Bij Micha Wertheim is alles anders geworden: de werkelijkheid blijkt veel gekker dan theater óóit kan zijn

Er moeten érgens regels en afspraken zijn, aldus Micha Wertheim (52). Wat er gebeurt als níéts de boel bij elkaar houdt? „Daar kan je geen vóórstelling van maken.”

Daar heeft Wertheim een voorstelling over gemaakt met Nergens anders, het vierde deel in zijn Anders-reeks. Ergens anders, Iemand anders en Niemand anders waren voorstellingen waarbij de titel vrij letterlijk genomen moest worden. Sommige bezoekers vonden de brutale provocatie die ze zagen een geniale grap, anderen vonden het oplichterij. Wertheim zou zijn publiek bijvoorbeeld maximaal hebben uitgedaagd door zelf afwezig te blijven (Ergens anders).

Dat was echter niet wat deze voorstellingen bijzonder maakten. Publiek provoceren is meestal saai en bovendien heel makkelijk. Opwindend aan de Anders-voorstellingen waren de pogingen om publiek op nieuwe manieren te laten kijken naar feit en fictie. De veronderstelde provocaties waren daar ondergeschikt aan.

Nergens anders is te zien als epiloog, in zekere zin als rectificatie, van zijn voorgangers. Lang dacht Wertheim dat de werkelijkheid de plaats was voor duidelijkheid. Bepaald niet altijd prettig, dus moest het theater dienen als zalige tegenwereld waarin je grenzeloos kon verdwijnen in waanzin en gekte, zoals hij demonstreerde in de eerdere Anders-voorstellingen. Er is echter wat veranderd voor Wertheim: de werkelijkheid blijkt veel gekker en willekeuriger geworden dan theater óóit zijn kan. Om nog onderscheid te kunnen maken moet theater noodgedwongen de plaats worden voor regels en grenzen. Voor regie over de gekte: „Dat kan nérgens anders.”

Achteraf begrijpen

Dus regisseert Wertheim de gekte vólledig in het minutieus gescripte Nergens anders. Vermakelijk of leuk is het resultaat niet altijd, want de voorstelling laat zich grotendeels pas achteraf begrijpen. Vergelijk het met een vakantie: een trip door Zuid-Frankrijk is leuk, maar is dat ook de goede omschrijving voor een reis door Irak? Vermoedelijk niet, maar zo’n reis kan wel veel interessanter zijn.

Gedachten werken niet lineair en zijn meestal pas achteraf te verklaren, is een van de uitgangspunten die Wertheim ver doorvoert. Dus zien we eerst een op dat moment nog vooral curieuze huilbui van Wertheim of een woede-uitbarsting richting publiek. Later krijgen deze emoties pas betekenissen en verklaringen.

Dit is een harde regel die Wertheim oplegt en die meteen duidelijk is: als publiek ben je ertoe veroordeeld traag van begrip te zijn. Deze vormkeuze is bijzonder functioneel. Aangenaam niet altijd, maar de vorm dwingt wel tot een soort diepe concentratie. Voortdurend heb je het gevoel op het punt te staan iets heel belangrijks te weten te komen. Dat is frustrerend, maar ook enerverend.

Uiteindelijk blijken Wertheims gevoelens dat we in een eindtijd terecht zijn gekomen veroorzaker van zijn diepe somberheid. De situatie in Israël en zijn Joodse achtergrond spelen een grote rol, maar ook zijn angst dat de grens tussen fantasie en werkelijkheid helemaal is weggevallen. Nergens anders gaat over de diep menselijke neigingen om een plek te willen hebben voor fantasie, maar óók voor controle. Als beide op hetzelfde terrein moeten plaatsvinden omdat de werkelijkheid zelf geen zekerheden meer biedt, blijkt dat erg ongezond.

Woordeloos

Wertheim zoekt houvast door zich wanhopig vast te klampen aan een script. Er is geen enkele ruimte voor improvisatie, ook niet tijdens inventief georganiseerd tegenspel van publiek. Dit blijkt geen bestendige basis voor zowel controle als fantasie. Als er zogenaamd wat onverwachts gebeurt, is Wertheim beide dírect kwijt: „Zo kan ik niet spelen!”, schreeuwt een leuk acterende Wertheim vervolgens.

‘Nergens anders’ gaat over de diep menselijke neigingen om een plek te willen hebben voor fantasie, maar óók voor controle

Het is verstandig om niet aan alle gedachten en verhalen evenveel betekenis toe te kennen, blijkt uit Nergens anders. Verhalen zijn als vlaggen: ze kunnen belangrijk zijn, maar ook uitsluitingsmechanismen en een agressieve daad. Woorden zijn een gevaarlijke sleutel voor wie op zoek is naar contact en waarheid.

Het mooiste moment in de voorstelling is dan ook woordeloos. Weggestopt in wat ironisch wordt aangekondigd als een intermezzo, maken een aantal mensen uit het publiek samen met Wertheim ontroerend contact met elkaar middels een soort organische bewegingsdans op elektronische, dromerige en repetitieve beats. Een betovering gebeurt altijd precies op het moment dat je even de andere kant op dreigt te kijken.

Delen

Mail de redactie

Het prijzenfeestje van de Nederlandse musical, het Musical Awards Gala, bestaat 25 jaar. In deze kwarteeuw is een volgende generatie acteurs opgestaan, zijn veel nieuwe Nederlandse producties ontwikkeld en werden volop voorstellingen geïmporteerd uit het buitenland. De jukeboxmusical verwierf internationaal succes door Mamma Mia!, Soldaat van Oranje werd een langlopende hit met een innovatief draaidecor, en een diverser palet aan acteurs en verhalen deed z’n intrede.

Maar musical is bij uitstek óók een genre dat tradities voortzet en iconen eert. Dat zie je aan de nominaties door de jaren heen. Musicaltitels komen vaak terug en worden begrippen waar het theaterpubliek eens in de zoveel jaar opnieuw naartoe kan. Dit seizoen was dat bijvoorbeeld het geval met genomineerden Saturday Night Fever, Shrek en Elisabeth – allemaal producties die eerder al te zien waren op de Nederlandse podia.

Dat iconen in dit theatergenre op een voetstuk blijven staan, bewijst musicalster Pia Douwes. Zij is genomineerd in de categorie ‘beste vrouwelijke hoofdrol in een grote musical’, maar was dat 25 jaar geleden ook al, nota bene met dezelfde hoofdrol in Elisabeth. (Al is die rol nu gesplitst en wordt de jonge versie van de keizerin gespeeld door Danique Dusée, een grote kanshebber voor de award aanstormend talent.) Douwes greep in 2000 naast de prijs, want Liesbeth List won ’m voor haar rol als Edith Piaf. Ook dit jaar zal ze het moeilijk krijgen. Ze heeft geduchte tegenstand van Vajèn van den Bosch en Nienke Latten als zussen Elsa en Anna in Disney-musical Frozen, een productie die waarschijnlijk hoge ogen zal gooien tijdens het gala. Woensdag is de tv-uitzending te zien op NPO 1, live vanuit het AFAS Theater in Leusden.

Toegankelijk entertainment

Dit jaar is Stage Entertainment, het bedrijf dat sinds zijn oprichting in 1998 door Joop van den Ende heeft gezorgd voor een enorme groei in het Nederlandse musicalaanbod, koploper in het aantal award-nominaties. Dat gebeurde niet meer sinds 2022 – destijds dankzij kwalitatief hoogstaande producties als Aladdin, Tina en een reprise van Hazes-musical Hij gelooft in mij. Nu heeft Stage Entertainment in totaal twintig nominaties verzameld: tien voor de spectaculaire familiemusical Frozen (met nominaties voor onder meer de muziek, het script en de vertaling) en tien voor het hysterische medleyfeest Moulin Rouge! (onder andere beste mannelijke hoofdrol, regie en choreografie).

Moulin Rouge! en Frozen bieden allebei toegankelijk entertainment. Het zijn eenvoudige verhalen: op diepgang hoef je niet te rekenen als bezoeker; wel op visueel spektakel, strakke choreografieën en ‘catchy’ nummers. Voor gezinnen viel er dit seizoen meer te beleven op de podia: het jonge publiek kon niet alleen losgaan op Frozen-hit ‘Laat het gaan’, maar ook mee naar Shrek (7 nominaties, vooral voor ‘creatives’ als de vertaler, choreografen en decorontwerper). Voor het volwassen publiek was Saturday Night Fever (6 nominaties) een laagdrempelige keuze, waar de makers wel degelijk een realistisch beeld hebben geprobeerd te schetsen van het Brooklyn van de jaren zeventig – een wereld vol geweld, drugsgebruik en discriminatie.

Seizoen met goed acteerwerk

Uiteindelijk zal het dit jaar vermoedelijk geen Stage-titel zijn, die met de meeste prijzen naar huis gaat. Dat wordt waarschijnlijk Elisabeth, de musical over keizerin Sissi van Albert Verlinde Theater. Die producent won vorig jaar ook al de meeste awards. Elisabeth heeft twaalf nominaties en valt met name op door een uitmuntende cast. Acteurs Milan van Waardenburg (als De Dood) en William Spaaij (Lucheni) verdienen het absoluut om hun nominaties te verzilveren. Hun spel en zang in de duistere, gemoderniseerde productie maakt veel indruk – al leverden alle genomineerden voor ‘beste mannelijke hoofdrol in een grote musical’ een topprestatie.

Dit musicalseizoen kenmerkt zich sowieso door goed acteerwerk, zelfs in kwalitatief mindere producties. Dit geldt bijvoorbeeld voor Freek Bartels en Brigitte Heitzer, de hoofdrolspelers van huwelijksvoorstelling Ja, ik wil. Zij zijn beiden genomineerd voor hun rollen, terwijl deze productie het dieptepunt van dit musicalseizoen genoemd kan worden. Ja, ik wil heeft nog drie nominaties in de wacht gesleept. Die voorstelling komt erg gemakzuchtig over met over elkaar buitelende clichés in een verhaal dat de aandacht van het publiek maar moeilijk kan vasthouden, maar het staat – wonderlijk genoeg – in het rijtje ‘beste kleine musical’ (een productie met maximaal veertien castleden). Deze misser is verbazingwekkend, als je bedenkt dat dit de opvolger is van Blind Date, die twee jaar geleden nog Musical Awards won voor het script en nieuwe Nederlandse productie.

Vlaamse invloeden

Als beste oorspronkelijke Nederlandse musical valt dit jaar één genomineerde extra op. In deze categorie staat 40-45, een musical ontwikkeld door de Vlaamse producent Studio 100 (vooral bekend door kindervermaak als K3 en Paw Patrol). Tussen kerstvoorstelling A XXXmas Carola, Rob de Nijs-ode Malle Babbe en het Amsterdamse Onze Jordaan staat een Tweede Wereldoorlog-musical, die werd ontwikkeld in België. Bestuursvoorzitter Erwin van Lambaart meent dat de productie wel degelijk thuishoort in deze categorie: „Het script is inhoudelijk volledig dramaturgisch toegespitst op de Nederlandse historie, personages vinden hun bestaansrecht in de Nederlandse maatschappij”, laat hij per mail weten. Dit vergt een ruime interpretatie van een oorspronkelijk Nederlandse productie, aangezien plaatsnamen (Antwerpen werd Rotterdam) en namen van personages (Staf en Louis werden Dirk en Louis) werden aangepast.

Of 40-45 nou op z’n plaats is in deze award-categorie, of niet; de invloed van Vlaanderen op het Nederlandse musicallandschap lijkt ieder jaar groter te worden. Onder de genomineerden voor beste kleine musical staat bijvoorbeeld Josephine B. over variétéartiest Josephine Baker. De musical werd ontwikkeld door het Vlaamse Judas TheaterProducties en geregisseerd door Frank Van Laecke, tevens regisseur van 40-45. Daarnaast zijn er terechte nominaties voor Vlaamse acteurs als Timo Tembuyser (The last five years) en Ann Van den Broeck (als aartshertogin Sophie in Elisabeth).

Vorig jaar was er bij de Musical Awards een recordaantal van 91 nominaties. Nu heeft de achtkoppige jury – onder leiding van Hilde Scholten, hoofd programmering bij theater De Nieuwe Kolk in Assen – het aantal iets teruggeschroefd naar 82, verdeeld over veertien musicals van in totaal tien producenten.

De award-nominaties tonen de reikwijdte van het musicalaanbod, dat naast entertainment ook experimentelere producties bevat, zoals het intieme The last five years, een bewerking van een Amerikaanse productie. De producent van deze musical, Nanoek, verraste vorig jaar nog door vijf Musical Awards te winnen voor een nieuwe musical over moederschap. Nu dingt Nanoek in drie categorieën mee met The last five years. Zo tonen de Musical Awards niet alleen de wisselwerking met onze zuiderburen en het internationale theaterveld, maar ook creativiteit op eigen bodem.

De Musical Awards worden uitgereikt op woensdag 16 april in het AFAS Theater in Leusden. Het gala wordt live uitgezonden op NPO 1 om 20.25 uur.

Delen

Mail de redactie