Zijn oud-collega’s omschrijven hem als „onzichtbaar”, een „einzelgänger” met een wat merkwaardige manier van communiceren. Maar de chipwereld zit vol technici met een gebruiksaanwijzing. Vandaar dat niemand bij ASML of NXP vermoedde dat hun collega German A., een 43-jarige Russische ingenieur, stiekem informatie verzamelde om een chipfabriek in Rusland te bouwen.
Donderdag dient in Rotterdam de rechtszaak tegen A. over het vermeende stelen van bedrijfsgeheimen van chipmachinefabrikant ASML en chipproducent NXP. Het Openbaar Ministerie beschuldigt hem ervan dat hij handleidingen voor de productie van chips en chipmachines doorspeelde.
Deze documenten, dacht A., zouden helpen bij de totstandkoming van een nieuwe chipfabriek in Rusland, die aan de oorlogsindustrie zou kunnen leveren. Raketten en drones hebben chips nodig, maar Rusland heeft amper een eigen chipindustrie. Sancties knijpen de toegang tot Westerse technologie af. A. zag een kans om wat bij te verdienen met gestolen kennis. Volgens specialisten die NRC sprak, ging het om vrij generieke en „wijdverspreide” informatie, ook al was het als ‘vertrouwelijk’ gelabeld.
A. zit sinds augustus vorig jaar in voorarrest op verdenking van verduistering en het overtreden van de sanctiewet. Uit de aanklacht blijkt dat hij ruim voor de invasie in Oekraïne in 2022 al informatie verzamelde, die hij later zou delen met een handlanger in Rusland, via appjes en een gedeelde Google-drive. Ook zou hij geld gekregen hebben toen hij in Moskou een usb-stick met documenten afgaf, na contact met de Russische inlichtingendienst SVR. Die dienst houdt zich actief bezig met het vergaren van kennis over wetenschap en technologie van buitenlandse mogendheden.
De ingenieur hangt onder meer een inreisverbod van twintig jaar boven het hoofd, opgelegd door immigratiedienst IND.
A. hangt onder meer een inreisverbod van twintig jaar boven het hoofd
Elektronenbundels
De Rus werkt sinds 2015 voor Nederlandse techbedrijven. Hoe kwam hij daar binnen? Hij liep in 2008 en 2009 stage bij het Belgische onderzoeksinstituut IMEC. Daarna ging hij aan de slag bij de Griekse onderzoeksinstelling NCSR en werkte bij GlobalFoundries, in de Dresdense fabriek van de Amerikaanse chipfabrikant.
In 2015 begon hij bij het Nederlandse Mapper, een start-up die voortkwam uit de TU Delft. Mapper werkte aan e-beam-technologie – gebundelde elektronenstralen die chippatronen kunnen schrijven. Deze methode was bedoeld om te concurreren met ASML’s lithografiemachines, die werken met licht.
Vanaf 2012 had Mapper een grote Russische investeerder, Rusnano. In ruil voor die kapitaalinjectie bouwde Mapper een fabriek in Moskou, die MEMS (micro-electromechanische systemen) ging maken – chips met kleine lensjes die elektronenstralen richten. Ze gebruikten daarvoor onder meer een ouder lithografiesysteem van ASML.
Eind 2018 ging Mapper failliet, waarna ASML op aandringen van de Nederlandse overheid de boedel overnam. Achter de schermen zette het Pentagon Nederland onder druk om te voorkomen dat de gevoelige techniek in Russische of Chinese handen zou vallen. ASML kocht de Mapper-patenten en nam begin 2019 ruim honderd Mapper-ingenieurs in dienst die vanuit Delft hun elektronenbundels inzetten voor metrologie, de inspectie van chips. Daar zaten ruim tien Russische medewerkers bij. Ook A., die vanaf dat moment onder de ASML-divisie ‘Applicaties’ werkte.
Al was A. geen hoogvlieger, zijn naam staat toch onder vier ASML-patenten
Patenten
A.’s carrière raakte echter in het slop, blijkt uit gesprekken die NRC voerde met personen die hem kennen. Vanwege de gevoeligheid van de zaak willen ze niet met hun naam in de krant. De verdachte wordt omschreven als „onzichtbaar” en „geen groot licht”. Maar dat hij informatie zou stelen, vermoedde niemand.
A. was een operator, iemand die de chipmachines bediende die elektro-optieken maken. ASML besloot de productie van die onderdelen echter uit te besteden en A. bleek niet de geschikte persoon om de toeleveranciers aan te sturen. Hij probeerde zich te „verbreden” maar ontbeerde de nodige theoretische kennis. De chipmachinemaker besloot zijn contract na 2021 niet meer te verlengen.
Al was hij geen hoogvlieger, A.’s naam staat wel onder vier ASML-patenten, waarvan de laatste nog afgelopen maand werd gepubliceerd. Hoe dat kan? Doordat patenten in meerdere landen worden ingediend zit er veel tijd tussen de eerste indiening en indiening in andere landen. De bewuste uitvindingen staan op naam van meerdere personen en het is niet duidelijk of A. de hoofduitvinder was.
Hoger op de ladder
Na ASML ging A. via detacheringsbureaus op zoek naar een nieuwe baan. Hij gaf aan meer aan onderzoek te willen doen – een stapje hoger op de ladder in de wereld van de chiptechnologie. Dat lukte niet, maar hij kon in januari 2022, midden in de coronatijd, als ingehuurde procesmedewerker aan de slag bij NXP in Nijmegen. Tijdens de kennismakingsgesprekken kwam hij over als een betrokken maar introverte technicus, die moeizaam communiceerde. „Hoekig en langdradig”, zeggen mensen die hem kennen.
In het jaar dat NXP A. inhuurde, maakte hij weinig contact met zijn collega’s. Hij vroeg in mei 2022 bij een Nijmeegs bedrijf een offerte voor een tweedehands chipmachine van ASM International. Het ging om een opdampoven, waarmee je nieuwe lagen op een chip kunt aanbrengen. Deze machine was eerst bestemd voor een fabriek in Duitsland, maar daarna veranderde A. het afleveradres naar Israël. Het apparaat werd echter nooit geleverd. Het lijkt erop dat hij probeerde ingrediënten te kopen voor een chipfabriek.
Volgens een verklaring van German A.’s ex-vrouw had hij in eind 2023 contact met Russische wetenschappers om een nieuwe chipfabriek in Rusland te bouwen. De bedoeling was om daar 28 nm-chips te maken (nanometer, een miljoenste van een millimeter). Dat is een vrij gangbare technologie; voor militaire toepassingen zijn namelijk doorgaans geen geavanceerde chips nodig.
In 2023 had A. inmiddels een jaarcontract bij de faculteit Technische Natuurwetenschappen van de TU Delft. Ook daar leefde hij een teruggetrokken bestaan, maar uit onderzoek is niet gebleken dat hij documenten bij de TU stal.
Wel stonden er op de harddisks van A. bestanden van chipfabrikanten GlobalFoundries en TSMC. In het geval van TSMC, de grootste chipmaker ter wereld, zou het gaan om 88 verschillende documenten. Welke precies, dat is niet bekend. NXP is een klant van dit Taiwanese bedrijf, ASML levert chipmachines aan TSMC. De chipgigant wil desgevraagd geen commentaar geven.
Geen blauwdruk
Op 28 augustus 2024 werd German A. aangehouden na een ambtsbericht van inlichtingendienst AIVD. In oktober 2024 kregen de juridische afdelingen van ASML en NXP het bericht dat A. wordt verdacht van spionage. Beide bedrijven werken mee aan het onderzoek en deden aangifte tegen de ex-werknemer.
Volgens experts van NXP vallen de meeste fabrieksgeheimen in de categorie ‘technische bijstand’. Op de computers en telefoons van A. werden ook 105 documenten van ASML teruggevonden. Sommige daarvan zijn vertrouwelijke presentaties, maar het zijn geen blauwdrukken om chipmachines te bouwen, laat staan een hele chipfabriek.
Oud-collega’s schatten A. niet in als een gewiekste meesterspion, maar als iemand die zijn al wat moeizame carrière vergooide voor contant geld – volgens ingewijden zou het gaan om ongeveer 40.000 euro. Dat geld kreeg hij vermoedelijk van een Russisch bedrijf of de Russische inlichtingendienst. Zijn eigen woning is hij inmiddels kwijt, omdat de huur van zijn woonruimte in Hilversum is beëindigd.
Afgaande op eerdere strafzaken tegen overtreding van de sanctiewet loopt A. de kans op een gevangenisstraf van 18 tot 32 maanden. Het Openbaar Ministerie wil met de zaak een voorbeeld stellen: de Nederlandse economie is sterk afhankelijk van hightechbedrijven en die kennis moet beschermd worden.
ASML en NXP waren eerder al het slachtoffer van spionage. Eind 2023 berichtte NRC dat een aan China gelieerde hackersgroep jarenlang in het NXP-netwerk schuilde. ASML ligt voortdurend onder vuur van hackers en moet zich weren tegen diefstal ‘van binnenuit’. Zo ging een Chinese oud-medewerker er begin 2022 met bedrijfsgeheimen vandoor.
Zowel NXP als ASML hebben de afgelopen jaren de beveiliging van hun interne netwerken opgevoerd. Er zitten digitale ‘muren’ tussen de verschillende afdelingen, zodat medewerkers maar een beperkte hoeveelheid data kunnen inzien en een intern monitoringsysteem registreert verdachte handelingen.
Uit de logbestanden van dat systeem blijkt, vier jaar na dato, dat A. op 16 en 17 december 2020 documenten downloadde die hij helemaal niet nodig had voor zijn werk. Er ging toen echter geen alarm af.
