Category: Buitenland

Het ministerie van Defensie in Den Haag sprak van een „potentieel gevaarlijke situatie” – maar liet in het midden voor wie precies. Want de Chinese gevechtsvliegtuigen die vrijdag 7 juni ten oosten van Shanghai hinderlijk dicht bij de Zr.Ms. Tromp vlogen, zouden bij een directe confrontatie in het nadeel zijn geweest.

De Tromp is een zogenoemd ‘luchtverdedigings- en commando-fregat’ (LCF) en is gespecialiseerd in het neerschieten van vijandelijke vliegtuigen. Het schip is daarvoor bewapend met raketten voor zowel de lange als de korte afstand en heeft als laatste redmiddel het Goalkeeper-snelvuurkanon met een vuursnelheid van 70 schoten per seconde.

De Tromp heeft bovendien veel betere radars en sensoren aan boord dan de twee Chinese JH-7 jachtbommenwerpers die rondjes vlogen om het schip.

Het ‘incident’ vond plaats enkele dagen nadat de Tromp door de zeestraat van Taiwan was gevaren in de richting van Zuid-Korea. In de haven van Busan werd het schip bezocht door demissionair minister Kajsa Ollongren (Defensie, D66), daarna voerde de Tromp enkele dagen observaties uit in het kader van het monitoren van het VN-wapenembargo tegen Noord-Korea. Toen het Nederlandse fregat zuidwaarts voer, op weg naar Japan, kwam de Chinese luchtmacht in actie. Daarbij werd ook de boord-helikopter van de Tromp dicht genaderd in de lucht.

De Tromp is één van vier luchtverdedigingsfregatten (LCF’en) van de zogeheten ‘Zeven Provinciënklasse’. Alhoewel nu al zo’n twintig jaar in de vaart, zijn de LCF’en – 144 meter lang, bemanning tot 202 koppen – het neusje van de zalm van de Koninklijke Marine. Zo is de (Thales-)radar zó goed dat het fregatten ballistische raketten in de ruimte kan detecteren en volgen – en neerhalen, als Defensie daarvoor geavanceerde SM-3 raketten zou aanschaffen.

Scherpe reactie

Zr.Ms. Tromp vertrok in maart uit Den Helder voor een wereldreis van zes maanden. Hoogtepunt van de tocht is de deelname aan de tweejaarlijkse internationale oefening RIMPAC bij Hawaï onder leiding van de Verenigde Staten, maar belangrijker was de doorvaart van de Rode Zee en de aanwezigheid in de ‘Ocean-Pacific’, twee maritieme regio’s waar de spanning oploopt. In de Zuid-Chinese Zee probeert China al jaren zijn invloed te doen gelden; in de Rode Zee worden schepen aangevallen door Houthi-rebellen met raketten en drones. Op weg naar de Indische Oceaan nam de Tromp daarom enige tijd deel aan de Amerikaanse operatie ‘Prosperous Guardian’, die het scheepvaartverkeer tegen Houthi’s moet beschermen. De doorvaart van de Zuid-Chinese Zee en de Straat van Taiwan was een signaal aan Beijing dat het Westen de vrije doorvaart op de belangrijke vaarroutes wil blijven bewaken en niet werkloos zal toekijken als Taiwan wordt aangevallen. De reis is bovendien een uitstekende gelegenheid om bevriende landen aan te doen. Een fregat als de Tromp is niet alleen een militair machtsmiddel, maar ook een instrument voor internationale diplomatie.

Er zijn zwaardere reacties denkbaar. Zoals toen het zusterschip Zr.Ms. Evertsen drie jaar geleden de Zuid-Chinese Zee doorkruiste als onderdeel van een Brits eskader onder leiding van het vliegdekschip HMS Queen Elizabeth. Voordat koers gezet werd naar de Oost, voer de Evertsen in gezelschap van een Brits fregat door de Zwarte Zee in internationale wateren langs de door Rusland bezette Krim. De passage lokte een scherpe reactie uit van Moskou: met bommen en raketten bewapende jagers voerden schijnaanvallen uit op het Nederlandse fregat. Vergeleken met het Russische antwoord in 2021 heeft Bejing „terughoudend” gereageerd op het Nederlandse vlagvertoon, zegt Jaime Karremann van Marineschepen.nl. „Als er Amerikaanse schepen door de Straat van Taiwan varen reageert China veel heftiger.” Karremann wijst ook op de timing van het Chinese protest – pas op het moment dat de Tromp allang de veilige haven van het Japanse Nagasaki was binnengelopen. „Over die Chinese waarschuwing hoeven we ons pas zorgen te maken bij de volgende wereldreis”, zegt Karremann. „Dat is over twee jaar.”

CORRESPONDENTEN Azië

Hoe werd het schip ontvangen?

Aan de ontvangst van een marineschip van een ander land valt veel af te lezen over de onderlinge verhoudingen

Lisa Dupuy, New DelhiDe banden aangehaald in India

Koningsdag in Mumbai: op de Zr.Ms. Tromp, het marineschip dat enkele dagen aanmeerde in de haven van de Indiase miljoenenstad, werd een grote receptie georganiseerd voor de Nederlandse gemeenschap en andere genodigden. Het commandofregat kwam op 25 april aan, na een reis van ongeveer een maand – het vertrok eind maart vanaf Malta, en voer daarna door de Rode Zee – een patrouille-operatie ter bescherming van de koopvaardij.

Het bezoek aan Mumbai was van diplomatieke aard. Dat het Nederlandse fregat op de doorvaart door de Indo-Pacific ook India aandoet, is „een belangrijk signaal”, zei demissionair minister van Defensie Kajsa Ollongren, in februari in New Delhi. Nederland en India verkennen de mogelijkheden tot een strategisch partnerschap, met een duidelijk gezamenlijk belang: het beschermen van de vrije wereldhandel. „India kan aan de kant van de Rode Zee, maar ook verder naar het oosten, een belangrijke rol spelen in maritieme veiligheid”, aldus Ollongren. Ook de mogelijkheden tot „materiële samenwerking” worden verder „verkend”.

In april was niet alleen de Nederlandse marine in Mumbai. Ook demissionair minister Schreinemacher (Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking) was er. India is een „geopolitieke speler”, zei zij tegen het Indiase persbureau ANI, en daarbij een „belangrijke economische relatie” van Nederland. In de Indo-Pacific vallen die belangen samen: niet alleen is het een belangrijke economische groeiregio, het is ook steeds meer een geopolitiek zwaartepunt.

Voor de bemanning van de Tromp zullen de dagen in de haven van Mumbai een fijne pauze zijn geweest. Het fregat was daarvoor weken achtereen zonder onderbreking onderweg. Bij vertrek voerde de Zr.Ms. Tromp trainingsmanoeuvres uit met de INS Trishul, een Indiaas fregat met geleide raketten aan boord. Daarna voer het Nederlandse commandoschip vanaf India verder naar het oosten, naar de Zuid-Chinese Zee – waar de passage bepaald niet als signaal van partnerschap werd opgevat.

Saskia Konniger, JakartaLastige balanceeract voor Indonesië

Het bezoek van marineschip Tromp, dat van 15 tot 17 mei in Jakarta aanmeerde, kreeg slechts een bescheiden vermelding in lokale media in Indonesië. Onderdeel van het bezoek was een gezamenlijke oefening met de Indonesische marine waarbij onder meer communicatiesystemen werden getest. Dat weinig ruchtbaarheid aan de komst van het Nederlandse marineschip werd gegeven is in lijn met de politieke koers van Indonesië. Zoals de meeste landen in Zuidoost-Azië wil het niet kiezen tussen enerzijds China en anderzijds de VS en hun bondgenoten, zoals Nederland. Indonesië onderhoudt goede banden met het westen en is op economisch vlak sterk verbonden met China. En het wil die balans zo houden.

Prabowo Subianto, die in oktober als president wordt beëdigd, zegt dat hij de neutrale politiek van Widodo zal voortzetten. Subianto is opgeleid aan de Amerikaanse militaire academie Fort Benning en heeft nog altijd banden met de VS. Wel had hij vanwege verdenkingen van mensenrechtenschendingen als generaal in het regime van autocraat Soeharto twintig jaar lang geen toegang tot de VS. Dit verbod is in 2020 opgeheven.

Kort na zijn verkiezingsoverwinning bracht Subianto een vriendschappelijk bezoek aan China. Of dat een koerswijziging betekent is nog niet duidelijk.

De Tromp maakte tussenstops in Singapore en Vietnam. Tijdens de jaarlijkse regionale veiligheidsconferentie Shangri-La benadrukte de Singaporese gastheer en minister van Defensie Ng Eng Hen dat ook Singapore geen kant wil kiezen. De stadsstaat is financieel nauw verbonden met China, maar heeft ook gezien hoe het Hongkong is vergaan na de Chinese overname. Vrijheden werden drastisch ingeperkt, investeerders verlieten de stad. Singapore is te klein om van invloed te zijn, stelde hij. „China en de VS moeten dit met elkaar oplossen.”

China claimt gas- en visrijke gebieden binnen de internationale wateren van het Zuid-Chinese zeegebied én binnen de grenzen van de Filippijnen, Vietnam, Indonesië, Singapore, Maleisië en Brunei. Desondanks tekent de uitspraak van Ng de houding van de meeste Zuidoost-Aziatische landen. Een oorlog op afstand houden en zelf zo soeverein mogelijk overleven is het belangrijkste doel. Zolang westerse marineschepen deze balanceeract ondersteunen, zullen ze in de regio welkom zijn. Toch denkt analist Joshua Kurlantzick van de Amerikaanse Council on Foreign Relations (CFR) dat de meeste Zuidoost-Aziatische landen bij een oorlog, bijvoorbeeld naar aanleiding van een Chinese inname van Taiwan, uit pragmatische overwegingen de kant van China kiezen. Want geen van de landen die goede banden hebben met het westen is militair in staat om zichzelf te verdedigen tegen China.

Tabitha Speelman, BeijingDiplomatieke aanvaring met China

Op Chinese sociale media was de Zr.Ms. Tromp deze week trending. Enkele dagen nadat Nederland China had gebruskeerd door het fregat via de Straat van Taiwan te laten varen – die door China wordt geclaimd – omcirkelden op 7 juni Chinese vliegtuigen het schip. Ook een helikopter van de Tromp werd genaderd.

Volgens veel Chinese internetgebruikers had de Chinese overheid nog wel wat harder mogen optreden tegen de Nederlandse „provocaties” zoals kolonel en defensiewoordvoerder Zhang Xiaogang het gedrag van het Nederlandse fregat in de Oost-Chinese Zee op een persconferentie karakteriseerde. „Als zelfs kleine landen als Nederland hier hun spierballen proberen te laten zien, zijn we dan niet te aardig geweest?” verwoordt een online blogpost een breder sentiment.

Toch was de Chinese reactie richting Nederland al opvallend stevig van toon. Terwijl het Nederlandse ministerie China beschuldigde van het creëren van een gevaarlijke situatie door gevechtsvliegtuigen en een helikopter op de Tromp af te sturen, stelt China dat juist het Nederlandse gedrag gevaarlijk was. Volgens Zhang gebruikt Nederland de VN-missie om maritieme sancties tegen Noord-Korea te handhaven als voorwendsel voor „machtsvertoon in andermans zee- en luchtruim” en „schaadt” het daarmee de betrekkingen tussen beide landen.

Volgens geopolitiek analist en China-expert Frans-Paul van der Putten wijst de Chinese verklaring erop dat er in de Oost-Chinese Zee iets is gebeurd dat China beschouwt als een bedreiging van de nationale veiligheid. De Chinese berichtgeving focust op de rol van de gevechtshelikopter van de Tromp, die rond het marineschip patrouilleerde. Het is mogelijk dat de Nederlandse helikopter inlichtingen verzamelde in het zeegebied ten oosten van Shanghai, waar het incident plaatsvond. „Of de helikopter deed iets anders, maar China interpreteerde het zo.”

Daarbij speelt mee dat China een andere definitie hanteert van de zogenoemde exclusieve economische zone, de zone van maximaal tweehonderd zeemijl vanaf de kust waarin een kuststaat economische rechten heeft. Nederland ziet die als internationale wateren, waarin je vrij bent om militaire oefeningen te doen. Maar volgens China mogen activiteiten in die zone de nationale veiligheid niet in gevaar brengen, en kunnen oefeningen dus worden gezien als intimidatie.

Duidelijk is dat China niet blij is met de VN-missie waaraan de Tromp ondersteuning biedt, en die de Amerikaanse marine en die van haar bondgenoten een kans biedt om actief te zijn in de wateren rond China. In die zin kan de felle Chinese verklaring ook gezien worden als een reactie op de bredere activiteiten van het Nederlandse fregat, dat in mei oefeningen uitvoerde met Amerikaanse marineschepen in de Zuid-Chinese Zee en vorige week door de door China geclaimde Straat van Taiwan voer. Van der Putten: „Die hele symboliek, dat Nederland daar is om een bijdrage te leveren aan het afschrikken van China, kan ook meespelen.”

Anoma van der Veere, TokyoWarm welkom in Japan

Japan verwelkomt de Zr.Ms. Tromp met open armen. „Het laat zien dat onze Europese bondgenoten interesse in ons hebben,” vertelt Itsunori Onodera, voormalig minister van defensie en voorzitter van de onderzoekscommissie voor veiligheid. Het land is actief bezig de banden met Europese landen en de NAVO te versterken vanwege groeiende spanningen in de regio en een slinkend vertrouwen in de militaire toewijding van hun grootste bondgenoot, de Verenigde Staten.

Terwijl de ogen op de Zuid-Chinese Zee zijn gericht, is voor Japan de groeiende Chinese aanwezigheid op de Oost-Aziatische zeeën ook voelbaar. Aan de overkant van Yonaguni, het meest zuidelijke Japanse eiland, zijn de bergtoppen van de Taiwanese Chungyang Shan met het blote oog te zien. Bij elke Chinese oefening rond Taiwan houden beleidsmakers in Tokio hun adem in, hopende dat de oefenraketten niet per ongeluk op Japans grondgebied vallen.

Op slechts 170 kilometer van Taiwan liggen de Senkaku-eilanden, volgens China de Diaoyu-eilanden. Het is een groep rotsen die niet bewoonbaar is, maar China heeft tot ergernis van Japan vorig jaar 1.287 boten op het gebied afgestuurd, dat beide landen claimen. Japan ziet de maritieme tactieken van China in de Zuid-Chinese Zee daarom niet als een geïsoleerd probleem, maar als testcase voor wat China van plan is rond deze eilanden.

Het is niet het enige maritieme probleemgebied voor Japan. Verder in het noorden stuurt Noord-Korea regelmatig raketten richting de Japanse zee, en proberen Noord-Koreaanse vissersboten hun wateren te betreden. Dit is tegelijk de missie van de Tromp tijdens zijn bezoek aan de regio: het controleren van illegale maritieme activiteiten door Noord-Korea. „Japan verwelkomt deze missie,” aldus het Ministerie van Buitenlandse Zaken.

Na een aantal dagen op zee meerde de Tromp maandag aan in Japan. Speciaal voor de gelegenheid is gekozen voor Nagasaki, de stad waar Nederland lange tijd als enig westerse land met Japan handel mocht drijven.

Nederland is niet het enige land dat meer nadruk legt op deze samenwerking. Het Verenigd Koninkrijk, Duitsland, Italië en Frankrijk hebben ook recent manschappen en materiaal op missie naar het land gestuurd. Japan probeert actief om deze banden te verdiepen om zijn militaire afhankelijkheid van de VS te verkleinen. Tokio volgt de Amerikaanse verkiezingen in november met argusogen. Presidentskandidaat Trump heeft zich al meermaals kritisch uitgelaten over bestaande defensieverdragen, waaronder dat met Japan.

Delen

Mail de redactie

‘Vertel eens iets persoonlijks, veel Britten kennen je niet goed.” „Je lijkt een beetje een politieke robot.” „Kiezers vinden je saai en stijf.” Labourleider Keir Starmer krijgt het nogal te verduren, afgelopen woensdag in een rechtstreeks gesprek met kiezers op televisiezender Sky News.

Hij heeft niet overal een snel of gevat antwoord op. En als hij „iets persoonlijks” vertelt, begint Starmer eerst uitgebreid over werk, over zijn tijd als openbaar aanklager. Uiteindelijk zegt hij dat zijn vrouw liever niet wilde dat hij de politiek in ging. „Ze omcirkelde advertenties voor me van goedbetaalde banen bij advocatenkantoren. Maar ik wilde het land veranderen.”

Keir Starmer (61) nam in april 2020 het leiderschap van Labour over van de radicaal-linkse Jeremy Corbyn. Bijna niemand in de Londense politieke bubbel dacht toen dat hij erin zou slagen om Labour binnen één parlementsperiode te laten herstellen van de grote nederlaag die de partij onder Corbyn had geleden, bij de Lagerhuisverkiezingen in 2019. Maar dat lukte hem wel. Hoogstwaarschijnlijk, gezien de grote voorsprong van Labour in alle opiniepeilingen, wordt Starmer de nieuwe premier van het Verenigd Koninkrijk na de verkiezingen op 4 juli.

Wat bijna iedereen zich intussen afvroeg: wie is Starmer eigenlijk en wat vindt hij? Na ruim vier jaar leiderschap en middenin een landelijke verkiezingscampagne zijn die vragen nog steeds niet helemaal beantwoord.

Labour en Starmer voeren campagne met maar één woord: change. Kies voor een nieuw begin met Labour, maak een einde aan veertien jaar regeren door de Conservatieve Partij. Starmer wil kiezers niet overtuigen met linkse ideologie, maar met een belofte van competentie. Hij benoemt dit zelf ook expliciet, zoals woensdag bij Sky News: „Volgens mij hoef je niet bij de linkse stam te horen om Labour te stemmen.” En: „Het gaat er niet om of je Labour of Tory bent. Als je ons land na een regeerperiode slechter achterlaat dan je het aantrof, dan moet je eruit gegooid worden.”

Starmer groeit op in een links gezin in een verder nogal Conservatieve, welvarende omgeving, in Surrey in het zuiden van Engeland. Zijn vader, een stugge man, is gereedschapsmaker en voelt zich ongemakkelijk en vaak niet gerespecteerd „door de ongemakkelijke stilte die valt op feestjes als hij vertelt wat voor werk hij doet”, vertelt Starmer vaak. Pas in latere interviews voegt hij eraan toe dat hij hierdoor misschien zo slecht tegen respectloosheid kan. Zijn moeder is verpleegkundige maar kan al gauw niet meer werken door een zeldzame, ernstige aandoening: de ziekte van Still, een soort reuma.

Ze zijn met vier kinderen thuis, Starmer is de één-na-oudste en helpt zijn ouders waar hij kan. Hij naait de scheur in de jurk van zijn zusje als ze van school onderweg naar huis valt, beschrijft journalist en voormalig adviseur van Labour Tom Baldwin in Keir Starmer, the biography. Voor hun tiende verjaardag krijgen alle kinderen een eigen hond. Met hun auto volgeladen rijden ze elk jaar voor vakantie naar het Lake District in het noordwesten van Engeland. Geld was soms een probleem: een voorbeeld dat Starmer vaak aanhaalt is dat bij hen thuis af en toe de telefoonlijn werd afgesloten omdat zijn ouders de rekening niet konden betalen.

Als puber wordt Starmer al lid van Labour en van de lokale jonge socialisten. Die laatste zijn niet heel populair in Surrey: met hem erbij zijn ze met zijn vieren. Als enige van het gezin gaat hij studeren. Rechten, op aandringen van zijn ouders. Hij werkt hard en is gedisciplineerd. Een anekdote die dit bevestigt: in hun studentenhuis was een stel dieven binnengedrongen die er vandoor wilden met televisie en videorecorder. Starmer had niets door, zo geconcentreerd zat hij te werken op zijn kamer. Een huisgenoot kwam net op tijd binnen om de apparaten veilig te stellen.

Het duurt in debatten en interviews vaak even voor Starmer zijn punt maakt

Eind jaren tachtig gaat Starmer werken als advocaat en maakt snel carrière. Hij specialiseert zich in mensenrechten en richt zich op de kwetsbaren in de samenleving. Langzaam verschuift zijn werkgebied, van individuele rechtszaken naar zaken op strategisch niveau. In vroegere Britse koloniën als Malawi en Oeganda procedeert hij succesvol tegen de doodstraf en redt hij de levens van honderden veroordeelden.

Een hardnekkig gerucht uit deze tijd is dat de rol van de keurige, degelijke en tikje ongemakkelijke advocaat Mark Darcy in de romantische komedies over vrijgezel Bridget Jones, gebaseerd is op Starmer. Pas na een paar jaar ontkent schrijfster Helen Fielding deze geruchten, maar de vergelijking blijft voor de Britse media fijn om Starmers verschijning wat kleur te geven.

De Conservatieven halen graag rechtszaken van „lefty lawyer” Starmer aan om te suggereren dat hij niet te vertrouwen is. Vorige week begon premier Rishi Sunak in een televisiedebat over Starmers verdediging van de radicale islamist Abu Qatada – „google het maar” – en van „de extremisten van Hizbut Tahrir”, een islamitische terreurbeweging die sinds begin dit jaar is verboden in het VK. Deze verwijten blijven niet echt aan Starmer plakken; de meeste Britten begrijpen dat een verdachte recht heeft op verdediging.

Toch heeft zijn juridische achtergrond zeker invloed op Starmer en zijn manier van politiek bedrijven, als hij in 2015 wordt verkozen voor het Lagerhuis. „De stijfheid die Keir vaak wordt verweten, komt door zijn geschiedenis als advocaat”, vertelt schrijver Tom Baldwin in een gesprek met Europese journalisten. „Hij zet een bepaalde toon op, dat is zijn neutrale rechtszaal-stem. Dan wil hij geen fouten maken.” Het duurt in debatten en langere interviews vaak even voor Starmer zijn punt maakt. „Heb wat geduld met me”, zegt hij dan, en begint aan een lange uitleg.

Baldwin ziet Starmers advocatenverleden ook als verklaring voor het feit dat hij als politicus vrij geregeld van mening verandert. „Keir kijkt naar wie hij moet overtuigen en bepaalt aan de hand daarvan zijn strategie. De achterban van Labour is een andere doelgroep dan de hele bevolking van het Verenigd Koninkrijk.” Dus horen daar, heel pragmatisch, andere standpunten bij. Baldwin citeert in zijn boek de plaatsvervangend leider van Labour, Angela Rayner: „Keir is de minst politieke persoon die ik ken in de politiek.”

Een groot onderwerp waarbij Starmers standpunt is verschoven is Brexit, de Britse uittreding uit de Europese Unie. Als schaduwminister van Brexit-zaken, in 2017 als Corbyn nog partijleider is, pleit remainer Starmer voor een nieuw referendum over de vraag of de Brexit teruggedraaid moet worden. Zodra hij zelf de leiding krijgt, verandert dat en bepleit hij vooral dat „de Brexit moet werken” en dat de samenwerking met Brussel soepeler moet. In de huidige campagne is het onderwerp min of meer taboe; zowel premier Rishi Sunak als Starmer praat er niet graag over omdat er geen stemmen mee zijn te winnen.

Hij doet wat hij denkt dat nodig is om deze verkiezingen te winnen, en daar hoort het onderstrepen van linkse waarden niet bij

Tijdens zijn campagne voor het partijleiderschap in 2020 deed Starmer tien linkse beloften – op meer dan de helft is hij teruggekomen. Zijn plannen om geprivatiseerde diensten als de post, energie en water weer te nationaliseren heeft hij laten vallen. Het voorstel om de inkomstenbelasting te verhogen voor de rijkste 5 procent van de bevolking staat niet in het verkiezingsprogramma. Ook het voornemen om het collegegeld voor Britse studenten af te schaffen, is verdwenen.

Inhoudelijk is Labour onder Starmer dus opgeschoven van links naar het midden, vanuit de overtuiging dat daar de meeste stemmen te halen zijn. Of hij persoonlijk ook echt van mening is veranderd? „Dat is lastig te zeggen. Hij doet wat hij denkt dat nodig is om deze verkiezingen te winnen en daar hoort het onderstrepen van linkse waarden niet bij”, zegt hoogleraar politiek Eunice Goes van de Richmond University in Londen. Ze volgt Labour al jaren. „Starmer steekt geen energie in de linksere kiezers omdat hij denkt dat die geen alternatief hebben voor Labour. En hij zet vol in op de steun van conservatieve Britten, met een kleine c. Daarom wikkelt hij zich bij wijze van spreken het liefst in een Britse vlag. Het Labour-logo met de roos zie je bijna nergens meer.”

Foto’s: Stefan Rousseau/AP

De Union Jack staat in deze campagne op de verkiezingsfolders van Labour en bij toespraken staat Starmer ook vaak pal naast een Britse vlag. Zulk patriottisme was eerder vooral het terrein van de Tories en leidde de afgelopen maanden ook tot ongemak binnen Labour. Vooral Lagerhuisleden met een migratieachtergrond maken zich zorgen of Labour hiermee kiezers uit minderheidsgroepen niet van zich vervreemdt.

Geregeld zei Starmer de afgelopen jaren hoe frustrerend hij oppositie voeren vindt. Hij „haat de futiliteit ervan, en de machteloosheid”. In zijn boek beschrijft Tom Baldwin dat Starmer het eindeloos discussiëren over geopolitiek of andere abstracte onderwerpen nutteloos vindt omdat Labour daar in de oppositie maar weinig aan kan doen. Op aandringen van zijn adviseurs voert hij dat soort gesprekken toch met zijn fractiegenoten, om ze betrokken te houden, „maar het zijn geen conversaties waar hij van houdt”.

Zijn tijd in de oppositie heeft Starmer aangegrepen om binnen Labour orde op zaken te stellen. Hij heeft ervoor gezorgd dat de linkerflank van de partij, die vaak met radicale ideeën komt, moeilijker invloed kan uitoefenen. Kort na zijn aantreden vertrokken Corbyns adviseurs en in de jaren daarop veranderde Starmer allerlei interne regels.

Hij verhoogde de drempel voor kandidaten voor het leiderschap, de selectieprocedure voor kandidaten voor het Lagerhuis werd strenger en in de selectiecommissie zitten vooral leden die hem steunen. Hoogleraar Goes: „Alles om ervoor te zorgen dat types als Corbyn niet opnieuw leider kunnen worden.” Corbyn zelf werd geschorst en uit de partij gezet, naar aanleiding van een schadelijk rapport over antisemitisme onder zijn leiderschap. Starmer voert dit nu aan als bewijs dat hij Labour succesvol heeft veranderd en dat hij dus ook capabel genoeg is om de problemen in het land aan te pakken.

Tijdens de selectie voor de huidige kandidatenlijst is Starmer ook „meedogenloos” geweest, zegt Goes. Hij heeft geprobeerd van Lagerhuisleden van de linkervleugel af te komen en liet ‘eigen’ mensen voorsorteren. „De Labourfractie is na de verkiezingen geen diverse, pluralistische fractie meer. Iedereen heeft zijn zetel straks aan Starmer te danken.” Volgens haar vergroot dat op termijn de kans op verkeerde inschattingen en politieke fouten, omdat er straks onvoldoende tegenspraak en kritisch vermogen binnen de fractie is. „En zulke intolerantie straalt ook een soort onzekerheid uit.”

In aanloop naar de verkiezingen heeft Starmer veel contact gehad met zijn voorgangers Tony Blair, Gordon Brown en Neil Kinnock. Sommige van zijn adviseurs werkten al voor Labour in de jaren dat Tony Blair aan de macht was, sinds 1997. Blair en zijn minister van Financiën Brown omarmden met New Labour de vrije markteconomie en perkten de rol van de overheid verder in.

Starmer en zíjn schaduwminister van Financiën, Rachel Reeves, zien in dat New Labour ook de ongelijkheid in de samenleving heeft vergroot. Ze laten zich inspireren door de econoom Dani Rodrik, die vindt dat globalisering is doorgeschoten en dat de staat actiever moet bijsturen om ervoor te zorgen dat economische groei ook ten goede komt aan de middenklasse. Starmerism is daarmee toch geen puur technocratisch project, schrijft het linkse blad The New Statesman. En het staat dus ook niet gelijk aan de liberale koers van Blair: „Het is intrigerender en onderscheidender.”

En het blijft ook nog even vaag. Welke maatregelen Starmer – als hij na de verkiezingen inderdaad verhuist naar de ambtswoning van de premier in Downing Street – concreet gaat doorvoeren, is zelfs binnen Labour nog een raadsel. Dat komt ook doordat er twijfels bestaan over de financiële dekking van de plannen uit het verkiezingsprogramma, waarvan het Starmer niet goed lukt om ze weg te nemen. Hoogleraar Goes vertelt dat ze onlangs bij een conferentie was waar de economische plannen van Labour werden besproken. Er waren ook een handvol New Labour-types: „Ze zeiden: oké, Starmer heeft straks waarschijnlijk een grote meerderheid, maar wat gaat hij daar in vredesnaam mee doen?”

Lees ook

Labour wil het Verenigd Koninkrijk ‘opnieuw opbouwen’ en de tijd van de politieke chaos beëindigen

Delen

Mail de redactie

Toen ze een jaar of dertien was, liet Nemonte Nenquimo vier kerngezonde kiezen trekken. „Ik loog dat ik enorme tandpijn had”, vertelt de inheemse vrouw uit het Ecuadoriaanse deel van het Amazonewoud. In een junglehutje beitelde een oudere dorpsgenoot daarop vier tanden – met grof geweld en zonder verdoving – uit haar mond. „Het voelde alsof er in mijn hoofd een vuur ontbrandde, maar ik sloot mijn ogen en zette door”, herinnert ze zich een kwart eeuw later. „De drie maanden erna kon ik amper kauwen. Mijn moeder kon alleen planten voor me koken. Mijn ouders waren zo boos op me.”

Nenquimo groeide de afgelopen jaren uit tot een van de bekendste milieuactivisten van Zuid-Amerika, vooral nadat ze met haar Waorani-volk in 2019 een rechtszaak won tegen nieuwe olieboringen in hun territorium. Het Amerikaanse tijdschrift TIME nam haar een jaar later op in zijn tophonderd van invloedrijkste mensen ter wereld en onder anderen filmster Leonardo DiCaprio ging haar strijd voor de Amazone steunen. De baanbrekende uitspraak wordt gezien als belangrijk precedent voor inheemse volkeren die hun gebied willen beschermen tegen buitenstaanders die uit zijn op oliewinning, mijnbouw of houtkap.

De jonge Nemonte had juist nog een grote fascinatie voor alles wat van buiten het regenwoud kwam, beschrijft ze in haar woensdag te verschijnen autobiografie Dochter van de Amazone. Dat ze zichzelf vrijwillig aan een martelgang onderwierp voor haar gebit, kwam door de evangelische zendelingen in haar jungledorp. Deze Amerikanen hadden rechte, spierwitte tanden, zij had een spleetje tussen de bovenste voortanden. „Ik wilde ook van die mooie, glanzende tanden”, vertelt Nenquimo op het kantoor van Hatchett, haar internationale uitgever in Londen. Dan gooit ze haar hoofd in de nek, spert haar mond open en wijst de implantaten aan die ze heeft moeten laten zetten. „Twee missen er nog. Het is al zo lang geleden, maar ik heb nog altijd zo veel spijt.”

In haar boek geeft Nenquimo vele voorbeelden van hoe de komst van ‘de Beschaving’ het bestaan van de Waorani overhoop heeft gehaald. Eeuwenlang weerde het geïsoleerd levende volk indringers door hen dood te spiesen met hun meterslange speren van palmhout. Maar midden jaren vijftig krijgt één zendelinge na meerdere mislukte pogingen toch voet aan de grond, waarna in haar kielzog buitenlandse oliemaatschappijen het woud betreden. Die doen niet alleen kunstgebitten cadeau aan oudere Waorani, maar delen ook pannen, hakmessen, brood, rijst en cola uit. De nomadische, zelfvoorzienende gemeenschap wordt stap voor stap de westerse geldeconomie ingezogen.

Niet vlooien in de kerkbankjes

Het gemak waarmee een deel van de Waorani zo in een paar decennia eeuwenlang beproefde gebruiken en rituelen opgeeft, verklaart Nenquimo uit de materiële aantrekkingskracht van ‘de Beschaving’. Als kind meed ze aanvankelijk de kerk. „Omdat ik er rechtop moest zitten, je de hele tijd stil moest zijn. Van de predikant mochten de oma’s ons tijdens de dienst niet controleren op haarluis. Terwijl ik het juist zo fijn vond om gevlooid te worden.”

Maar als zevenjarige kijkt ze ook enorm op tegen haar leeftijdgenootje Stephanie, dochter van de Amerikaanse predikant in haar dorp. Het meisje draagt altijd mooie jurken en nieuwe rubberlaarzen, en belooft haar ooit mee te nemen naar haar thuisland Amerika. In de hoop bij haar in het gevlei te komen, laat Nenquimo zich uiteindelijk dopen in de rivier. Pas na die bekering tot het christendom krijgt ook zij een hemelsblauwe jurk en roze haarspeldjes, en mag ze bij Stephanie pannenkoeken komen bakken op een gasfornuis.

De zendelingen mogen denken dat ze de inheemsen, ‘wilden’ in hun ogen, daadwerkelijk bekeren of ‘redden’ met het verkondigen van hun Blijde Boodschap; Nemonte Nenquimo weet inmiddels beter, zegt ze. Zodra de evangélicos wegtrekken en geen cadeautjes meer kunnen uitdelen, verdampt het geloof, ziet ze in haar thuisdorp Nemonpare. „Het is als het huis dat ze er bouwden. Dat is nu oud en staat op instorten. Niemand gaat op zondagen nog naar de kerk, iedereen gaat gewoon weer naar de waterval, op jacht of vissen.”

In haar cultuur is er geen kerk, legt ze uit: „Er bestaat wel een God van het universum, die we moeten respecteren. Via die God hebben we water, de aarde, planten, dieren, medicijnen. We moeten die God dankbaar zijn voor het geven van vruchten, van wijsheid en van onze dromen. Maar een Jezus, die geboren is zoals de Bijbel zegt, met zijn kruis en zijn bloed, die bestaat niet in mijn cultuur.”

In haar ervaring effent het zendingswerk het pad voor de oliemaatschappijen en andere buitenlandse bedrijven. Gekerstende, ‘beschaafde’ inheemsen verzetten zich immers niet tegen het slaan van nieuwe boorputten of openstelling van het bos voor economische exploitatie.

In haar boek noemt ze dit ‘de tong van de boa’. Als die slang met zijn tong flitst kan hij elk dier betoveren, waardoor het zwak wordt en gevangen kan worden. Haar grootvader legde dit als volgt aan haar uit, schrijft ze: „‘Voor ons hier in het bos is de wereld van de witte man de tong van de boa. Het laat ons onze zintuigen verliezen, kleintje’.”

Hoe krachtig dit wapen was, maakte haar opa zelf mee toen er onder de Waorani een opstand broeide tegen de Amerikaanse zendelingen als wraakactie voor een grote uitbraak van polio, een ziekte die met hen meekwam. Nenquimo: „Heel veel Waorani, ook mijn familieleden, werden ziek of overleden toen. Maar mijn grootvader niet: die sliep gelukkig liever niet in het dorp, maar met de honden bij de rivier. Mijn grootvader en mijn ooms wilden toen de missionarissen doden. Ze bereidden zich voor op oorlog, hadden hun lansen al klaar.”

Reeds bekeerde Waorani-vrouwen van een andere clan hielden hen tegen. „Zij zeiden dat God al van hun plannen wist, dat Hij daarom iedereen ziek maakte, de benen van de mensen verlamde en hen koorts gaf.” De polio was een straf van God voor hun oorlogsplan. „Zo werden ze geïntimideerd om niet aan te vallen. En ze geloofden het. Het was heel verdrietig.”

Misbruikt op de missiepost

Bijna haar hele jeugd is Nenquimo in de greep van de tong van de boa. Ze loopt weg van haar familie, belandt op een missiepost verderop in het woud, waar de missionaris haar seksueel misbruikt. Voordat ze – zoals vele slachtoffers voor haar – zwanger kan raken, wordt ze door hem naar een missiepost in Quito gestuurd, de hoofdstad van Ecuador hoog in het Andesgebergte.

Uiteindelijk keert ze als twintiger terug naar de jungleregio, maar niet naar het Waorani-territorium zelf. Ze vestigt zich zoals meer jongeren van haar volk in een sloppenwijk in Shell, een begin jaren veertig door de gelijknamige Nederlands-Britse oliemaatschappij gesticht stadje aan de rand van het woud. Het is in die zoekende periode dat Nenquimo in contact komt met Waorani-vrouwen die zich al verzetten tegen de oliewinning. Niet langer met speren, maar met petities, rechtszaken en demonstraties. Zo daalt het besef in hoe ze door de westerlingen en hun ‘Beschaving’ bedrogen is, beschrijft ze in haar boek.

‘Ik had ze vertrouwd. Ik dacht dat ze beter waren dan wij. Hun huid, hun tanden, hun kleren, hun vliegtuigen, hun beloften. Maar nu wist ik dat ze geen grenzen kenden. Dat ze alles wilden hebben. Ze wilden onze ziel redden, onze verhalen veranderen en ons land stelen.’

„Als kleine Nemo zag ik al dat wanneer een blanke man kwam, hij op me neerkeek”, legt ze uit in Londen. „Ze verdiepen zich niet in ons, ze landen nooit echt. Dat is tot op heden het probleem. Daarom wilde ik in het boek ook vertellen dat we niet gered willen worden [de oorspronkelijke, Engelstalige versie heet ‘We will not be saved’]. Ik voel dat al langer en heel diep, maar zeker nu ik moeder ben.”

De witte redder kan een oliezoeker, mijnwerker, houtkapper of missionaris zijn, maar ook een regeringsambtenaar, tropenarts, antropoloog, milieuactivist of hulpverlener. De laatste jaren is ‘ontwikkeling’ het sleutelwoord. „Het westerse wereldsysteem heeft het altijd over ontwikkeling en kwaliteit van leven. Maar voor ons in de jungle betekent het niets anders dan dat de witte man naar olie komt boren, mijnen opent, het bos kapt. Of zegt die arme Waorani in de jungle te komen helpen. Want die zouden geen kennis hebben, niet kunnen schrijven, niet weten hoe ze hun gebied moeten besturen.”

Boorstop afgedwongen

De laatste jaren komt in de Amazone meer aandacht voor de cruciale rol die vooral inheemse vrouwen kunnen spelen bij de bescherming van het oerbos. Allereerst onder academici en activisten, maar dit inzicht dringt langzaam ook door tot politici, beleidsmakers en het grotere publiek. Na de juridische zege van de Waorani in 2019, beleefden ze vorig jaar een belangrijke politieke doorbraak: ze dwongen een landelijk referendum af over een boorstop in het unieke, zeer biodiverse nationaal Yasuní-park in de Amazone. In ruime meerderheid stemden de Ecuadorianen voor het opdoeken van de olie-industrie in dit gebied, al talmt de huidige president met de uitvoering.

Hoewel Nenquimo weinig vertrouwen heeft in de politiek, omdat „die altijd naar de economische belangen zal luisteren”, blijft ze ervan overtuigd dat het recht een geschikter wapen is dan een lans. „Het is een gereedschap waarmee we kunnen afdwingen dat we over ons eigen huis willen beslissen.”

Dat is niet altijd makkelijk. Zo moesten zij en haar Amerikaanse man met hun twee kinderen een paar jaar terug de jungle en zelfs het land ontvluchten. Dit nadat hun gezin door andere leden van de gemeenschap, die wel voorstander zijn van olieboringen, waren aangevallen en bedreigd. Hierover wil ze niet al te veel uitweiden, de situatie zou inmiddels gekalmeerd zijn. Binnenkort hoopt het gezin weer in het woud te kunnen gaan wonen, om hun strijd voor de Amazone vanuit het bos zelf voort te kunnen zetten.

Pendelen tussen twee werelden die zo van elkaar verschillen, is een permanente worsteling. Dat merkt ze helemaal nu ze veel reist en regelmatig in de stad slaapt, waar het zo lawaaiig is dat de dromen bij het ontwaken niet beklijven. „Ik zie dat er van buiten hele mooie dingen komen, maar ook zaken die schadelijk zijn voor je ziel, voor je lichaam, je gedachten. Daar moet je dus steeds op bedacht zijn, hier in de stad. Anders ben je alleen maar bezig met het verzamelen van spullen. Met aan jezelf denken, niet aan anderen. Met geld verdienen, zonder een minuut gelukkig te zijn en iets met je familie te delen.”

Het westerse wereldsysteem is zo krachtig dat het je om kan duwen

Dat is zelfs in het regenwoud zo, waar de buitenwereld onverbiddelijk blijft oprukken. Tot diep in de jungle hebben sommige Waorani-gemeenschappen inmiddels mobiel bereik of zelfs internet. In de avonden wordt niet langer naar de in de jungle zo indrukwekkende sterrenhemel gekeken, maar naar schermpjes. De komst van zulke nieuwigheid is niet per definitie slecht, denkt Nenquimo. „Het is weer die tong van de boa. Daar moet je over nadenken. Wat doe ik? Waar moet ik me bewust van blijven? Het wereldsysteem is zo krachtig dat het je om kan duwen. Daarom moeten we onze spiritualiteit behouden.”

Lees ook

dit onderzoeksverhaal over het gewelddadige conflict dat Shell in de jaren 40 uitvocht met de Waorani

In haar boek beschrijft ze hoe in haar kindertijd een transistorradio zijn intrede doet in haar familie. Niet langer wisselen gezinsleden bij het ontbijt de dromen van die nacht uit, er wordt naar muziek geluisterd. Dit terwijl de Waorani grote voorspellende waarde toekennen aan hun dromen. „Een nachtmerrie kan je behoeden voor een slangenbeet, een vallende boom of een valpartij. Je moet altijd naar elkaars dromen blijven vragen.”

Delen

Mail de redactie

Een grote blauwe 9 prijkt op het witte T-shirt van Wolfgang Tillmans, met daaronder junius. Op 9 juni stemt Duitsland met de meeste andere EU-lidstaten voor het Europees Parlement. Tillmans (Remscheid, 1968), door de New York Times aangewezen als een van de belangrijkste levende kunstenaars, is bekend geworden als fotograaf.

Maar nu is zijn studio in de Berlijnse wijk Kreuzberg, (groot, veel ramen, veel planten) bezaaid en behangen met posters. Kermisachtige opgeblazen cijfers en letters, met daaronder hele kleine teksten. Het is een campagne voor de Europese verkiezingen. Ga stemmen, wil Tillmans zeggen. Ga stemmen voor de democratie, tegen nationalisme, tegen rechts-extremisme, is zijn boodschap.

Tillmans woont en werkt in Londen en Berlijn. In de jaren negentig werd hij bekend met foto’s van vrienden, lhbtq+-jongeren, raves, mode, veel alledaagse taferelen. Hij won de prestigieuze Turner Prize in 2000 en had solotentoonstellingen in onder andere het MoMA in New York en het Tate Modern in Londen.

Nu heeft hij een postercampagne opgezet die mensen in de hele EU kunnen downloaden, uitprinten en op T-shirts kunnen afdrukken. Online deelt hij hoe de campagne zich verspreidt. Biarritz, Boedapest, Amsterdam, Lissabon, Düsseldorf, Warschau, Berlijn: de felgekleurde campagne trekt rond.

Eigenlijk was Tillmans het niet van plan, weer een campagne. Hij voerde al actie tegen de de Brexit, daarna voor de Europese verkiezingen in 2019, de Bondsdagverkiezingen van 2017, dit keer was het niet aan hem.

Lees ook
deze recensie van een expositie uit 2020

Waarom is de campagne er toch gekomen?

„We waren in 2019 heel tevreden met onze EU-campagne, die werd gevoerd onder de slogan ‘Vote together’, stem samen. En we dachten: die zetten we in 2024 weer in. Maar naarmate de tijd verstreek, met radicaal-rechts dat meer nationalistische ideeën voor Europa ontwikkelde, besefte ik dat die slogan misschien niet meer alleen betekent: stem voor een Europese Unie die bestaat uit verscheidenheid, maar ook: stem voor een christelijk en wit Europa.

„En toen, een maand geleden, werd een SPD-kandidaat van Sachsen, Matthias Ecke, op straat aangevallen. Het raakte mij om te horen hoe moeilijk het is om gewoon het basiswerk van de democratie te doen, en om een kandidaat te zijn. Democratie werkt alleen als mensen kandidaat zijn. Het leek tegenstrijdig om precies nu geen campagne te voeren, juist nu het hele project van vrije democratie meer dan ooit wereldwijd onder druk staat.”

En dus kwam er wel een campagne. U heeft ontwerper Scott King gevraagd om voor deze campagne iets speels te maken. Waarom?

„De officiële EU-campagnes zijn goed bedoeld, maar mensen willen niet dat iemand ze vertelt wat ze moeten doen. Dus ik heb Scott gevraagd die visuele grammatica uit het geheel te laten. Campagnes in de sixties hadden ook een speelse, positieve, utopische visuele taal. Scott heeft een set aan lettertypes gepakt die bij elke designer in de prullenbak ligt, en daar heeft hij zo’n ontwapenend beeld mee geschetst van de polyfonie van democratie. En het moet toch een glimlach op je gezicht brengen.”

U voerde in 2016 al een postercampagne tegen de Brexit. Was dat waar uw werk politiek werd?

„Het creëren van een inclusieve, diverse, niet-bedreigende en niet-bange wereld van samenleven heeft altijd al de kern gevormd van mijn werk, tentoonstellingen, mijn boeken. Ik zocht eerder ook al naar manieren om een postercampagne te maken, in 2008 had ik zelfs een gefortuneerde verzamelaar die het project wilde steunen. Maar ik vond de taal niet.”

En waarom lukte dat wel in 2016?

„Notwehr. Het voelde als noodweer. Ik besefte dat niemand zich positief uitsprak over het Europese project, de Europese Unie. Maar in het Leave-kamp spraken mensen met enorme passie. Ik realiseerde me: mensen zijn met veel overtuiging bezig om de fundering van mijn pan-Europese leven te ontmantelen. Als daar geen positieve taal tegenover komt, zal de gepassioneerde kant winnen. En toen was daar opeens de taal.”

Aan het einde van die zin slaat de bliksem in in Kreuzberg. Tillmans vindt het mooi, hij lacht.

„Weet je, op de nacht van 22 op 23 juni (de avond voor het Brexitreferendum, red.) was er een enorme onweer in Londen, rond middernacht. Het was een epische donderstorm.” De volgende ochtend stemden de Britten voor de Brexit.

Het is lastig om bekende mensen bij politieke campagnes betrokken te krijgen. Waarom is dat zo?

„In Duitsland is minder dan 1 procent lid van een politieke partij. Dus 99 procent is niet politiek verbonden. Je zou denken dat acteurs of artiesten zich willen inzetten, maar om allerlei redenen voelen ze die urgentie niet. En we ruiken het allemaal als bekende mensen ergens voor gaan staan en dat eigenlijk met bijbedoelingen doen. Het fenomeen van virtue signalling (etaleren van deugdzaamheid) is inmiddels bekend. Ik moet zeggen dat ik zelf pas in 2016 die drempel van gêne ben overgestapt. Dat was omdat ik het gevoel had: ik wil niet wakker worden op 24 juni met het gevoel dat ik niet heb gedaan wat ik had kunnen doen. En waarom zoveel mensen die stap niet durven zetten, ik weet het niet.”

Democratie heeft dus misschien wat propaganda nodig.

„Nou, propaganda dat is zo’n woord, het is technisch correct, maar…”

Is het een belediging?

„Het heeft een bepaalde connotatie. De democratie heeft pleitbezorgers nodig. De kracht van de EU is ook haar zwakte: het compromis. Dat zit in het hele wezen van, bijvoorbeeld, de communicatiedepartementen van de EU. Alles moet daar door honderden verschillende besluitprocessen. Daar komen geen rake campagnes vandaan.”

Heeft ‘Brussel’ gebeld na jullie vorige campagne voor de Europese verkiezingen?

„Nee, we hebben ons in Brussel bij een aantal mensen gemeld, en gezegd: wij bieden onze expertise aan voor de volgende verkiezingen. Maar dat was tevergeefs. En voor deze campagne wilden we wat cijfers weten, hoe groot het electoraat is, bijvoorbeeld. Er werken honderden mensen in de communicatie in Brussel, maar het was heel moeilijk om een betrouwbaar cijfer te krijgen. Maar weet je, de inefficiënties van de EU zijn veel beter dan het verlies dat autocratie met zich meebrengt.”

Lees ook
dit interview met Wolfgang Tillmans uit 1998

Delen

Mail de redactie

Asielzoekers die achtergelaten worden op de Egeïsche Zee, in stuurloze opblaasbare boten. Deze illegale praktijk, ook wel ‘driftback’ genoemd, wordt al sinds 2019 gedocumenteerd, maar nu voor het eerst onderzocht bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.

Deze dinsdag behandelt dat Straatsburgse mensenrechtenhof twee zaken tegen Griekenland. De zaken zijn ingediend door twee migranten, alleen bekend onder hun initialen A.E. en G.R.J., die respectievelijk in 2019 en 2020 onder dwang door Griekse overheidsfunctionarissen naar Turkije uitgezet werden. Het is ook de eerste keer dat het mensenrechtenhof tijdens een rechtszitting Griekenland zal horen over illegale pushbacks.

Volgens voorzitter Frank Candel van VluchtelingenWerk Nederland gaat het om schendingen „van fundamentele rechten van de Europese Unie en het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens door een EU-lidstaat”. Dit ondermijnt, zegt hij, „ernstig de waarden waarop de Unie is gebouwd”.

Vier vragen over driftbacks en pushbacks.

1
Wat is het verschil tussen een driftback en een pushback?

Een pushback, de bekendere term van de twee, is het terugsturen van asielzoekers naar het land waarvandaan ze reisden, zonder hun de kans te geven om asiel aan te vragen. Dat Griekenland zo asielzoekers naar Turkije terugstuurt, is uitgebreid gedocumenteerd door journalisten en mensenrechtenorganisaties.

Ook bij een driftback worden asielzoekers op zee achtergelaten, maar dan zonder dat ze gericht naar het buurland gebracht worden; ze worden in stuurloze opblaasbare boten aan hun lot overgelaten. Ook van deze driftbacks is uitgebreid bewijs geleverd door media en ngo’s. De Verenigde Naties en enkele Europarlementariërs hebben de praktijk veroordeeld. Forensic Architecture, een multidisciplinaire onderzoeksgroep van de Universiteit van Londen, heeft meer dan tweeduizend driftbacks geverifieerd.

Onderzoeksgroep Forensic Architecture heeft ruim tweeduizend driftbacks geverifieerd

2
Wat behelst de zaak van asielzoeker G.R.J.?

G.R.J., een toen vijftienjarige alleenstaande vluchteling uit Afghanistan, arriveerde op 8 september 2020 samen met zeventien andere asielzoekers op het Griekse eiland Samos, dat 1.650 meter verwijderd is van de Turkse westkust in de buurt van Izmir. Samen met een andere minderjarige asielzoeker meldde G.R.J. zich bij een vluchtelingenkamp in Vathy, de hoofdstad van Samos, om zich als asielzoekers te laten registreren.

Lees ook
Hoe migranten terugduwen over de Europese buitengrens praktijk werd

Maar volgens de twee minderjarigen namen Griekse functionarissen hen mee naar de haven. Hun bezittingen werden in beslag genomen en ze werden gedwongen om aan boord te gaan van een boot. De Griekse kustwacht zou hen vervolgens naar zee hebben gebracht. Het tweetal zegt in een stuurloze opblaasbare boot te zijn gezet en drijvend op zee achtergelaten te zijn. Met hun handen zouden ze verder hebben gepeddeld totdat de Turkse kustwacht hen redde.

Volgens G.R.J. en zijn advocaten schendt deze driftback het recht op leven, het verbod op foltering en het ‘recht op een daadwerkelijk rechtsmiddel’. Dit laatste recht houdt in dat het nationale rechtsstelsel van Griekenland relevante en effectieve rechtsmiddelen moet bieden om een zaak aanhangig te maken; volgens de asielzoeker en zijn advocaten is dat dus niet het geval.

G.R.J. wordt onder anderen vertegenwoordigd door Flip Schüller, advocaat bij Prakken D’Oliveira Human Rights Lawyers, uit Amsterdam. „Je kunt mensen niet zomaar naar een ander land deporteren”, aldus Schüller. „Voordat iemand gedwongen kan worden teruggestuurd, moet worden beoordeeld of diegene asielbescherming nodig heeft, en dat is hier niet gebeurd.”

3
En de andere zaak, van asielzoeker A.E.?

A.E. is een jonge Turkse vrouw die in mei 2019 naar Griekenland vluchtte vanwege haar vermeende betrokkenheid bij de Gülenbeweging, die door Turkije als terreurgroep aangemerkt wordt. Bij aankomst werd ze gearresteerd door de Griekse autoriteiten, vastgehouden en dezelfde dag naar eigen zeggen via de Evros-grensrivier uitgezet naar Turkije – over de buitengrens van de Europese Unie.

Haar expliciete verzoek om asiel zou nooit geregistreerd zijn. Vervolgens werd ze in Turkije gearresteerd en gevangengezet. De Griekse Vluchtelingenraad staat achthonderd mensen bij die op eenzelfde manier de Evros overgezet zeggen te zijn.

4
Wat zegt Griekenland?

De Griekse premier, Kyriakos Mitsotakis, ontkent dat zijn land deze praktijken uitvoert. Toen asielzoeker A.E. een klacht in Griekenland indiende, werd deze afgewezen omdat de Griekse politie ‘geen pushbacks’ uitvoert. Daarom stapte ze naar het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Een uitspraak wordt op z’n vroegst pas over een halfjaar verwacht.

Delen

Mail de redactie

Sprekend over de futuristische Saoedische stad Neom, die momenteel in de woestijn in het noordwesten van het land door 140.000 bouwvakkers wordt aangelegd, licht het gezicht van Bandar Al-Khorayef, minister van Industrie en Minerale hulpbronnen, op. „Neom is de toekomst van Saoedi-Arabië. Ik zie het als een plaats waar we alles wat met de toekomst te maken heeft, kunnen aantrekken”, zegt Khorayef in het Amsterdamse Amstel-Hotel.

Neom moet een unieke stad worden aan de Rode Zee van 170 kilometer lang, voorzien van de nieuwste snufjes op technologisch gebied uit de hele wereld. De bewoners kunnen gebruik maken van een hoge-snelheidstrein. „Neom versnelt de menselijke vooruitgang”, heet het in een recente, gelikte propagandavideo van de Saoedische overheid.

Khorayefs eigen ministerie is nauw betrokken bij de aanleg van Oxagon, een deel van Neom dat moet uitgroeien tot een drijvende havenstad en een prominent industrieel centrum voor de regio. „Oxagon zal volgens mij synoniem worden met toekomstige technologie en innovatie”, glundert de minister, die zijn departement sinds 2019 beheert.

Aan critici die menen dat Neom tot mislukken is gedoemd, houdt Khorayef het voorbeeld voor van Jubail. Dat is een stad die een halve eeuw geleden door de Saoediërs naast een vissersdorp uit de grond werd gestampt, op een kleinere schaal dan Neom nu. Jubail ligt bovendien niet aan de Rode Zee maar aan de Golf.

„Jubail was vroeger ook woestijn”, licht Khorayef toe. „Maar vijftig jaar later is het een levendige stad met 220.000 inwoners, met veel industrie, uitstekende scholen en gezondheidsfaciliteiten.” Via die stad loopt 6 procent van de wereldwijde export van petrochemische producten. „Als het gaat om de vraag of een droom verwezenlijkt kan worden, dan biedt Jubail hoop dat zoiets te zijner tijd ook in Neom kan gebeuren.”

Neom is het paradepaardje van Vision 2030, het ambitieuze programma dat de Saoedische kroonprins Mohammed bin-Salman (MbS) in 2016 lanceerde om zijn land grondig op de schop te nemen en klaar te stomen voor de moderne tijd. Hoofddoel ervan is de economie diverser te maken en minder afhankelijk van olie, want ook in Riyadh groeit het besef dat de fossiele brandstoffen niet eeuwig kunnen doorgaan.

In het voetspoor van buurstaat Verenigde Arabische Emiraten hoopt Saoedi-Arabië zich te ontwikkelen tot commercieel en logistiek knooppunt tussen met name Azië en Afrika. „Daarom ben ik ook in Nederland. U vervult een beetje de unieke rol van poort tot Europa. Dat is heel inspirerend en wij willen daarvan graag leren.”

Twaalf sub-sectoren

„We hebben twaalf sub-sectoren bepaald”, vertelt Khorayef, „waarvan we hopen dat ook buitenlandse investeerders daarin geïnteresseerd raken. Voedselveiligheid en farmaceutische producten bijvoorbeeld, maar ook de verwerking van metalen en andere producten met een toegevoegde waarde. We hebben al succes geboekt met kunstmest en fosfaten. Maar we willen ook sectoren ontwikkelen zoals duurzame energie, elektrische voertuigen en ruimtevaart.”

Een aantal tussentijdse doelen van Vision 2030 is volgens Khorayef al bereikt. „Het aantal fabrieken is met zo’n 50 procent gegroeid in vijf jaar tijd. We hebben in de laatste zes jaar ruwweg evenveel geïnvesteerd in de industriële sector als in de hele 35 jaar daarvoor. Als we even afzien van olie en petrochemische producten is onze uitvoer in die periode ook met 70 procent gestegen. Dan gaat het om producten als voedingsmiddelen, medicijnen, machinerie en mineralen.”

De kroonprins hoopte via Vision 2030 ook een groter deel van het werk in Saoedi-Arabië te laten uitvoeren door Saoediërs zelf. MbS vindt dit zelfs zo belangrijk dat hij daarom zelf een commissie voorzit om dit proces in goede banen te leiden. De commissie hoopt te bewerkstelligen dat jonge Saoediërs de vaardigheden aanleren waarmee ze niet alleen in eigen land uit de voeten kunnen maar ook elders in de wereld. Geen geringe opgave in een land waar veel Saoediërs het harde werk vanouds liever aan buitenlanders overlaten.

‘Menselijk kapitaal ontwikkelen’’

„De ambitie van dit programma is om mondiale burgers te scheppen”, stelt Khorayef. Dat wil zeggen mondiale burgers in economisch opzicht. Het is niet de bedoeling van MbS dat de Saoediërs zich onder invloed met de rest van de wereld ook als mondiger burgers gaan gedragen, die meer inspraak eisen over de gang van zaken in hun land. In dat opzicht blijft het land van MbS uiterst repressief. De buitenwereld – ook investeerders – zijn nog niet vergeten dat Mbs in 2018 ernstig in opspraak raakte door de moord op de Saoedische dissident Jamal Khashoggi in het Saoedische consulaat in Istanbul, waarna diens lijk in mootjes werd gehakt.

„Een van de uitdagingen waarvoor we staan is hoe snel we ons menselijke kapitaal kunnen ontwikkelen”, constateert Khorayef, die eveneens lid is van de commissie van MbS „Dat is echt een sleutelkwestie, niet onoplosbaar maar het zal geruime tijd kosten.” Het is een van de redenen waarom hij Nederland bezoekt. Hij hoopt onder andere, met steun van de Saoedische overheid, dat meer Saoediërs trainingen kunnen volgen bij Nederlandse bedrijven in verband met alle geplande projecten in Saoedi-Arabië. Hij wil geen namen van specifieke Nederlandse bedrijven noemen.

Voorheen importeerde Saoedi-Arabië veel laaggeschoolde arbeid. „Nu schakelen we meer over op automatisering en meer geavanceerde productiewijzen. Maar we zullen nog steeds veel buitenlanders nodig hebben, maar nu meer hooggeschoolden. Het is een feit dat onze economie nu veel sneller groeit dan we met onze eigen mensen aankunnen. Veel van onze jongeren willen bovendien – net als elders in de wereld – alleen maar in de IT werken, terwijl we ook buiten die sector veel mensen nodig hebben.”

Tegelijkertijd signaleert de minister dat de jonge generatie veel meer betrokken is bij wat er in Saoedi-Arabië en daarbuiten gebeurt. „Ook mijn eigen kinderen zijn veel beter op de hoogte van wat er allemaal gebeurt. Onze generatie interesseerde dat destijds helemaal niets.”

Delen

Mail de redactie