orde voor de rechter op verdenking van propaganda voor een terroristische organisatie en desinformatie. Het kan Kaboglu en andere bestuurders van de Orde van Advocaten op twaalf jaar celstraf komen te staan.

Op 29 mei dient de zaak. „Wij ontkennen de beschuldigingen, maar het is een hard politiek-juridisch gevecht”, zegt Kaboglu, zittend voor een Turkse vlag en een groot zwart-wit portret van Atatürk, de stichter van het moderne Turkije. „Waarbij al bij voorbaat vaststaat dat het geen eerlijke strijd zal worden.”

Verschillende collega’s uit het buitenland, onder meer uit Italië en Nederland, hebben Kaboglu de laatste weken bezocht om hun steun te betuigen. Toch zit het veel juristen in Istanbul hoog hoe weinig steun er van officiële Europese zijde is gekomen bij hun strijd voor behoud van de rechtsstaat. Een veeg teken was in dit opzicht volgens hen al eerder hoe weinig druk er op Turkije is uitgeoefend om de eerder genoemde uitspraken van het Europese Hof in Straatsburg uit te voeren.

„Daardoor hebben we het vertrouwen in de Europese rechtsmechanismen verloren”, zegt Gülseren Yoleri van mensenrechtenorganisatie IHD. „We zien dat de Europese staten zich meer om hun eigen belangen bekommeren dan om die van burgers. Heel teleurstellend!”

Lees ook

Lees ook: Zeynep weet hoe pepperspray voelt, maar stapte toch naar voren. ‘In één klap werd alles donker’

Delen

Mail de redactie