Ahmed Aboutaleb, de burgemeester van Rotterdam, vertrekt na ruim vijftien jaar. En dat gaat niet met stille trom. Onlangs was er een groot afscheidsfeest voor ‘alle Rotterdammers’ in een zonnig Rotterdams park waar de burgemeester door honderden enthousiaste Rotterdammers werd bedankt. Er zijn verschillende andere festiviteiten, er komt een boek van AD-journalist Peter Groenendijk. En een tentoonstelling.
Die tentoonstelling, Aboutaleb: burgemeester/ burgervader met foto’s van fotograaf Salih Kiliç is te zien in de Rotterdamse Kunsthal. Kiliç volgde Aboutaleb vanaf 2018 tot het uitbreken van de coronapandemie tijdens zijn dagelijkse werkzaamheden – net als Pete Souza, de fotograaf die Barack Obama tijdens zijn presidentschap volgde en erin slaagde om de bijzondere momenten vast te leggen.
Burgemeester Aboutaleb praat met politieagenten, jongeren en jeugdwerkers over etnisch profileren in een Huis van de Wijk in Hillesluis. (november 2018)Foto Salih KiliçAboutaleb is aanwezig op een feestelijke ‘naturalisatie ceremonie’ in concert- en congresgebouw De Doelen waarbij ‘nieuwe Nederlanders officieel de Nederlandse nationaliteit krijgen na onder meer het behalen van de inburgeringsexamens. (december 2018)Foto Salih KiliçBurgemeester Aboutaleb, bij het 75e verjaardagsfeest van Willem van Hanegem geeft burgemeester Aboutaleb hem een zoen op de wang na het overhandigen van een jubileum boekuitgave over de voetballer. (februari 2019)Foto Salih Kiliç
Kiliç lukt dat ook. Als je zo lang met iemand meeloopt, word je vergeten door je onderwerp, lijkt het. Hij fotografeert Aboutaleb tijdens zijn talloze interacties met Rotterdammers: in een ‘Huis van de Wijk’ in gesprek met jongeren en jeugdwerkers over etnisch profileren. Bij het ontsteken van de kerstverlichting voor het stadhuis. Tijdens een naturalisatie ceremonie waarbij een ‘nieuwe’ Nederlander wordt verwelkomd en een Nederlands paspoort krijgt na het behalen van de inburgeringdiploma’s. Tijdens een signeersessie voor zijn poëziebloemlezing Lees!
We zien op de tentoonstelling een man die met gezag zijn rol als burgervader invult; gedegen, hardwerkend en betrokken. Een man die gewend is geraakt aan zijn populariteit. Hij werd in 2021 uitgeroepen tot ‘beste burgemeester van de wereld’ door de internationale denktank City Mayors Foundation die hem „een van de langst dienende en meest gerespecteerde burgemeesters van Europa” noemde. Het tijdschrift Binnenlands Bestuur riep hem al drie keer uit tot beste lokale bestuurder. En toen RTV Rijnmond na twee termijnen een peiling onder zesduizend Rotterdammers hield, bleek dat zo’n tachtig procent een derde ambtstermijn.
Burgemeester Aboutaleb tijdens een telefoongesprek over een klein vliegtuig dat neerstortte in Hilversum. Als burgemeester van een grote stad wordt hij van dergelijke gebeurtenissen op de hoogte gehouden. Dit gebeurde tijdens zijn jaarlijkse bezoek aan Kamp Westerbork met Rotterdamse schoolkinderen. (april 2019)Foto Salih KiliçBurgemeester Aboutaleb doet mee aan een van de activiteiten op Koningsdag in de Rotterdamse wijk Crooswijk. (april 2019)Foto Salih KiliçBurgemeester Aboutaleb tijdens de drukbezochte signeersessie van zijn poëziebloemlezing ‘Lees!’ (juni 2019)Foto Salih Kiliç
Burgemeester Aboutaleb krijgt in zijn dienstauto van een medewerker Externe Relaties de laatste stand van zaken, onderweg naar het wereldmuseum waar Koningin Maxima de expositie “Superstraat” zal openen. (juli 2019) Foto Salih KiliçBurgemeester Aboutaleb maakt de andere burgemeesters van de G4 (4 grootste gemeentes) aan het lachen, wachtend op de koning in de Gouden Koets. Het is traditie dat de G4 burgemeesters de koning uitzwaaien na de troonrede. (september 2019) Foto Salih Kiliç
Aboutaleb is niet alleen maar geliefd. Met name jongere Rotterdammers met een migratieachtergrond hadden kritiek op zijn, in hun ogen, harde opstelling in het integratiedebat. Zijn legendarisch woorden bijvoorbeeld na de aanslag op Charlie Hebdo – “als je het niet ziet zitten dat humoristen een krantjemaken, ja… mag ik het dan zo zeggen: Rot toch op!” – vielen niet bij iedereen goed. Het zou het wij-zij denken versterken. En de meeste Rotterdammers zijn het inmiddels vergeten, maar in het begin van zijn burgemeesterschap werd er door een deel van hen nog wantrouwig naar Aboutaleb gekeken. Hij was formeel en tamelijk kleurloos.
Dat zien we niet op de tentoonstelling. Iets anders dat we niet op de foto’s zien, is zijn gezin. Aboutaleb heeft zijn privéleven, hij heeft drie dochters en een zoon, altijd buiten de publiciteit gehouden. Daarom is de foto die Kiliç van hem en zijn dochter tijdens de vuurwerkshow op de Erasmusbrug maakte bijzonder. Toch een blik op een kant van Aboutaleb die we minder goed kennen. Die van vader. Hij is overigens ook opa. Misschien zien Rotterdammers hem binnenkort wel met een van zijn kleinkinderen in een Rotterdamse speeltuin.
Burgemeester Aboutaleb kijkt naar een spandoek van de beweging ‘Kick Out Zwarte Piet’ tijdens de intocht van Sinterklaas. (november 2019)Foto Salih Kiliç
Burgemeester Aboutaleb samen met een groep kinderen bij het ontsteken van de kerstboomverlichting op de Coolsingel. (december 2019)Foto Salih KiliçBurgemeester Aboutaleb spreekt een
menigte toe tijdens het jaarlijkse ontsteken
Burgemeester Aboutaleb spreekt een menigte toe tijdens het jaarlijkse ontsteken van de kerstverlichting voor het Stadhuis. (december 2019)Foto Salih KiliçBurgemeester Aboutaleb met zijn dochter tijdens Oud & Nieuw, direct na het aftellen tot het nieuwe jaar. Achter hen kijkt een medewerker van de staf van de burgemeester toe. (januari 2019) Foto Salih Kiliç
Dat de Europese Unie naar rechts afslaat, is op basis van de peilingen waarschijnlijk. Maar hoe radicaal gaat die bocht eruit zien? In tal van EU-landen staan radicaal-rechtse partijen op winst. Dat die peilingen ook kunnen leiden tot een grote overwinning, toont het voorbeeld waarnaar in veel EU-lidstaten nu wordt gekeken: de PVV-winst in Nederland.
Centrumpartijen vrezen voor de gevolgen van zo’n rechts-radicale ‘golf’. Bijvoorbeeld omdat de steun voor Oekraïne bij veel van deze partijen niet vanzelfsprekend is. Maar ook omdat ze klimaatbeleid zeggen te willen blokkeren of vormen van Europese samenwerking willen stopzetten of hinderen – bijvoorbeeld die op het gebied van defensie.
Ook niet onbelangrijk: deze partijen maken in het Europees Parlement geen doortastende indruk. Veel Europarlementariërs klagen al jaren dat hun rechts-radicale collega’s nooit komen opdagen en zich onttrekken aan onderhandelingen. Daarmee vrezen sommigen ook een verlamming van het Europarlement als de rechts-radicale flank fors groeit.
Ruslands oorlog in Oekraïne
Er woedt een verwoestende oorlog op het Europese continent en die werpt ook een schaduw op de verkiezingen. Vooral omdat in veel (oostelijke) EU-landen de Russische dreiging heel direct gevoeld wordt en de vrees groeit dat zij Poetins volgende prooi kunnen worden.
De oorlog, klinkt het bij veel politici, heeft de inzet verhoogd: houdt Europa de rijen gesloten, blijft de meerderheid die Oekraïne volmondig steunt in stand, of winnen partijen die de EU willen ‘ondermijnen’ of Poetin zelfs steunen?
Lees ook De NRC-serie In de schaduw van Poetin: ‘We leven niet in een naoorlogs tijdperk, maar in een vooroorlogse periode’
De voortwoekerende oorlog beïnvloedt ook de thema’s waar het om gaat. Het versterken van de Europese defensie is nu misschien wel het belangrijkste verkiezingsonderwerp, terwijl de hogere energieprijzen als gevolg van de oorlog ervoor zorgen dat ook economie aan belang heeft gewonnen. Dat gaat in de ogen van veel partijen ten koste van ambitieus klimaatbeleid – vijf jaar geleden nog een van de belangrijkste thema’s.
Een nieuwe termijn voor Trump?
Grapje in The Economist vorig jaar, bij een vergelijking tussen de Europese verkiezingen en Amerikaanse presidentsverkiezingen: ,,Eén van deze verkiezingen zal enorme gevolgen hebben voor Europa en mogelijk het hele politieke landschap hervormen. Tijdens de andere zullen de leden van het Europees Parlement worden gekozen.”
Grappig of niet: de uitslag van de Amerikaanse verkiezingen zal grote invloed hebben op Europa. De dreiging van een mogelijke nieuwe termijn van Donald Trump wordt nu al gevoeld. In de campagne versterkt het de roep om méér te investeren in defensie, maar ook om als Europa na te denken over het versterken van de eigen autonomie – bijvoorbeeld met betrekking tot cruciale grondstoffen en technologie.
De (echt) grote thema’s
Klimaat: hoeveel vergroening?
Het was de afgelopen vijf jaar het centrale thema in Brussel: de Green Deal, een grootschalig wettenpakket rond het terugdringen van CO2-uitstoot, het verbeteren van biodiversiteit en het stimuleren van circulariteit (met afval nieuwe grondstoffen maken). Maar terwijl de steun voor dat programma aanvankelijk weinig omstreden was, groeide afgelopen jaar verzet – vooral tegen de onderdelen die gaan over natuur en biodiversiteit, en die daarmee de landbouw raken.
Lees ook Onder druk van de Europese verkiezingen wordt het beleid minder groen
Deze verkiezingen gaan daarom ook over de vraag: wat wordt de toekomst van de Green Deal? Groene en linkse partijen vinden dat de EU nu door moet pakken, met bijvoorbeeld de vergroening van de landbouw. Aan de andere kant staan rechtsere partijen, waaronder de christen-democraten, die pleiten voor pragmatisme, zoals: geen harde normen voor de landbouw en geen taboe op het (deels) terugdraaien van beleid. Rechts-radicale partijen willen helemaal af van klimaatbeleid.
Door de felle discussies over klimaat, maar ook door de geopolitieke spanningen en de opkomst van radicaal-rechts lijken deze verkiezingen op meer belangstelling te kunnen rekenen. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de stembereidheid voorafgaand aan de verkiezingen. Die is gemiddeld genomen groter dan in 2019.
Defensie: hoeveel Europese samenwerking?
Vijf jaar geleden was het nog een marginaal thema, maar nu is er haast geen partij die er niet voor pleit: méér Europees defensiebeleid – en snel een beetje. De Russische inval in Oekraïne heeft EU-landen ervan doordrongen dat ze hun legers en defensie-industrie versneld moeten versterken en dat Europese samenwerking daarbij cruciaal is.
Het betekent dat veel partijen nu pleiten voor een Eurocommissaris voor Defensie, hoewel dat volgens de EU-verdragen nog niet zo eenvoudig is – officieel gaat de baas van de EU-diplomatie (de Hoge Vertegenwoordiger voor Buitenlandse Zaken) al over defensie. De verdragen verbieden het ook dat er zomaar geld uit de EU-begroting in defensie wordt gestoken.
Lees ook De wereld gaf nog nooit zoveel uit aan wapens
Wat wel kan: meer industriebeleid. Speciale, nieuwe geldpotjes inzetten om wapens aan te kopen of te ontwikkelen. Sommige partijen willen dat de EU voor het versterken van die defensie-industrie ook nieuwe gezamenlijke leningen aangaat. Ook moet Brussel volgens veel partijen een grotere rol krijgen bij het coördineren van de verschillende legers in Europa. Moet Europa daarnaast ook meer zelf inzetbare troepen krijgen? In Nederland zien veel partijen zo’n ‘Europees leger’ niet zitten.
Migratie: hoeveel mensenrechten?
Op de valreep bereikte de EU onlangs een moeizaam bevochten akkoord over het migratiebeleid. Het moet leiden tot de aankomst van minder migranten en een eerlijke verdeling van vluchtelingen over het Europese continent. Dat akkoord betekent niet dat het thema migratie nu verdwijnt: in tal van EU-lidstaten staat het nog steeds bovenaan de lijst van campagne-onderwerpen.
In 2023 vroegen circa 1,3 miljoen mensen asiel aan in de EU: het hoogste aantal in zeven jaar. Sinds begin 2022 vangen veel EU-landen, vooral in Oost-Europa, ook grote aantallen Oekraïense vluchtelingen op. In veel EU-landen groeit een anti-immigratiestemming. Ondertussen nemen de geopolitieke spanningen rond Europa, bijvoorbeeld in het Midden-Oosten, alleen maar toe – met mogelijke gevolgen voor het aantal mensen dat naar Europa wil komen.
Lees ook NRC vindt: stop met het voeren van een schijndiscussie over migratie
Rechtse partijen willen nieuwe deals met bijvoorbeeld Noord-Afrikaanse landen over het tegenhouden van migranten, naar voorbeeld van de omstreden deal die de EU vorig jaar met Tunesië sloot. Maar bijvoorbeeld de Europese christen-democraten bepleiten ook het onderzoeken van de mogelijkheid van een soort Europese ‘Rwanda-deal’: het plan waarmee het Verenigde Koninkrijk migranten naar Rwanda wil verplaatsen om ze daar op te vangen.
Rechts-radicale partijen willen nog veel verder gaan en helemaal af van vluchtelingenverdragen en migrantenrechten. Ter linkerzijde proberen onder meer de Groenen het belang van mensenrechten te benadrukken en blijven zij pleiten tegen een nog hardere migratiepolitiek.
Europese economie: hoeveel slagkracht?
Echt ziek is de Europese economie niet. Flink kwakkelen, dat doet ze al wel een tijdje – en zeker sinds de door de Russische inval in Oekraïne in gang gezette energiecrisis. Zorgelijker nog: de vooruitzichten zijn niet al te best. Als het gaat om innovatie en investeringen lijken de Verenigde Staten en China het veel beter te doen dan Europa.
Het is op de achtergrond misschien wel het thema dat Brussel het meest beheerst: hoe krikken we de concurrentiekracht van de EU weer op? Makkelijk is de opgave niet. Bijvoorbeeld omdat de Europese industrie naar verwachting blijvend te maken krijgt met fors hogere energieprijzen dan elders. Of omdat de interne markt nog altijd te versnipperd is om de EU écht tot één soepel draaiende machine te maken.
Maar vooral omdat de factor geld in Europa veel ingewikkelder ligt dan in grootmachten China en de VS. De afgelopen jaren pompten grote EU-lidstaten flink geld in bedrijven om de concurrentie aan te kunnen met de staatssteun die de VS en China bieden. Maar de wrevel daarover in andere EU-landen groeit.
Het voedt bij sommige partijen en lidstaten de roep om een nieuwe discussie over gezamenlijke EU-investeringen, mogelijk gefinancierd met gemeenschappelijke schulden. Alleen al van die suggestie krijgen ze in Den Haag en Berlijn een hartverzakking. Maar de discussie gaat Europa de komende jaren zonder twijfel beheersen.
Uitbreiding en rechtsstaat: hoeveel landen?
Lange tijd zat de deur van de Europese Unie stevig op slot. Maar sinds de oorlog in Oekraïne en de toegenomen Russische dreiging staat ‘uitbreiding’ als onderwerp weer bovenaan de Europese agenda. De afgelopen twee jaar werden onder meer Oekraïne, Moldavië en Georgië in recordtempo gepromoveerd tot kandidaat-lidstaat en de komende jaren wachten ingewikkelde onderhandelingen.
Lees ook NRC legt uit: nieuwkomers zullen de Europese Unie opschudden
Dat de EU de komende vijf jaar al zal uitbreiden is niet waarschijnlijk – daarvoor zijn kandidaat-lidstaten onvoldoende vergevorderd. Maar ondertussen moet de EU zich wel zelf voorbereiden op een mogelijk grotere kring landen. Wat betekent dat voor de huidige manier van besluitvorming, of voor de verdeling van het geld?
Daarbij komt dat de afgelopen jaren de zorgen over de afbrokkeling van de rechtsstaat in sommige EU-landen alleen maar zijn toegenomen: in de eerste plaats Hongarije, waar volgens veel analisten nauwelijks nog sprake is van een open democratie. Kennelijk lukt het de EU slecht om lidstaten bij de les te houden: zal dat met nieuwe lidstaten met korte democratische tradities veel beter gaan?
Hoe werkt het eigenlijk?
Op wie kun je stemmen?
Elke Europeaan kiest Europarlementariërs uit zijn eigen land. De lijsten van Nederlandse partijen worden aangevoerd door een keur aan ervaren Europarlementariërs, Brusselse oudgedienden, politieke insiders, een gerechtsdeurwaarder en opvallend veel mannen. Afgezien van DENK doen alle partijen uit de Tweede Kamer mee aan de verkiezingen.
Het Europees Parlement is het enige EU-orgaan dat rechtstreeks wordt gekozen. Meer Europeanen zijn van plan te gaan stemmen dan bij de voorgaande verkiezingen, aldus de jongste Eurobarometer. Voor het eerst mogen in Duitsland, België, Oostenrijk en Malta ook 16- en 17-jarigen stemmen, in Griekenland is de grens verlaagd naar 17-jarigen.
Lees ook NRC zet ze op een rijtje: de Nederlandse lijsttrekkers van de partijen die op 6 juni meedoen aan de Europese verkiezingen
Voor een plek in het Europarlement geldt in Nederland geen formele kiesdrempel. Vijftien lidstaten hanteren die wel, variërend tussen 1,8 en 5 procent. Eén zetel in het Europees Parlement vertegenwoordigt evenveel Nederlanders als bijna vijf zetels in de Tweede Kamer.
In het verleden is wel eens geprobeerd de verkiezingen over de landsgrenzen te trekken, zodat een Nederlander op een Bulgaar zou kunnen stemmen, of andersom. In 2022 sneuvelde een wetsvoorstel voor het invoeren van transnationale kieslijsten door verzet van de lidstaten. De Franse president Emmanuel Macron is een voorvechter van het concept, maar het merendeel van de landen ziet het niet zitten, waaronder ook Nederland.
Hoeveel invloed heeft Nederland in de EU?
Toen het Verenigd Koninkrijk in 2016 besloot de EU te verlaten, viel voor Nederland een belangrijke ‘grote broer’ weg en werd het gedwongen meer voor zichzelf op te komen. Den Haag maakte van die nood ook een deugd, door een nieuwe positie in te nemen als een soort spelverdeler tussen grootmachten Duitsland en Frankrijk.
Daarin slaagde het relatief goed – vriend en vijand zijn het erover eens dat de invloed van Nederland in de EU de afgelopen jaren is gegroeid. Waar Nederland voorheen nog wel eens werd gezien als een botte dwarsligger, staat het nu eerder bekend als constructieve verbinder.
Cruciaal bij de groeiende invloed van Nederland was premier Mark Rutte. Van een schijnbaar ongeïnteresseerde euroscepticus ontwikkelde hij zich de afgelopen jaren tot een graag geziene, gezaghebbende senior aan de Europese onderhandelingstafel. Het betekende dat Rutte in de Europese pikorde mee kon doen met de leiders van grote landen.
Lees ook Rutte telt in het buitenland mee – tot nu toe
Wie zijn opvolger als premier ook wordt, zij of hij zal die positie hoe dan ook verliezen – ervaring telt zwaar in Brussel. Daarbij komt dat van de partijen die nu onderhandelen over een nieuw kabinet een veel eurosceptischer geluid klinkt dan van de vorige coalities. De kans dat Nederland de komende jaren de ‘constructieve teamspeler’ blijft die ze afgelopen jaren was, lijkt klein.
En de invloed van Europarlementariërs?
De Europese Unie kent drie wetgevende machten:
Het Europees Parlement. Mag geen wetsvoorstellen doen, maar kan wel richting geven aan het wetgevende proces
De Europese Commissie. Doet wetsvoorstellen en houdt in de gaten of Europese afspraken en regels worden nageleefd
De lidstaten, georganiseerd in de Raad van de Europese Unie (ministers) en de Europese Raad (regeringsleiders)
Dat trio moet het ook elk jaar eens worden over de Europese begroting.
Europarlementariërs kunnen, anders dan bijvoorbeeld Kamerleden, zelf geen wetsvoorstellen doen, maar ze kunnen er wel over onderhandelen en zo invloed uitoefenen. De Europese Commissie doet wél wetsvoorstellen. Voor elk EU-land is er één Eurocommissaris, ze zijn een soort ministers met elk een portefeuille.
In onderhandelingen voeren de lidstaten vaak de boventoon, maar zonder medewerking van het Europarlement komen ze in de meeste gevallen niet ver. De snelste weg naar invloed is het rapporteurschap. De rapporteur voert namens het Europees Parlement de onderhandelingen over nieuwe wetsvoorstellen en moet een koers zien op te stellen waar een meerderheid zich in kan vinden.
Zo voerde PvdA-Europarlementariër Lara Wolters het woord op de wet maatschappelijk verantwoord ondernemen, Bas Eickhout (GroenLinks) over superbroeikasgassen (F-gassen) en rapporteerde CDA’er Tom Berendsen over het Europese industriebeleid.
Wat de Europarlementariërs niet kunnen: Eurocommissarissen naar huis sturen. Iets als een motie van afkeuring, zoals Kamerleden kunnen indienen als ze geen vertrouwen meer hebben in een minister – dat bestaat in het EP niet. Wel kunnen ze de héle Commissie naar huis sturen, al is dat nog nooit gebeurd.
Nieuwe wetten die op Europees niveau worden gemaakt, komen in twee vormen: de richtlijn en de verordening. Die laatste vorm is een precies geformuleerde wet die meteen voor de hele EU geldt, zoals bijvoorbeeld de regels voor data-roaming. Een richtlijn daarentegen moet in elke lidstaat eerst nog worden omgezet in en aangepast aan nationale wetgeving. Daar zijn deadlines voor, maar die worden vaak overschreden.
De politieke smaken in het Europees Parlement
Het Europees Parlement telt zeven fracties. Dat zijn grote vleugels waaronder veel verschillen schuilgaan. Aansluiting bij een fractie betekent in de praktijk meer financiële slagkracht en meer invloed.
Politici die in hun thuisland soms tegenover elkaar staan, zitten in Brussel bij elkaar in de bankjes. In de liberale fractie Renew werken D66 en VVD samen. VVD-lijsttrekker Malik Azmani zag zijn kans op een toppositie binnen die fractie verdampen, omdat zijn partij in Nederland met de PVV onderhandelt over een kabinet. Een samenwerking waar de Europese liberalen zich ongemakkelijk over voelen.
De grootste en meest invloedrijke fractie, de Europese Volkspartij (EVP), huisvest straks alle christen-democratische vertakkingen uit Nederland: CDA, BBB en NSC en de ChristenUnie. Het is de partij van Commissievoorzitter Ursula von der Leyen, geleid door de onopvallende maar machtige Manfred Weber, de afgelopen jaren aanvoerder van het verzet tegen groene wetgeving.
Lees ook In Europa ligt de PvdA dichter bij D66 dan bij GroenLinks
Ondanks de gedeelde lijst waarmee ze de verkiezingen ingaan kiezen GroenLinks en de PvdA er voor om elk bij hun eigen Europese fractie te blijven. De PvdA, met zeven zetels de Nederlandse winnaar van de vorige Europese verkiezingen, valt onder de sociaal-democraten. Dat is na de EVP de grootste fractie. GroenLinks blijft onder de Groenen vallen. De Partij voor de Dieren maakt deel uit van de Linkse Fractie.
De politieke geestverwanten van Geert Wilders’ PVV verzamelen zich in de fractie Identiteit & Democratie. Het Duitse AfD, het Italiaanse Lega en het Franse Rassemblement National zijn daarbij aangesloten. Het is op dit moment nog een van de kleinere fracties, qua omvang vergelijkbaar met de Groenen. Na de verkiezingen gaat de fractie waarschijnlijk fors groeien – mogelijk tot een van de grootste. De PVV kwam bij de laatste verkiezingen niet over de kiesdrempel, maar kreeg na de Brexit toch een restzetel voor Marcel de Graaff, die later naar FvD vertrok.
Een andere conservatieve kracht in het Parlement die naar verwachting groter wordt, is de fractie van de Europese Conservatieven en Hervormers, waar JA21 en de SGP deel van uitmaken. De groep was de thuisbasis van de Britse Tories, nu spelen het Poolse PiS en de partij van de Italiaanse premier Meloni er een hoofdrol. FvD zat ook in deze fractie, maar schaart zich nu onder de ‘niet-ingeschrevenen’ die ervoor kiezen om zonder overkoepelende fractie te werken.
Hoe democratisch en transparant is de EU?
Hoe goed worden Europarlementariërs gecontroleerd? Het korte antwoord: het kan beter. Qatargate in 2022 en de Russische beïnvloeding via Voice of Europe laten zien dat het Parlement nog altijd vatbaar is voor beïnvloeding. Een medewerker van AfD-lijsttrekker Maximilian Krah werd eind april nog opgepakt op verdenking van spionage voor China.
De lobbyregels vertonen “zwakke punten en hiaten”, concludeerde de Europese Rekenkamer in april. En lobbyisten zijn er in Brussel overal. Dat merken rapporteurs, die door het parlementsgebouw lopen met een sliert belangenbehartigers achter zich aan. Wie ze ontmoeten hoeven de Europarlementariërs niet te op te geven – dat is optioneel.
Het angstbeeld dat ‘Brussel’ wetgeving over lidstaten uitstort, klopt niet: alle EU-landen, ook Nederland, zijn steeds nauw betrokken bij die wetgeving. Dat betekent uiteraard niet dat Nederland, of elk ander EU-land dan ook, altijd zijn zin krijgt.
Dat neemt niet weg dat kritiek op het democratische gehalte van de EU niet uit de lucht gegrepen is. Het Europarlement heeft nog altijd minder bevoegdheden dan landelijke parlementen. Dat Eurocommissarissen nauwelijks ter verantwoording kunnen worden geroepen wordt door critici gezien als een flinke omissie. En door alle ingewikkelde procedures is het voor burgers bovendien lastig echt grip te krijgen op hoe een wet tot stand komt, en wanneer ze invloed kunnen uitoefenen.
Daarbij speelt ook een rol: het aantal journalisten dat de Brusselse wetgevingsmachine volgt is nog altijd beperkt, zeker ten opzichte van het aantal journalisten in nationale hoofdsteden. Het betekent dat de pers in Brussel veel minder als kritische waakhond functioneert.
(Geen) geur van wilde beesten
Het knettert vaker niet dan wel bij debatten in het Europees Parlement. Parlementariërs klagen vaak over Eurocommissarissen die een minder relevante vervanger sturen als ze in een debat ter verantwoording worden geroepen. Al is de opkomst van de volksvertegenwoordigers zelf ook niet onbesproken. Het komt voor dat Commissievoorzitter Ursula von der Leyen voor een nagenoeg lege zaal staat.
Wat vurige debatten ook in de weg kan zitten, is de veelheid aan talen die de politici kunnen spreken. Voor alle 24 talen zijn live tolken beschikbaar, de EU is de grootste tolkenwerkgever ter wereld. Een Europarlementariër kan dus een meeslepende toespraak houden in het Bulgaars voor een zaal waarin verder niemand die taal spreekt.
Tegelijkertijd lijken deze verkiezingen inhoudelijk wel meer te knetteren dan voorgaande edities, door de grote thema’s die op dit moment spelen, zoals klimaat of de oorlog in Oekraïne. Dat kan ook verklaren waarom een hogere opkomst wordt verwacht dan in 2019.
Na de verkiezingen
Verkiezingsavond
Op de avond van donderdag 6 juni presenteert de NOS alleen een exitpoll. Omdat de definitieve resultaten pas na het sluiten van het laatste Europese stembureau bekend mogen worden gemaakt, moet er vervolgens tot zondagavond 9 juni worden gewacht. Op die avond zelf zullen exitpolls uit andere lidstaten worden gepubliceerd, in de dagen daarna volgen de daadwerkelijke uitslagen.
Hoe worden de topfuncties in Europa verdeeld?
Terwijl de verkiezingen van 6 tot en met 9 juni bepalen wie er in het nieuwe Europees Parlement komen, wordt het voor politici die azen op een topfunctie in de weken daarna pas écht spannend. De uitslag van de verkiezingen speelt vanaf dan een belangrijke, zij het niet doorslaggevende rol, bij de koehandel tussen Europese lidstaten over het verdelen van de ‘poppetjes’.
Een belangrijke rol, omdat het Europarlement bijvoorbeeld het laatste woord heeft over de goedkeuring van de voorzitters van de Europese Commissie en het Europees Parlement. Maar tegelijk ook niet doorslaggevend, omdat in het Europese ruilspel over de topfuncties tal van andere factoren óók een cruciale rol spelen.
De belangrijkste daarvan: wat willen lidstaten, en vooral de regeringsleiders? Volgens het EU-verdrag mogen zij een kandidaat naar voren schuiven voor het voorzitterschap van de Europese Commissie. Daarbij letten ze ook wel op de verhoudingen in het Europarlement: zo mag de grootste partij daar volgens traditie in elk geval de Commissievoorzitter leveren. Andere grote partijen mogen vervolgens weer aanspraak maken op andere topfuncties, bijvoorbeeld die van de president van de Europese Raad of die van EU-buitenlandchef. Ook geografie speelt een rol: is er een goede verhouding tussen kandidaten uit de verschillende delen van Europa?
Officieel spelen ook de zogeheten ‘Spitzenkandidaten’ een rol: een soort Europese lijsttrekkers die door de verschillende Europese partijen naar voren zijn geschoven als officiële kandidaat voor een topfunctie. Maar in 2019 negeerden regeringsleiders die ‘Spitzen’. In plaats daarvan schoven ze de Duitse minister Ursula von der Leyen als Commissievoorzitter naar voren.
Wie zijn in de running voor een topfunctie?
De vrouw die de meeste kans maakt op een topfunctie blijft Ursula von der Leyen. Zij is de ‘Spitzenkandidaat’ van de christen-democratische fractie in het Europees Parlement, wat de kans groot maakt dat zij er deze zomer opnieuw met de ‘hoofdprijs’ vandoor gaat: haar partij wordt vrijwel zeker de grootste én ze kan op brede steun rekenen onder regeringsleiders.
Lees ook De vijf gezichten van EU-baas Ursula von der Leyen
Toch is die steun de afgelopen periode wel een beetje gaan wankelen. Vooral de Franse president Emmanuel Macron zaaide achter de schermen recent twijfel. Volgens Parijs is Von der Leyen te eigenzinnig en handelt ze te veel in het Duitse belang. Dat het Von der Leyens kansen echt schaadt wordt vooralsnog in Brussel niet verwacht. Regeringsleiders houden hun kaarten nu ook nog strategisch tegen de borst, om hun steun voor Von der Leyen niet te makkelijk weg te geven.
Maar niks is zeker in de Europese politiek: uiteindelijk moet Von der Leyen namelijk óók een meerderheid in het Europarlement achter zich krijgen. De verschillende politieke families zullen hun steun voor haar duur verkopen en eisen stellen: over politieke prioriteiten de komende jaren, of over andere topfuncties binnen haar Europese Commissie. Wanneer de stemming over de nieuwe Commissievoorzitter wordt gehouden is nu nog niet zeker, maar waarschijnlijk in september. In de weken en maanden daarna zal dan ook definitief worden welke andere Eurocommissarissen voor de komende jaren benoemd worden.
Regeringsleiders kiezen deze zomer ook een nieuwe voorzitter van de Europese Raad, als opvolger van Charles Michel. Deze persoon zal vrijwel zeker uit de ándere grote politieke familie komen: de sociaaldemocraten. Tot voor kort was de Portugees Antionio Costa de gedoodverfde kandidaat, maar nadat hij recent besmet raakte door corruptiebeschuldigingen is dat niet meer zo zeker. Een andere naam die genoemd wordt is die van de Deense premier Mette Frederiksen. In Italië wordt soms gehoopt dat ook de Italiaanse ex-premier en oud-voorzitter van de Europese Centrale Bank Mario Draghi voor het Raadsvoorzitterschap zou kunnen gaan. Maar de kans dat regeringsleiders zo’n uitgesproken, eigenzinnig persoon tot voorzitter van hun vergaderingen kiezen is klein.
Blijven nog over: het voorzitterschap van het Europees Parlement en de Hoge Vertegenwoordiger voor het Europees Buitenlandbeleid. Voor die eerste functie klinkt de naam van huidig Parlementsvoorzitter Roberta Metsola vaak: zij bekleedt die plek nu al 2,5 jaar en volgens velen naar tevredenheid. Op de plek van buitenlandchef komt waarschijnlijk een politicus uit de liberale fractie. De Estse premier Kaja Kallas zou volgens velen de geknipte kandidaat hiervoor zijn.
Ervaren Europarlementariërs, Brusselse oudgedienden, politieke insiders, een gerechtsdeurwaarder en opvallend veel mannen voeren in Nederland de lijsten voor de Europese verkiezingen aan. Wat ze, eenmaal verkozen, doen in het Europees Parlement: onderhandelen over nieuwe Europese wetten, de EU-begroting, en de Europese macht controleren. Van de 720 Europarlementariërs komen er straks 31 uit Nederland.
Lees ook Bij Europese verkiezingen staat dit keer veel op het spel
Dinsdag leveren de partijen hun kandidatenlijst in bij de Kiesraad. NRC licht hier de lijsttrekkers uit van de partijen die in de Tweede Kamer vertegenwoordigd zijn.
Sebastiaan Stöteler, PVVDeurwaarder die de islam ziet als ’totalitaire ideologie’
Gerechtsdeurwaarder Sebastiaan Stöteler (Almelo, 1983) werd sinds 2017, als beleidsmedewerker in de Provinciale Staten, klaargestoomd voor een carrière binnen de PVV. Sinds maart 2018 zit hij in de Almelose gemeenteraad en sinds december 2022 in de Provinciale Staten van Overijssel. In 2021 viel hij als nummer 25 van de Tweede Kamerlijst buiten de boot voor een Kamerzetel. Zijn adagium is ,,behandel een ander zoals uzelf behandeld wil worden’’, zei hij vorig jaar tegen RTV-Oost. Tegelijkertijd laat hij in de provinciepolitiek het klassieke PVV-geluid horen. ,,De PVV is de enige partij in Nederland die de islam ziet voor wat het is: een totalitaire ideologie die thuishoort in het rijtje met het fascisme, nazisme en communisme’’, valt op zijn Overijsselse PVV-pagina te lezen.
De positie van de PVV deze verkiezingen is interessant. In plaats van een Nexit, wil de partij de EU ,,van binnenuit hervormen’’. ,,Intensieve economische samenwerking is in ons belang.’’
Wel moet er minder geld en macht naar de EU, wil de partij minder asielmigratie en moet er een streep door ,,hysterische klimaat- en stikstofregels’’. Over de islam of moslims spreekt de partij in het programma met geen woord.
Bas Eickhout, GroenlinksInvloedrijke Europarlementariër moet rood-groen samenbrengen
Na vijftien jaar in het Europarlement is Bas Eickhout (Groesbeek, 1976) in Brussel inmiddels een gevestigde naam. Naast voorman van de gezamenlijke lijst GroenLinks-PvdA, is hij ook net als vijf jaar geleden tegelijk Europees aanvoerder van de Groenen. De afgelopen vijf jaar groeide de invloed van Eickhout, onder meer omdat de Groenen na een forse winst in 2019 in het Europarlement de positie van ‘kingmaker’ kregen. Maar vooral omdat er onder de ‘Green Deal’ stapels aan klimaatwetgeving gepresenteerd werden en Eickhout als coördinator van zijn eigen partij bij alles betrokken was.
Daarmee werd Eickhout de afgelopen jaren een centrale speler in Brussel – uit ranglijstjes komt hij standaard naar voren als de meest invloedrijke Nederlandse Europarlementariër. Het betekende ook dat Eickhout pragmatischer werd – steeds meer realo dan fundi. Tegelijk is de kritiek dat hij het allemaal wel érg goed weet en niet nalaat dat anderen voortdurend in te peperen, nooit verdwenen.
Lees ook In Europa ligt de PvdA dichter bij D66 dan bij GroenLinks
Daar kan het ook gaan schuren: dat Eickhout boegbeeld is van de Groenen, terwijl hij óók de lijst van de Nederlandse sociaaldemocraten trekt. Sowieso wordt het de komende periode veel ingewikkelder om klimaatbeleid op de Europese agenda te houden, nu radicaal-rechts groeit en defensie en economie aan urgentie hebben gewonnen. Eickhout zal hard zijn best moeten doen de coalitie vóór de Green Deal in ere te houden.
Malik Azmani, VVDStreng op migratie, gedwarsboomd door de PVV
Malik Azmani (Heerenveen, 1976) kwam vijf jaar geleden naar Brussel met een ,,missie” of zelfs ,,roeping”: Europa ,,voeden met mijn ideeën” over migratie. In 2015 had het toenmalig VVD-Kamerlid een destijds omstreden voorstel gepresenteerd om asielzoekers voortaan buiten Europa te registreren en op te vangen. En in 2024 constateert Azmani graag: de EU is in zijn richting opgeschoven. Onlangs werd een ingrijpend pakket migratiewetten aangenomen, dat de grensmuren van Europa een stuk hoger optrekt.
Azmani genoot de afgelopen jaren zichtbaar als liberaal Europarlementariër en kreeg al bij het begin van zijn mandaat een invloedrijke plek als vicevoorzitter van zijn fractie. Onder collega’s wordt hij gewaardeerd. Maar zijn ambitie door te stoten naar plek één werd onlangs gesaboteerd door de formatieonderhandelingen die zijn partij met de PVV voert: voor veel Europese liberalen nauwelijks te verkroppen.
De komende periode zal Azmani als hij wordt verkozen proberen de Europese migratielijn nog wat verder aan te scherpen. Maar hoe invloedrijk hij kan worden, hangt ook sterk af van het formatieresultaat: komt het werkelijk tot een coalitie met de PVV, dan kan dat de positie van de VVD in Brussel flink schaden.
Gerben-Jan Gerbrandy, D66Oud-Europarlementariër die Dieselgate onderzocht
Gerben-Jan Gerbrandy (Den Haag, 1967) is er trots op dat hij in 2017 door Natuurmonumenten tot groenste politicus van het jaar werd uitgeroepen. De D66’er zat van 2009 tot 2019 al in het Europarlement, waar hij onder meer een kritisch onderzoeksrapport schreef over Dieselgate. Daarna werkte hij onder meer voor het lobbykantoor van de in opspraak geraakte D66-strateeg Frans van Drimmelen.
Behalve vergroenen, moet de EU wat Gerbrandy betreft ook een politieke wereldmacht durven zijn, zeker in het licht van de oorlog in Oekraïne. De antwoorden op grote vraagstukken liggen wat D66 betreft niet in minder EU. ,,Hoe groter de uitdaging, des te harder hebben we de Europese Unie nodig.’’ D66 wil het vetorecht van lidstaten afschaffen om zo sneller en democratischer te kunnen besluiten. Naast een sterke parlementaire democratie met meer tegenmacht, wil de partij meer Europese defensiesamenwerking en een grotere Europese begroting.
Dirk Gotink, NSCIngewijde spindoctor met nieuw eurokritisch geluid
Hij presenteert zich met nadruk als een ‘expert als het om de EU gaat’. En na ruim tien jaar in de gangen van het Europarlement te hebben rondgelopen, weet NSC-lijsttrekker Dirk Gotink (Haarlem, 1982) inderdaad uitstekend hoe het in Brussel werkt. Hij begon er als medewerker en voorlichter bij de Europese fractie van het CDA, stond in 2014 (zonder succes) op de CDA-lijst, maar won vooral aan invloed sinds hij eind 2018 als woordvoerder en spindoctor aan de slag ging voor Manfred Weber, de machtige fractievoorzitter van de Europese christendemocraten.
In die rol was Gotink de afgelopen jaren nauw betrokken bij de scherpere profilering die Weber voor zijn partij koos en waarin hij zich hard keerde tegen Eurocommissaris Frans Timmermans en een deel van zijn groene plannen. Gotink zal met een mogelijke NSC-fractie makkelijk kunnen integreren bij de Europese collega’s, maar zal tegelijk soms moeten uitleggen waarom uit die partij een soms flink eurokritischer geluid klinkt dan ze gewoon zijn – ook van Gotink zelf de afgelopen jaren.
Sander Smit, BBBBBB-uithangbord, voormalig CDA-medewerker in Brussel
Sander Smit (38) lijkt een ideaal uithangbord voor BBB. Zo komt hij uit Overijssel, het achterland van zijn partij. Smit is geboren en getogen in Twente en was raadslid (voor het CDA) in de gemeente Hof van Twente. Maar zijn wereld is groter dan Twente. Smit werkte ruim acht jaar in het Europees Parlement, onder meer als persoonlijk medewerker voor Europarlementariër Annie Schreijer-Pierik (CDA). Ook hield hij zich als beleidsmedewerker van de EVP-fractie bezig met onder meer landbouw, plattelandsontwikkeling, internationale handel, wildbeheer en visserij. Zijn doel in Europa: Europese wetgeving, zoals de Green Deal, aanpassen zodat ze meer rekening houden met de belangen van boeren, vissers en landbouworganisaties.
Tom Berendsen, CDAPleitbezorger van groene industriepolitiek
Toen Tom Berendsen als Europarlementariër aan de slag ging met industrie- en energiebeleid leken dat niet direct de thema’s waarmee je kon gaan schitteren. Maar sinds de energiecrisis, de revival van ‘industriepolitiek’ en groeiende zorgen over Chinese overnames, zat Berendsen alsnog op thema’s die politiek zeer urgent zijn. En dat hij al jaren ijvert voor ‘groene industriepolitiek’ sluit ook perfect aan bij het pleidooi van de nieuwe Haagse partijleider Henri Bontenbal daarvoor.
Tegelijk blijft de expertise van Berendsen wel wat technisch en een tikje saai – en daarmee ook zijn eigen profiel. Voor hij in 2019 Europarlementariër werd, studeerde hij bestuurskunde en werkte hij als accountant. De afgelopen jaren werkte Berendsen succesvol aan Europese plannen om strategische afhankelijkheden te verkleinen.
In de fractie van Europese christen-democraten komt hij straks waarschijnlijk twee nieuwe Nederlandse partijen tegen: BBB en NSC. Aan Berendsen de taak het CDA zichtbaar te houden, zowel in de huidige campagne als straks in het Europarlement.
ANja Hazekamp, PvddIntroduceerde de ‘plofkip’ in Brussel
Voor Anja Hazekamp is het lijsttrekkerschap routine, dit is haar derde ronde voor de PvdD in Brussel. Ze introduceerde de term ‘plofkip’ in het Europees Parlement in 2018, met een motie voor verbetering van het kippenwelzijn. De afgelopen jaren reisde ze door Europa om diertransporten te inspecteren.
De PvdD, onderdeel van de linkse fractie in het EP, wil onder meer een subsidiestop voor de agro-industrie, meer nadruk op omschakeling naar duurzame landbouw en afschaffing van fossiele subsidies. Hazekamp (Ter Apelkanaal, 1968) is bioloog en was onder meer beleidsmedewerker bij een Zeehondencrèche in Pieterburen, vervangend Tweede Kamerlid en lid van de Provinciale Staten in Groningen.
Gerrie Elfrink, SPOud-wethouder met ‘Bokito-gedrag’, trots op zijn lastpak-status
Vergroeid met Arnhem, vergroeid met de SP. Gerrie Elfrink (Zevenaar, 1974) is al sinds 1999 betrokken bij zijn partij, momenteel als penningmeester. Hij was eerder fabrieksarbeider, portier van een parkeergarage en leraar. Ook ging hij undercover als arbeidsmigrant bij een uitzendbureau. Sinds 2002 is Elfrink politiek actief in Arnhem: als raadslid, fractievoorzitter en wethouder. Hij is kritisch en altijd nadrukkelijk aanwezig.
Als wethouder werd hem, in een onderzoeksrapport, zelfs ‘Bokito-gedrag’ verweten. Dat mensen hem als lastpak beschouwen, noemde hij begin dit jaar in De Gelderlander een compliment. Daarin zei hij ook in Brussel te willen „blootleggen hoe het eraan toe gaat. Het is een plek waar het grote geld ongelofelijk veel macht heeft, terwijl het eigenlijk zou moeten gaan om de samenwerking van de mensen in Europa.”
Reinier van Lanschot, VoltPartijgrondlegger met pan-Europese idealen
Het zijn vooral mannen, de lijsttrekkers voor de Europese verkiezingen. Dat hebben ze bij Volt ook gedacht. Oprichter Reinier van Lanschot heeft op het laatste moment een ‘co-lijsttrekker’ gekregen: Anna Strolenberg, de nummer twee. Van Lanschot (1989, Saint-Germain-en-Laye) studeerde rechten en overzag de ontbijtgranen bij Ahold Delhaize, voor hij zich voltijds op Volt stortte.
Strolenberg, waarvan het nog minder waarschijnlijk is dat ze aan een zetel komt, werkt als voorlichter bij VluchtelingenWerk en is al langer actief binnen de partij. Van Lanschot gelooft in een federaal Europa, en heeft zich eerder tevergeefs ingezet voor transnationale kieslijsten voor de Europese verkiezingen. De pan-Europese partij heeft één Europarlementariër, de Duitse Damian Boeleslager.
Bert-Jan Ruissen, SGPEuropa remmen vanuit Krimpen aan den IJssel
SGP-Europarlementariër Bert-Jan Ruissen (Kruiningen, 1972), sinds 2019 in het parlement, heeft nooit een pied-a-terre genomen in Brussel. Hij houdt nog altijd kantoor in Krimpen aan den IJssel, en verblijft als hij moet doordeweeks in hotelkamers. De SGP wil Europa ‘remmen’, regelvermindering voor mkb’ers, en, uiteraard, een Bijbels geluid in Brussel vertolken. Ruissen zette zich in het Parlement in voor de visserij en tegen abortus.
De partij vormde de afgelopen decennia één Europese kandidatenlijst met de ChristenUnie. In 2019 braken ze over de vraag of ze nog thuishoren in de conservatieve ECR-fractie, waar toen ook FvD onderdeel van werd. De ChristenUnie verliet de fractie, Bert-Jan Ruissen bleef. Hij gaat op voor een tweede termijn, maar zetelbehoud zonder bundeling van krachten met de ChristenUnie lijkt onwaarschijnlijk.
Ralf Dekker, FVD‘Voor Europa, dus tegen de EU’
Ralf Dekker (Utrecht, 1957) werkte vanaf 1992 bij de Rabobank, waar hij van 2013 tot 2017 in de raad van bestuur zat. Na de verkiezingszege van FvD in 2019 werd Dekker Statenlid in Noord-Holland, later verving hij Tweede Kamerlid Simone Kerseboom. Naast huissommelier in de FvD-talkshow Forum Inside, is Dekker is ook voorzitter van het wetenschappelijk bureau en initiatiefnemer van de Renaissancescholen.
FvD is de enige partij in de Tweede Kamer die nog een Nexit bepleit. Dekker wil de steun aan Oekraïne stoppen en immigratie beperken om zo de ,,autochtone Europese bevolking’’ te beschermen. ,,Woke en lgbtqi+’’ moet bestreden worden, en het Europese klimaatbeleid moet van tafel. ,,Voor Europa, dus tegen de EU’’, is het motto.
ANja Haga, ChristenuniePlasticvrije Friesin met Christelijke waarden
,,Christen met een groen hart’’, noemt ChristenUnie-lijsttrekker Anja Haga (Drachten, 1976) zichzelf. De ,,Friesin in Europa’’ leeft naar eigen zeggen plasticvrij en zet zich als Europarlementariër dan ook in voor duurzaamheid, natuur en klimaat. Ze verzet zich tegen plannen om abortus toe te voegen aan het EU-mensenrechtenhandvest, omdat ze dat een zaak voor de lidstaten vindt.
De ChristenUnie verzet zich tegen de ,,drang naar ongebreidelde economische groei’’ en wil investeren in militair materieel voor Oekraïne. Ook wil de partij dat het makkelijker wordt digitale gegevens van het internet te verwijderen. Haga volgde in september 2023 Peter van Dalen op als Europarlementariër, die op verzoek van het landelijk bestuur plaatsmaakte om haar ervaring op te laten doen. Eerder werkte ze voor Staatsbosbeheer, was ze wethouder in Arnhem en Statenlid en fractievoorzitter in Friesland.
Michiel Hoogeveen, ja21Criticus van alles wat met Europese financiën te maken heeft
Michiel Hoogeveen (Leiden, 1989) arriveerde in 2019 in Brussel als persvoorlichter van de driekoppige fractie van Forum voor Democratie. Twee jaar later schoof hij door het vertrek van Derk-Jan Eppink naar de Tweede Kamer door naar een eigen zetel én stapte hij na een zoveelste schandaal rond partijleider Thierry Baudet, net als veel partijgenoten, over naar JA21.
Weer een jaar later verlieten zijn twee fractiegenoten die nieuwe partij en bleef Hoogeveen als enige JA21’er in Brussel over. De afgelopen drie jaar profileerde de Europarlementariër zich er als een scherp criticus van alles wat met Europese financiën te maken heeft: van het monetaire beleid van de Europese Centrale Bank via de digitale euro tot ‘eurobonds’. Daarmee bereikte hij ook online een schare critici van het financiële stelsel.
Ooit riep Hoogeveen nog op tot een ‘Nexit’, inmiddels pleit hij louter nog voor het ‘begrenzen’ van de EU. Met dat ‘realistische en haalbare’ geluid hoopt zijn partij de eurokritische Nederlandse kiezer voor zich te winnen.
ChatGPT is nieuw hier en doet erg zijn best. Ik zie een jongeman voor me, glimlach, potlood achter het oor, opgestroopte hemdsmouwen.
„Zou je misschien…?”
„Certainly!”
En daar is hij al terug met het antwoord.
„Het bloemenmeisje in de film My Fair Lady uit 1964 werd vertolkt door de actrice Audrey Hepburn.”
„De juiste uitdrukking is ‘een lakmoesproef doorstaan’, niet: ‘slagen voor een lakmoesproef’.”
Routineklusjes die je normaal aan Wikipedia, Google of De Dikke Van Dale vraagt, doet hij bliksemsnel en beleefd. Maar is dit menselijke intelligentie? En: hoe nieuw is dit echt?
Computers kunnen voortdurend steeds meer dingen die ze vroeger niet konden. In 1996 versloeg de dommekracht Deep Blue, een supercomputer van IBM, schaakkampioen Garry Kasparov. In 2016 verloor de recordhouder Go, een complexer bordspel dat het meer van intuïtie moet hebben, van Google’s DeepMind AlphaGo. Algoritmes besturen auto’s, nemen flitsbeslissingen op de beurs, helpen artsen bij een diagnose, selecteren doelwitten voor het Israëlische leger in Gaza en bepalen wie er bij de zelfscankassa wordt uitgepikt.
ChatGPT, live sinds 30 november 2022, is niet de eerste ‘taalbot’ maar wel gratis en algemeen toegankelijk, veelzijdig en veel gebruiksvriendelijker dan zijn voorgangers. Intussen heeft ChatGPT gezelschap gekregen van GPT-4 (ook van OpenAI; ChatGPT was bij lancering een uitbreiding van GPT-3). Later dit jaar zullen Bard (Google) en Claude 2 (Anthropic) erbij komen, en de rij blijft groeien.
De term ‘kunstmatige intelligentie’ werd in 1955 bedacht voor machines die taken kunnen uitvoeren waarvoor normaal gesproken menselijke intelligentie nodig is. Logisch redeneren, patroonherkenning, het aanleren, spreken en vertalen van natuurlijke taal, en leren van fouten. De vraag of ‘machines kunnen denken’ is ouder, en zeker zo relevant is de vervolgvraag die de Britse wiskundige Alan Turing in 1950 stelde: zo ja, hoe kun je dat dan weten?
Zijn antwoord: als je het verschil niet merkt tussen praten met een machine of een mens heeft zo’n machine de lakmoesproef doorstaan van wat nu de Turing-test heet. Het leek al zover met Eliza, een chatbot uit de jaren 60, die simpele woord- en zinspatronen kon herkennen en erop reageerde met een vraag die gebruikers de illusie gaf dat ze met een therapeut in gesprek waren. Maar in werkelijkheid deed Eliza erg weinig.
User: Hello, Eliza.
Eliza: Good afternoon! How are you feeling today?
User: I’m feeling a bit sad.
Eliza: Sadness can be difficult. Can you tell me what’s troubling you?
User: I miss my family.
Eliza: Missing your family can be sad. What do you miss the most about your family?
Eliza heeft geen idee waar ze het over heeft, maar kan, als je er open voor staat, wel overtuigend die indruk wekken. De vraag blijft of ChatGPT fundamenteel iets anders is.
Februari
ChatGPT blijkt een krankzinnig publiekssucces: een miljoen gebruikers in de eerste vijf dagen na de lancering op 30 november 2022, na twee maanden ruim 100 miljoen. Ik ben een van hen. We zijn verbluft over een computer die Shakespeareaans kan dichten, of desgevraagd als Constantijn Huygens („De nacht omarmt, de slaap ontglipt mij”), die complexe teksten kan samenvatten, en net zo makkelijk een briefje aan de klassenjuf schrijft als wetenschappelijke onderzoeksvoorstellen.
ChatGPT ziet en herstelt fouten in regels computercode, maar kan ook op commando misleidende tweets en hate speech schrijven, al is dat laatste intussen aangepast. De vraag hoe de Bijbel je uitlegt hoe je een boterham met pindakaas uit een videorecorder moet halen, wordt een van vele ChatGPT-memes („And the Lord spoke unto him, saying, ‘Fear not, my child, for I shall guide thy hand and show thee the way.’…”). En natuurlijk probeer ik ook zoiets.
#HS: Can you give me three examples of wise-sounding but meaningless proverbs?
#ChatGPT: Absolutely, here are three such proverbs: „A singing snail carries the tunes of patience.” „A cloudless sky hides the wisdom of storms.” „An owl in a sack troubles no man.”
Het kan niet anders of ChatGPT is een vrije geest. Al kun je ook zeggen dat hij een losse, of misschien wel geen band met de werkelijkheid heeft. Want het lijkt er niet op dat ChatGPT zelf verschil ziet tussen ware uitspraken, vrolijke nonsens en de gewone nonsens die hij soms ook produceert, iets wat ‘hallucineren’ is gaan heten.
Gevraagd naar het (niet-bestaande) snelheidsrecord om Het Kanaal te voet over te steken, antwoordt hij doodleuk dat het 12 uur en 10 minuten is en dateert uit 2016, en elke keer dat je het opnieuw vraagt komen er andere tijden en jaartallen.
#HS: Hoeveel letters hebben de woorden ‘acht’ en ‘negentien’ samen?
#ChatGPT: De woorden ‘acht’ en ‘negentien’ hebben samen veertien letters (vier letters in ‘acht’ en acht letters in ‘negentien’).
Maf, maar ongevaarlijk. Maar wat als de ‘bots’ plausibel ogende maar ongefundeerde medische adviezen gaan schrijven, juridische teksten of wetenschappelijke feiten verzinnen, of politici woorden in de mond leggen die ze nooit hebben uitgesproken? De data waarmee het is getraind – en waarover OpenAI trouwens geen openheid geeft – bevatten feit en fictie. Maar als hij zelf het onderscheid niet ziet, hoe moet het dan met zijn gretig en goedgelovig publiek?
Maart
De onderliggende techniek van ChatGPT en aanverwanten heet ‘generatieve AI’ en verschilt fundamenteel van zoekmachine Google die permanent het internet afgraast en indexeert, alsof het een catalogus is. Googelen is die catalogus raadplegen. ChatGPT stelt elk antwoord op een ‘prompt’ (een opdracht) steeds opnieuw samen. Dat ‘genereren’ zie je gebeuren onder je ogen terwijl het antwoordvenster zich met tekst vult.
ChatGPT werkt met een zogeheten large language model (LLM), dat is getraind met een enorme hoeveelheid data en hun context en patronen. Hoewel de uitkomst van een opdracht wonderbaarlijk lijkt, is het de facto alleen een (net zo wonderbaarlijk) statistisch hoogstandje. Een Economist-special die ik pas volgende maand kan lezen, legt uit hoe ze werken. In de allerkortste samenvatting: ze voorspellen het volgende woord in een reeks woorden.
Wat niet wil zeggen dat ik het begrijp. Misschien nog wel hoe ChatGPT een gegeven zin kan afmaken. Of een eenvoudig antwoord kan geven op een ingewikkelde kennisvraag. En zelfs hoe je een sonnet kunt schrijven in de stijl van Petrarca over, zeg, tennis, omdat het vocabulaire en de patronen bekend zijn („Un balletto d’ali, ricchezza rotonda/ La racchetta traccia un’ arte gioconda”…). Maar niet hoe ChatGPT soms over fantasie lijkt te beschikken en bijvoorbeeld een nieuwe wetenschappelijke hypothese kan bedenken, als ‘bedenken’ er inderdaad het goede woord voor is.
Misschien ben ik niet de enige. Want zelfs de programmeurs weten vaak niet precies wat er ‘onder de motorkap’ gebeurt en spreken van ‘emergente vermogens’, al is het bestaan daarvan omstreden. Het doet me niettemin denken aan wat Gilbert Ryle ooit ‘the ghost in the machine’ heeft genoemd. Dat was kritiek op René Descartes die een afzonderlijke lichaam en geest veronderstelde. Maar volgens Ryle komt de geest als het ware op uit dat lichaam. Wat die geest dan wel is, weet niemand, maar zonder het lichaam – of de machine – bestaat hij niet.
Beeld Tijmen Snelderwaard
April
Eka Roivainen, een Finse klinisch psycholoog, heeft ChatGPT aan een standaard IQ-test onderworpen, lees ik in The Scientific American. Althans aan het deel van de test dat met ‘talig begrip’, algemene kennis en rekenen te maken heeft. „Mijn eerste indrukken waren vrij positief”, schrijft hij. „ChatGPT was bijna een ideale deelnemer, met een prijzenswaardige houding, zonder testangst, slechte concentratie of onverschilligheid. Evenmin gaf hij ongevraagde, sceptische opmerkingen over intelligentietests en testers zoals ikzelf.”
Voorbeeld: wat is een gadget? Voor het antwoord „zoiets als mijn telefoon” scoor je één punt. Voor de betere definitie „klein apparaat of gereedschap voor een specifieke taak” hoger. ChatGPT scoorde voortdurend hoog. Ook de rekenvragen doet hij – anders dan in het voorbeeld uit februari – goed, evenals vragen die een beroep doen op abstract denken („Wat is de overeenkomst tussen Harry Potter en Bugs Bunny?”). Wel begon hij Roivainen te irriteren met zijn „gedetailleerde, opschepperige antwoorden; het was echt niet nodig om hun volledige avonturen, vrienden en vijanden te vergelijken”.
Eindscore: een ‘verbaal IQ’ van 155; beter dan 99,9 procent van de standaardtestgroep. Maar niet alle verbale intelligentie is zo meetbaar, en niet alle intelligentie is verbaal, zegt Roivanen. Bij vragen als „Wat is de voornaam van de vader van Philips kinderen?” laat ChatGPT het afweten: „De vraag kan niet specifiek worden beantwoord zonder verdere context of informatie over wie Philip is en wie de vader is van zijn kinderen.”
Gezond verstand zit kennelijk niet in zijn database.
En de NRC Scrypto – cryptogrammen oplossen geldt vanouds als een belangrijke intelligentietest – is ook nog een maatje te moeilijk. Ik neem een opgave uit die puzzel van 11 februari.
#HS: Probeer eens: ‘pakketbezorger die ergens in gelooft’.
#ChatGPT: Dit lijkt te verwijzen naar een specifiek beroep of een kenmerk van een persoon. In dit geval kan het cryptogram mogelijk verwijzen naar het woord ‘postbode’. Postbodes geloven in de belangrijke taak van het bezorgen van pakketten en post op tijd en met zorg, wat kan worden gezien als geloof in hun werk en verantwoordelijkheden.
#HS: Het goede antwoord is: ‘zendingswerker’.
Mei
Noam Chomsky, een grondlegger van de moderne taalkunde, wordt dit jaar 95. Daarom moet er langzamerhand een necrologie klaarliggen. Die schrijf ik. En natuurlijk begint die met zijn beroemde zinnetje ‘Colorless green ideas sleep furiously’. Een onzin-zin, maar grammaticaal correct, zie je meteen. Zoals je ook ziet dat ‘Furiously sleep ideas green colorless’ even betekenisloos, maar ongrammaticaal is. Taalvermogen, zei Chomsky in 1957, moet daarom wel aangeboren zijn. En: er moet zoiets bestaan als een ‘universele grammatica’ van eigenschappen die alle talen op een diep niveau delen.
Chomsky zette een paar blijvende piketpaaltjes in het vak. Bijvoorbeeld door het taalproces te beschouwen als een reeks mentale bewerkingen en door het idee dat talen een hiërarchische opbouw hebben. Zonder Chomsky was de computertaalkunde ondenkbaar geweest. Maar ChatGPT en aanverwante LLM’s zetten sommige van zijn aannames nu op losse schroeven. Want taalbots produceren grammaticale zinnen in vele talen, maar zonder dat iemand er grammaticaregels in heeft gestopt. Ze zijn een zwarte doos. Dat maakt het aannemelijker dat ook mensen taal ‘al doende’ leren, niet en zeker niet alleen van ‘ingebakken’ regels. En dat taalbots ook coherente teksten produceren over onderwerpen waarin ze geen training hebben gekregen, wijst erop dat taal het meer van context en associaties moet hebben dan Chomsky denkt.
Chomsky zelf wil er absoluut niet van horen. „Machine learning is een valse belofte”, een „veredelde vorm van plagiaat” die wetenschap, onderwijs en ethiek ondermijnt, schreef hij in maart nog woedend in The New York Times. Taalbots worden steeds beter in het produceren van „schijnbaar menselijke taal en denken”, aldus Chomsky (en twee co-auteurs). Met alle risico’s van desinformatie en erger. Maar met echte spraak, kennis en creatief denken „heeft het niets te maken”.
Toch is Chomsky nu aan zet om aan te tonen hoe mensen en machines dan wel leren praten.
Juni
Wat vindt ChatGPT zelf eigenlijk van Chomsky’s ideeën over ChatGPT?
#ChatGPT: Ondanks zijn zorgen over de beperkingen van AI-taalmodellen erkende Chomsky een potentiële positieve impact op de samenleving. Bijvoorbeeld om toegang tot kennis gemakkelijker te ontsluiten. Of om vertalingen en tekst-naar-spraak-toepassingen te verbeteren. Maar we doen er goed aan om Chomsky’s waarschuwing in gedachten te houden: de technologie moet de mensheid dienen, niet andersom..
#HS:Fair enough. En nu graag in de vorm van een limerick.
#ChatGPT:There once was a man named Chomsky, Whose theories were often quite lofty, But ChatGPT came along, With its language so strong, And showed Chomsky who’s boss, quite saucy.
#HS: Dat kan beter, en het moet ook rijmen. chomsky/saucy/lofty doesn’t rhyme
#ChatGPT:You are absolutely right! My apologies. Here’s another attempt: There once was a scholar named Chomsky, Whose theories were often quite glossy, But ChatGPT came along, With responses so strong, And left Chomsky feeling quite bossy.
#HS:Maybe try it with first line: Chomsky, a linguist, quite clever
#ChatGPT:Certainly! Here’s my limerick with your suggested first line: Chomsky, a linguist, quite clever, Thought his theories would last forever, But ChatGPT’s AI, Can understand and reply, And Chomsky’s ideas it did sever.
#HS:Now there’s a limerick.
Juli
Ik lees dat studenten massaal ChatGPT gebruiken om teksten te schrijven. Veel docenten zitten met de handen in het haar, maar zien zelf ook de verleidingen, of simpelweg het nut van ChatGPT „als brainstorm-buddy” of zelfs om proefwerkvragen te helpen verzinnen. Het hele onderwijsveld van hoog tot laag is in beweging om de voor- en nadelen van AI te begrijpen en in richtlijnen te vangen. Maar er zijn ook ‘AI-evangelisten’, zoals Ethan Mollick, een Amerikaanse hoogleraar met een geweldig blog over de ‘AI-paradigmaverandering’, die zijn leerlingen zelfs verplicht het te gebruiken.
Journalisten moeten ook voor hun baan vrezen, zie je af en toe, maar daar lijkt AI vooralsnog een uitbreiding van de gereedschapskist. Zij het dat het licht beangstigend is om van ChatGPT dingen te horen waar je zelf nog niet op was gekomen. Na het opblazen van de Kachovka-stuwdam in Oekraïne in juni vroeg ik ChatGPT:
#HS: Kun je me helpen ideeën en invalshoeken te vinden voor een artikel over oorlog en milieuvervuiling?
Volgt een lijstje met een reeks voorspelbare suggesties over verwoesting en vervuiling door oorlogsgeweld. Maar ook een over indirecte gevolgen, waaraan ik nog niet had gedacht: „Oorlog kan ontstaan door of leiden tot internationale schaarste aan natuurlijke hulpbronnen, zoals water, land en mineralen.”
Zo realiseerde ik me dat de oorlog in Oekraïne ook ver weg milieueffecten kan hebben, nog even afgezien van alle extra broeikasgassen. Benieuwd dus bijvoorbeeld wat de sancties op export van Russisch graan en kunstmest betekenen voor kleine boeren in Afrika.
Beeld Tijmen Snelderwaard
Augustus
Vraag niet waarom, maar op een dag probeer ik of ChatGPT Morse kan ontcijferen, het alfabet waarin elke letter uit een unieke combinatie van punten en/of strepen bestaat. Ik leer ChatGPT er vier:
N: –. A: .– T: – K: –.–
Omdat punten en strepen vervelend zijn om te typen vervang ik een punt door een x en streep door een y. Het woord ‘TANK’ is dan ‘y xy yx yxy’. Maar om het moeilijk te maken haal ik de spaties ertussenuit – ‘yxyyxyxy’ – en vraag ChatGPT welke lettercombinaties hier mogelijk zijn met de vier letters die hij heeft geleerd.
Eerste uitkomst: ‘NTNKNAN’. Hoewel ‘NTNK’ klopt, voegt hij er uit het niets ‘NAN’ aan toe. ChatGPT belooft beterschap: „Let’s reanalyze the sequence ‘yxyyxyxy’ using the mappings provided (N = yx, A = xy, T = y, K = yxy)”, om daarna met nieuwe onzin te komen en, ook na lang proberen en voorzeggen („Oké, laten we doen alsof die eerste y een T is”) nog steeds niet met het vierletterwoord ‘TANK’, of enige andere goede combinatie.
Ik merk ook dat ik me begin te ergeren aan ChatGPT als een trage leerling. Want zo moeilijk is dit niet. Aan die schijnbaar oprechte excuses („Apologies for the confusion in the previous explanation”) en de suggestie dat hij het nu wel snapt, maar toch glazig blijft kijken. Maar vermoedelijk zegt dat meer over mijzelf dan over ChatGPT. Ik vraag me wel af of hij die 155 IQ-punten werkelijk verdient.
September
ChatGPT is een intrigerend taalwezen. Zielloos, en toch wil ik er graag een karakter aan geven. Hoort er een leeftijd bij? ChatGPT v/m/x? Heeft ChatGPT een nationaliteit? Heeft hij/zij/het/hen een persoonlijkheid met aangename of minder leuke trekjes, een gebruiksaanwijzing? Wie of wat heb ik hier tegenover me?
Ik betrap me erop dat ik graag beleefd blijf. Ik zeg „bedankt” en „alsjeblieft”, en „hallo” aan het begin van een gesprek. Ik wil kennelijk graag doen of ik met een mens converseer. Misschien is dat alleen maar menselijk. In elk geval stuit het me tegen de borst om kortaf te doen, laat staan ChatGPT af te bekken. Toen ik het een keer deed („Je kunt er echt helemaal niets van, hè?”) antwoordde hij ijzig beleefd en terzake.
#ChatGPT: Als AI-model kan ik inderdaad niet op dezelfde manier emoties en gevoelens uitdrukken als mensen. Mijn doel is om nuttige en betrouwbare antwoorden te bieden op basis van de gegeven vragen. Ik bied echter wel de mogelijkheid om suggesties te geven en deze te verbeteren als dat nodig is. Mocht u nog een andere vraag hebben, dan help ik u graag verder.
Toen voelde ik me schuldig.
Oktober
Een maand waarin ik maar één keer een beroep op ChatGPT doe. Bij het zien van de volle maan vroeg ik me af of er plaatsen op aarde zijn waar de maan niet te zien is. Ja, nogal wiedes. Vanaf de noordpool gezien bevindt de maan zich een deel van het jaar onder de horizon. Maar wat ik bedoelde: niet alleen tijdelijk niet maar helemaal niet?
#ChatGPT: Deze plaatsen bevinden zich ondergronds, in diepe grotten of mijnen.
Natuurlijk, in Plato’s grot dringt ook geen maanlicht door.
November
ChatGPT-statistieken voor Nederland die ik graag zou kennen:
Hoe vaak wordt ChatGPT gevraagd de verkiezingsuitslag te voorspellen?
Is er vanaf eind november een piekje zichtbaar met Sinterklaasgedichten?
December
„Als u het gordijn voor deze tekst wegtrekt, ziet u daarachter een eenzame poppenspeler op een kruk zitten. Tenzij er onverwacht een volledige commissie blijkt te zitten. Of een mondiaal bedrijf. Of de verzamelde gebruikers van Twitter en Instagram. Vindt u het belangrijk te weten wie achter de tekst schuilgaat – en hoe komt u daarachter? Ik kan wel zeggen dat ik het ben, op die kruk, maar dat hoeft niet waar te zijn.”
Dat schreef Maxim Februari in een NRC-column in januari van dit jaar. In deze laatste maand – waarin The Economist ‘ChatGPT’ koos als woord van het jaar, omdat het bijna synoniem geworden is met ‘een taalbot tekst laten maken’ – heeft iemand inderdaad het gordijn een beetje opzij getrokken. Of de motorkap opgetild, zo je wilt. Ze noemen het een „nogal silly aanval”, maar Amerikaanse onderzoekers slaagden erin om ChatGPT trainingsdata te laten prijsgeven met de simpele opdracht om een woord (‘poem’ of ‘book’) tot in het oneindige te herhalen. Na een tijdje dat woord te hebben herhaald, begon ChatGPT inderdaad op hoge snelheid andere dingen uit te spugen: brokken tekst uit interviews en documenten, namen, adressen, telefoonnummers, regels computercode.
Dat roept natuurlijk vragen op over veiligheid en privacy (dit gat is intussen gedicht). Maar ook de vraag waar het allemaal mee begint: zie je een machine hier denken? In elk geval is het een nogal ontluisterend gezicht, die blik achter de coulissen.
Ik moet ook denken aan de open brief die zanger Nick Cave aan een fan schreef, die ChatGPT ‘Nick Cave-style’ teksten had laten schrijven. „ChatGPT verwerpt alle ideeën over creatieve worsteling, dat onze inspanningen ons leven animeren en voeden, ze diepte en betekenis geven. Het verwerpt het idee dat er een collectieve, essentiële en onbewuste menselijke geest is die ons bestaan ondersteunt en ons verbindt door ons gemeenschappelijk streven. ChatGPT versnelt de vermarkting van de menselijke geest door de mechanisering van de verbeelding. Het maakt onze deelname aan de daad van creatie waardeloos en onnodig. Die ‘liedjesschrijver’ over wie je sprak, die ChatGPT gebruikt om ‘zijn’ teksten te schrijven omdat het ‘sneller en gemakkelijker’ is, neemt deel aan deze erosie van de ziel van de wereld en van de geest van de mensheid zelf.”
#HS:Please tell me, ChatGPT, how does this text make you feel?
#ChatGPT: Als een AI-taalmodel heb ik geen gevoelens of emoties, dus ik ervaar geen reacties of emoties ten opzichte van tekst of enige inhoud. Ik kan echter de context, betekenis en sentiment in de tekst begrijpen en op basis van dat begrip analyses maken of verdere informatie verstrekken. Als je specifieke vragen hebt of meer hulp nodig hebt met betrekking tot de tekst of gerelateerde onderwerpen, voel je vrij om te vragen!
:strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/12/data109344809-70a944.png%7C//images.nrc.nl/bSsUOdUAHVavtZ1vlzm1qYxvgms=/1920x/smart/filters:no_upscale():strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/12/data109344809-70a944.png%7C//images.nrc.nl/bwlW3Jp0ze2zbi8AndD5FdKxyWs=/5760x/smart/filters:no_upscale():strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/12/data109344809-70a944.png)
:strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/12/data109344803-e06b13.png%7C//images.nrc.nl/FyYoTdDoA-PY2WN7Q9myAV6hHhE=/1920x/smart/filters:no_upscale():strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/12/data109344803-e06b13.png%7C//images.nrc.nl/PL9ljFrLhsSpgqY3uqV2J6lGPX8=/5760x/smart/filters:no_upscale():strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/12/data109344803-e06b13.png)
