In veertien jaar versleten ze vijf premiers. Zes ministers van Financiën. Tien ministers van Onderwijs. Zéstien staatssecretarissen voor Huisvesting. Sommige bewindslieden zaten nog geen twee dagen op hun post of ze konden door de interne partijchaos alweer vertrekken.
Vrijdag is in het Verenigd Koninkrijk een einde gekomen aan een tijdperk van veertien jaar regeringsmacht van de Conservatieven. Historisch turbulente jaren, waar de waarheid vaak een bijrol kreeg en persoonlijke belangen boven het landsbelang leken te gaan.
In aanloop naar de verkiezingen hadden de Conservatieven de strijd al min of meer opgegeven. Zelfs partijleider en premier Rishi Sunak waarschuwde vooral nog voor „een gevaarlijk grote meerderheid” van Labour.
Veertien jaar regeringsmacht, samengevat in zes citaten.
Liam Byrne, 6 april 2010‘I’m afraid there is no money. Kind regards – and good luck!’
De jaren in aanloop naar de Lagerhuisverkiezingen van mei 2010 zijn financieel zwaar. De internationale kredietcrisis hakt erin, westerse regeringen hebben vele miljarden uitgegeven om hun banken overeind te houden. De regering van Labour-premier Gordon Brown steekt ook tientallen miljarden ponden in de economie om de recessie voor Britten te verzachten, waardoor de staatsschuld hard oploopt.
De partijleider van de Conservatieve Partij, een jonge David Cameron, noemt Browns aanpak roekeloos. „Geef nu uit, belast later.” Cameron wint de verkiezingen, maar heeft geen meerderheid in het Lagerhuis. Samen met de Liberaal-Democraten vormen de Tories een coalitie, Labour doet na dertien jaar regeren afstand van de macht.
In voorbereiding op die machtsoverdracht schrijft Labour-staatssecretaris van Financiën Liam Byrne een kort briefje voor zijn opvolger. „Ik ben bang dat er geen geld is. Vriendelijke groeten, en veel succes!” Byrne bedoelt het semi-grappig, maar krijgt enorme spijt van zijn actie. David Cameron zwaait in de jaren hierna te pas en te onpas met een kopietje van zijn brief, als hét bewijs dat Labour niet te vertrouwen valt met belastinggeld.
Zware bezuinigingen zijn nodig, volgens Cameron en George Osborne, zijn minister van Financiën. Osborne bedenkt de typering austerity: spaarzaamheid. Dit beleid wordt nu als belangrijke oorzaak gezien van de afbraak van de Britse welvaartstaat. Ministeries en gemeenten moeten bezuinigen, in sommige gevallen wel tientallen procenten. Volgens de Tories is het nodig om de staatschuld naar beneden te krijgen, maar veel bezuinigingsmaatregelen blijven in de jaren erna bestaan. Het zijn dus evengoed ideologische keuzes.
Veelzeggend voorbeeld is de ‘slaapkamerbelasting’ die Cameron in april 2013 invoert, waarbij Britten in sociale huisvesting minder huursubsidie krijgen als ze slaapkamers ‘te veel’ hebben. Kinderen onder de tien kunnen volgens de nieuwe voorschriften hun kamer delen. Bij één extra kamer daalt de subsidie met 14 procent, bij twee kamers met 25 procent. Het is anders oneerlijk voor Britten die in de private sector hun eigen huur betalen, vindt Cameron. De regel raakt de onderkant van de samenleving – en is nog steeds van kracht.
David Cameron, 23 januari 2013‘I say to the British people: this will be your decision. And when that choice comes, you will have an important choice to make about our country’s destiny’
Als premier Cameron begin 2013 een referendum belooft over de vraag of het Verenigd Koninkrijk lid van de Europese Unie moet blijven, is dat vooral om de eurosceptische minderheid van zijn partijgenoten tevreden te stellen. Zij voelen de hete adem van de United Kingdom Independence Party (UKIP) van Nigel Farage in hun nek, die dan al campagne voert om de EU te verlaten. Cameron hoopt dat een referendum een einde maakt aan de obsessie met de EU binnen zijn partij.
Het liep anders. Leave wint bij het referendum in juni 2016 net van Remain. Het VK gaat de EU verlaten. In zijn memoires geeft Cameron toe dat zijn gok verkeerd heeft uitgepakt: „Ik betreur de uitkomst ten zeerste en mijn aanpak is mislukt.” De Leave-campagne, met Camerons partijgenoot Boris Johnson als één van de belangrijkste gezichten, neemt het niet zo nauw met de waarheid. Ze adverteren feitenvrij op sociale media: „De Europese Unie wil ons kopje thee om zeep helpen.” „De EU blokkeert onze mogelijkheid ijsberen te beschermen!” En: „Elke week maken we 350 miljoen pond over aan de EU. Genoeg om elke zeven dagen een nieuw ziekenhuis te bouwen.”
Campagnestrateeg Dominic Cummings geeft na afloop toe bewust te hebben gelogen, zodat de aandacht steeds opnieuw naar hun uitspraken zou gaan. Het was een val voor het Remain-kamp, zegt Cummings tegen de BBC, „om hen op stang te jagen”. Een paar jaar later krijgen Boris Johnson en zijn adviseur Cummings het voor het zeggen in Downing Street.
Intussen gaat het kabinet van Cameron door met snijden in uitgaven. De Britse variant van het Centraal Planbureau, het Office for Budget Responsibility, waarschuwt in 2014 dat de publieke voorzieningen in de knel komen. Maar een kleinere overheid en een beperkt sociaal vangnet zijn nodig om de belastingen te kunnen verlagen, zegt Cameron. Hij wil „hoge lonen, lage belastingen en weinig sociale voorzieningen”. Maar de inkomens blijven in het VK dan al achter in vergelijking met de groei in andere westerse economieën en die achterstand halen ze niet meer in.
Theresa May, 11 juli 2016‘Brexit means Brexit and we will make a success of it’
David Cameron kan na zijn verlies niet aanblijven en laat de bijna onmogelijke taak om met Brussel te onderhandelen over het vertrek uit de Europese Unie aan zijn opvolger Theresa May. Zij komt er niet uit. Keer op keer stemt het Lagerhuis haar voorstellen weg. De rechterflank van haar partij wil een meedogenloze, harde scheiding. Gematigder Tories willen juist zoveel mogelijk zaken blijven doen met de Europese lidstaten.
De Brexit-onderhandelingen en het onderlinge geruzie van de Conservatieven nemen zoveel ruimte in – bij politici en ambtenaren – dat van binnenlandse wetgeving weinig terecht komt. Ministers wisselen elkaar in hoog tempo af door onenigheden, herschikkingen en de verkiezingen die premier May uitroept in 2017 in de hoop meer draagvlak voor haar keuzes te creëren. In plaats daarvan verliest ze haar parlementaire meerderheid.
Ten einde raad biedt Theresa May het Lagerhuis zelfs aan om een nieuw referendum mogelijk te maken over het uittredingsakkoord dat ze met Brussel heeft gesloten. Zolang het parlement daar eerst maar mee instemt. Het mislukt, haar voorstel valt aan alle kanten verkeerd. Twee dagen later kondigt May haar vertrek aan. Boris Johnson volgt haar op, in juli 2019.
Martin Reynolds, 20 mei 2020‘Please join us from 6pm and bring your own booze!’
In mei 2020 is het advies om zoveel mogelijk thuis te blijven. Het VK zit middenin de eerste golf van de coronapandemie. Sociale afspraken mogen alleen buiten, op 2 meter afstand, met hooguit één iemand uit een ander huishouden. Maar de privé-secretaris van premier Johnson, Martin Reynolds, stuurt op 20 mei 2020 een mailtje aan ongeveer tweehonderd ambtenaren, politiek adviseurs en zelfs aan iemand van de Covid-coördinatiewerkgroep. Iedereen is „ongelofelijk druk geweest” en het is zulk „lekker weer” dat het tijd is voor drankjes in de tuin. „Kom bij ons langs vanaf zes uur en neem je eigen drank mee!” Er overlijden die dag 252 Britten aan de gevolgen van Covid-19.
Het mailtje van Party Marty lekt uit, net als het nieuws dat er standaard Wine Time Fridays worden gehouden in Downing Street. Medewerkers op Johnsons ministerie leggen 5 pond in om een koelkastje te kopen om hun flessen wijn en kaas voor de vrijdagmiddagborrels in te bewaren. De avond voordat Johnson strengere regels voor Kerstmis afkondigt, is er een wild feest waarbij rode wijn tegen de muren spat. Boris Johnson krijgt er ettelijke vragen over van de pers en in het Lagerhuis, maar houdt vol dat híj dacht dat alles volgens de regels ging. Veel Britten kunnen Johnsons branie wel waarderen, maar er zijn grenzen.
Boris Johnson had intussen wel ingezien dat het land aan investeringen toe is. Hij belooft de regio’s economische gelijkheid, betere toegang tot gezondheidszorg, meer huizen en beter onderwijs. Er komt weinig van terecht. Gemeenten krijgen in 2020, alle bezuinigingen en inflatie meegerekend, netto ongeveer 40 procent minder budget van het Rijk dan in 2010. De levensverwachting in het VK daalt, net als het aantal Britten dat – buiten de rijke hoofdstad Londen gerekend – voor het eerst een huis kan kopen.
The Economist, 11 oktober 2022‘She had seven days in control. That is roughly the shelf-life of a lettuce.’
Johnsons opvolger Liz Truss komt met „gewaagde plannen” om het land erbovenop te krijgen. Truss begint als premier op 6 september 2022. Twee dagen later overlijdt koningin Elizabeth, dus de premier moet tien dagen wachten met haar bold actions. Maar gedurfd zijn ze vervolgens zeker. Truss en haar minister van Financiën Kwasi Kwarteng kondigen 45 miljard pond (bijna 53 miljard euro) aan belastingverlagingen aan om de economische groei aan te wakkeren.
Alleen, waar ze het geld vandaan willen halen om die verlagingen te betalen, is volkomen onduidelijk. De koers van de pond daalt, de hypotheekrentes voor Britten stijgen, de Britse centrale bank moet ingrijpen. Om haar eigen positie te redden ontslaat Truss minister Kwarteng. Haar nieuwe minister van Financiën, Jeremy Hunt, kondigt na een dag aan dat hij bijna alle aangekondigde plannen terugdraait.
Tabloidkrant Daily Star pikt het citaat over de sla van The Economist op en zet een videoverbinding online met een krop sla met een blonde pruik op: wie overleeft deze week, de sla of Liz Truss? De sla wint. Op 20 oktober 2022 kondigt Truss haar vertrek aan. De meubels die ze voor de ambtswoning in Downing Street had besteld, waren nog niet eens bezorgd.
In de Conservatieve Partij schamen ze zich voor de chaos en incompetentie tijdens het kortste premierschap uit de Britse geschiedenis. Toch blijft Liz Truss in de fractie druk uitoefenen voor rechtser beleid, voor belastingverlagingen en een afzwakking van klimaatmaatregelen. Ze is, zegt Truss begin dit jaar, bij haar plannen tegengewerkt door „het linkse economische establishment”. „We hebben eigenlijk een grotere raketwerper nodig.” Daar denken de inwoners in haar kiesdistrict anders over. Bij de verkiezingen donderdag wordt Truss niet herkozen, in haar district wint Labour.
Rishi Sunak, 7 juni 2024‘On reflection, it was a mistake not to stay in France longer – and I apologise.’
Als Rishi Sunak aantreedt als premier, in oktober 2022, stijgen de prijzen hard, krimpt de economie en hebben veel Britten moeite hun rekeningen te betalen. Sunak voert belastingverlagingen door op sociale premies, maar daar heeft niemand het over omdat de belastingdruk desondanks op het hoogste niveau staat sinds 1948. Zijn plan om asielzoekers naar Rwanda uit te zetten, om daarmee de toenemende onvrede over migratie weg te nemen, flopt.
Met Lagerhuisverkiezingen in het vooruitzicht buitelen onderzoeken en data over de gevolgen van veertien jaar Conservatief beleid over elkaar. Het aantal klanten bij voedselbanken is toegenomen, van bijna 41.000 in 2010 naar ongeveer 3 miljoen nu. De wachtlijsten in de gezondheidszorg zijn bijna drie keer zo lang als in 2010. Het aantal kinderen dat in armoede leeft, is gestegen. Er komen honderdduizenden méér migranten naar het VK dan toen het land nog lid was van de Europese Unie.
En dan moet de campagne nog beginnen.
Donderdag 6 juni is waarschijnlijk de laatste grote herdenking van D-Day waar nog veteranen bij kunnen zijn. Maar premier Sunak vertrekt eerder uit Normandië dan andere regeringsleiders. Er staat een televisie-interview over de campagne in zijn agenda.
Het is een blunder van jewelste en Sunaks partijgenoten hebben, anoniem in de media, geen goed woord voor hem en zijn team over. Juist de veteranen en de Britse rol in de Tweede Wereldoorlog zijn zo belangrijk in het Conservatieve patriottische gedachtegoed. Sunak biedt de ochtend erop meteen zijn excuses aan, maar de ergernis en het gemopper houden dagen aan. De Conservatieven stonden al maanden achter in alle opiniepeilingen, maar nu is de campagne officieel verloren, is hun conclusie.
Inderdaad, donderdag lijden de Conservatieven het grootste verlies uit de geschiedenis van hun partij. Allerlei zittend ministers en vooraanstaande Lagerhuisleden verliezen hun zetel. Premier Sunak noemt het een „ontnuchterend” verkiezingsresultaat.
