Category: Begrafenis Aleksej Navalny

Met kloppend hart, maar vastberaden nemen duizenden afscheid van Navalny

Hoe neem je afscheid van een held die ook een ‘volksvijand’ is? Het was de vraag die duizenden Russen zich vrijdag stelden, voorafgaand aan de begrafenis van Aleksej Navalny, de Russische oppositieleider die op 16 februari stierf in een desolaat Russisch strafkamp aan de poolcirkel. Velen die hem de laatste eer wilden bewijzen, durfden niet. Zij die eigenlijk niet durfden, gingen toch. Met kloppend hart, maar vastberaden.

En zo verzamelde zich al uren voor aanvang van de afscheidsdienst een lange rij bij de orthodoxe kerk van de Moeder Gods Verzacht mijn Verdriet in de Moskouse wijk Marino in het zuiden van de hoofdstad. Met bloemen en foto’s kwamen zij hun held de laatste eer bewijzen. Slechts enkele honderden meters van de flat waar Navalny met zijn gezin al die jaren woonde en van waaruit hij zijn strijd voerde tegen Poetins regime.

Voor Navalny’s weduwe Joelia en zijn twee kinderen, die sinds zijn vergiftiging in 2020 om veiligheidsredenen buiten Rusland wonen, was de reis naar Rusland te riskant. Wel aanwezig waren zijn ouders Ljoedmila en Anatoli Navalny en bekende Russische oppositieleden en Poetin-critici. Onder hen de vervolgde oud-burgemeester van Jekaterinburg Jevgeni Roizman, de Moskouse politicus Joelia Galjamina en de onafhankelijke presidentskandidaten Boris Nadezjdin en Jekaterina Doentsova – beiden voortijdig uit de verkiezingsrace geweerd. Ook enkele Europese ambassadeurs en talloze journalisten van Russische en westerse media woonden de afscheidsceremonie bij. Vanuit het buitenland stuurden gevluchte Russen bloemen en kransen.

‘Begrafenismaffia’

Dat de uitvaart überhaupt kon plaatsvinden, lijkt een wonder op zich. Begrafenisondernemers ontvingen bedreigingen, achter de schermen werd koortsachtig onderhandeld tussen nabestaanden en autoriteiten, en tot op het laatste moment was onduidelijk of de ceremonie doorgang zou vinden. Navalny’s team hekelde de Moskouse ‘begrafenismaffia’, die beheerst wordt door Kremlinloyale zakenmensen en waarin gigantische bedragen omgaan.

Tweeënhalf uur na het afgesproken tijdstip kon de grote, bruine kist het mortuarium buiten Moskou dan toch verlaten. Het team van Navalny hield via Youtube een livestream bij, waarin vrienden, collega’s en bondgenoten van de Russische oppositieleider herinneringen ophaalden. Uit de hele wereld stroomden reacties binnen van rouwenden: dankbetuigingen, virtuele bloemen en hartjes, online werden talloze kaarsen ontstoken. Ook werden in tientallen steden herdenkingsbijeenkomsten gehouden. Kremlin-woordvoerder Dmitri Peskov liet weten: „Het Kremlin heeft de nabestaanden niets te zeggen.”

Gemaskerde agenten

Hoewel de autoriteiten een enorme, gemaskerde politiemacht op de been hadden gebracht, lieten agenten de mensen in de kilometerslange rij ongemoeid. „Ik wil de martelaar naar zijn laatste rustplaats begeleiden”, zei een oudere vrouw met bevende stem tegen verslaggevers. „Ik ben gekomen omdat Poetin hem vermoord heeft, Navalny is een held”, aldus een man wiens gezicht werd geblurd. „Het is de plicht van iedere Rus hier te komen, voor de toekomst van Rusland”, zei een ander met bloemen in zijn hand. „Mensen zijn niet bang, het is hartverwarmend. Je voelt dat je niet alleen bent.”

Een jonge Moskoviet, die liever anoniem wil blijven en die bij de ingang van de kerk stond toen de kist voorbij kwam, liet per chat aan NRC weten geen angst te voelen, enkel trots. „Als ik zelfs bang moeten zijn om afscheid te nemen van een overledene, in welke van god verlaten wereld leef ik dan? Navalny was een kerel. Hij was geen lafaard, geen schurk, geen boef. Hij was niet bang voor de macht. Hij stond er en zei: ik ben hier, ik ben niet bang voor jullie. En ja, misschien was dat onverstandig en riskant, maar het was écht.”

Op het moment dat de lijkwagen bij de kerk arriveerde, begonnen mensen te applaudiseren en riepen zij Navalny’s voor- en achternaam. Toen zijn kist de kerk werd binnengedragen, riepen zij ‘Vergeef het niet!’ Binnen onder de zwarte koepels, waar enkele tientallen bezoekers naar binnen mochten, waren opnames verboden. Toch kwamen emotionele beelden naar buiten van Navalny’s lichaam in een open, met bloemen gevulde kist, en van zijn ouders Ljoedmila en Anatoli, die hun zoon de laatste eer bewezen.

Er ontstond rumoer toen de kist al na een paar minuten werd gesloten. „Sluit alstublieft de kist nog niet! Geef mensen de kans om afscheid te nemen”, werd er geroepen. Ook buiten werd de sfeer grimmiger, toen de lijkwagen door politiewagens werd gehinderd en protestslogans werden geroepen. „Rusland zal vrij zijn! „Poetin is een moordenaar!” Daarna vertrok de stoet naar de Borisov-begraafplaats, waar de kist voor een laatste afscheid openging van de man die Russen een betere toekomst had beloofd, maar dat eerst moest bekopen met zijn vrijheid en daarna met zijn leven. Op de achtergrondklonk de soundtrack uit Terminator 2, Navalny’s lievelingsfilm.

Toen de kist gesloten was, plaatste Navalny’s weduwe Joelia een afscheidsbericht op haar Instagram, waarin zij haar man bedankte voor alles wat hij had gedaan. „Ljosja, bedankt voor 26 jaar absoluut geluk. Ja, zelfs de afgelopen drie jaar van geluk. Uit liefde, omdat je me altijd hebt gesteund, omdat je me zelfs vanuit de gevangenis aan het lachen hebt gemaakt, omdat je altijd aan me hebt gedacht. Ik weet niet hoe ik zonder je moet leven, maar ik zal proberen je daarboven blij voor me te maken en trots op me te maken. Ik weet niet of ik het aankan, maar ik zal het proberen. Ik hou van je voor altijd. Rust in vrede”, schreef Navalnaja.

Daarmee eindigde de begrafenis, die was zoals Aleksej Navalny zijn leven had geleid: groots, meeslepend en bloedstollend.


Opinie | Aleksej Navalny is niet voor niets gestorven

Aleksej Navalny leek in een goede bui toen hij op 17 januari 2021 aan boord ging van het vliegtuig uit Berlijn naar Moskou. Hij maakte grapjes en was blij om weer naar huis te gaan. Dat zei hij tenminste. Maar hij wist natuurlijk wat hij riskeerde: arrestatie, een lange gevangenisstraf, marteling, misschien zelfs de dood.

Navalny moest in Duitsland langzaam bijkomen van een poging van de Russische veiligheidsdienst om hem te vergiftigen, en hij stond voor een dilemma waar veel actieve dissidenten mee kampen: kies je voor de vrijheid van een leven in ballingschap, met een grote kans dat je invloed en betekenis in je eigen land verliest; of kies je voor een directe confrontatie met de dictatuur, en martelaarschap. Wat je ook kiest, de kans om een tirannie ten val te brengen is haast nihil.

Ook mensen die zich niet actief verzetten zitten met een dilemma, vooral als zij de mogelijkheid hebben om te ontsnappen. Neem je de benen om een nieuw leven te beginnen als buitenlander die lang niet overal welkom is, of leef je door in de corrumperende sfeer van een tirannieke samenleving? Corruptie is bovendien lang niet altijd ongeriefelijk in een regime dat conformisme en collaboratie rijk beloond.

Dit dilemma is vooral zo bitter, omdat het de ballingen en de thuisblijvers verdeelt op een manier die het regime uitstekend van pas komt. Er zijn allerlei redenen waarom mensen niet naar het buitenland willen verhuizen, maar hen wordt door de ballingen snel verweten dat zij niet meer zijn dan handlangers van het regime. En de dissidenten in ballingschap worden ervan verdacht dat zij hun landgenoten in de steek laten in ruil voor een luizenleventje in het buitenland.

Californische zon

Zo was het in Duitsland in de jaren dertig, toen Thomas Mann, die beroemd genoeg was om ook in ballingschap zijn stem te laten horen, Duitse schrijvers die achterbleven veroordeelde. Alles wat zij schreven, verklaarde hij later, was zo door het naziregime bezoedeld dat het waardeloos was. Maar een aantal van deze schrijvers, die niet minder anti-nazi waren dan Mann, verweten Mann dat hij zich liever koesterde in de Californische zon dan getuige te zijn van de donkere dagen in zijn eigen land.

Iets dergelijks speelt zich ook al vele jaren in China af. Dissidenten in China snieren over het gebrek aan invloed en relevantie van de dissidenten in ballingschap. En zo is het ook in Rusland. De journalist Dimitri Muratov, bijvoorbeeld, die de Nobelprijs won voor zijn dappere verdediging van de intellectuele vrijheid, wordt door sommige Russen in het buitenland kwalijk genomen dat hij is gebleven. En dit ondanks zijn openlijke protest tegen de oorlog in Oekraïne.

Er is geen goed of fout antwoord op het dissidentendilemma. Mensen kunnen goede redenen hebben om te blijven, of om te gaan. Dit hangt vaak af van persoonlijke omstandigheden.

Een haast zekere moord

Maar wat was de zin van de terugkeer van Navalny? Hij riskeerde zijn leven voor een doel dat hij onmogelijk kon bereiken. Zijn haast zekere moord in een Siberisch strafkamp, noch een langdurig ballingschap in het Westen, hadden ook maar de geringste kans om het regime van Poetin ten val te brengen.

Toch heeft zijn leven zin gehad. Elke openlijke uitdaging van een dictatuur maakt een deuk in de façade van onschendbaarheid. Een tirannie kan niet alleen maar rusten op de angst voor gewapende macht of de geheime politie; het volk moet ervan worden overtuigd dat hun onderdrukking behoort tot de natuurlijke orde, en dat elke vorm van verzet niet alleen zinloos, maar zelfs waanzinnig is. Het was niet toevallig dat dissidenten in de Sovjet-Unie vaak werden opgesloten in psychiatrische inrichtingen.

De terugkeer van Navalny had misschien geen directe invloed op de politieke orde in Rusland, maar hij liet duidelijk zien dat het volkomen rationeel is om op te staan voor de vrijheid van denken en expressie. Anderen die er ook zo over denken, maar niet beschikken over de uitzonderlijke moed van Navalny, voelen zich door zijn voorbeeld minder alleen.

Het slechtste in de mens

Dan is er nog iets anders dat zin geeft aan zijn daden. Door conformisme te belonen, door de mensen voortdurend voor te liegen, door vrienden en verwanten tegen elkaar op te zetten, appelleren dictaturen aan het slechtste in de mens. Zij scheppen een cultuur van angst, wantrouwen, en verraad. Dat is niet specifiek iets Russisch, Duits, of Chinees. Onderdrukkers hebben de samenleving in veel landen vervormd. Maar niet voor altijd. Tirannen gaan dood. Dingen kunnen veranderen.

Dat is precies het moment waarop politieke martelaren hun belangrijkste rol spelen. Een land dat is kromgetrokken en gecorrumpeerd door dictatuur heeft een morele basis nodig om iets beters op te bouwen. Een volk dat gewend is geraakt aan slaafsheid en vervolging moet zich moreel kunnen herstellen. Het voorbeeld van mensen die zich hadden verzet tegen de dictatuur, hoe futiel het destijds ook leek te zijn, wordt nu onontbeerlijk.

Jean Moulin, de leider van het Franse verzet, die door de Gestapo werd vermoord in 1943, had geen schijn van kans om een eind te maken aan de Duitse bezetting. De Duitse dominee, Dietrich Bonhoeffer, werd door de nazi’s omgebracht. Zijn protest tegen de Jodenvervolging had niets uitgemaakt. Liu Xiaobo, de dissidente Chinese schrijver die tijdens de Tiananmen demonstraties uit Amerika naar China is teruggekeerd, en die in gevangenschap is gestorven, heeft de macht van de Communistische Partij niet minder gemaakt. En de dictatuur van Poetin heeft het activisme van Navalny met gemak doorstaan.

Maar de hoop dat onderdrukking ooit plaats zal maken voor een vrijere samenleving waarin het beste in de mens weer kan floreren wordt door hun voorbeeld in leven gehouden.