Biënnale-curator Koyo Kouoh was toonaangevende stem in de kunstwereld

Ze gold als één van de meest toonaangevende Afrikaanse stemmen in de kunstwereld en ze omschreef zichzelf als een „fundamentele panafrikanist”. Koyo Kouoh, directeur van het Zeitz Museum of Contemporary Art Africa (MOCAA) in Kaapstad en in december als eerste Afrikaanse vrouw benoemd tot curator van ’s werelds bekendste Biënnale, die in Venetië, is overleden. Ze was 57 jaar.

Het nieuws van Kouohs dood werd zaterdag bekendgemaakt door het Zeitz MOCAA en RAW Material Company, het kunstcentrum dat zij in 2008 oprichtte in de Senegalese hoofdstad Dakar. „Onze mentor, leider en eeuwige visionair is naar een andere wereld gegaan”, schreef RAW, „ons achterlatend in diepe droefheid en immens verdriet”.

Op 20 mei zou Kouoh de titel en het thema presenteren voor de Biënnale van Venetië, die volgend jaar mei opent. Aan het concept had ze de afgelopen maanden hard gewerkt. „Haar plotselinge en vroegtijdige overlijden laat een immense leegte achter in de wereld van de hedendaagse kunst”, schrijft de Biënnale in een reactie.

Met de benoeming van de Kameroense Kouoh verraste festivaldirecteur Pietrangelo Buttafuoco. Verwacht werd dat de kort daarvoor aangestelde aanhanger van de radicaal-rechtse premier Giorgia Meloni een meer conservatieve koers zou varen. Buttafuoco noemde de benoeming van Kouoh „een bevestiging” van het feit dat de Biënnale „een huis van de toekomst” is.

Kouoh was „extatisch” over haar benoeming, vertelde ze tegen The New York Times (NYT). Dat ze de eerste vrouw uit Afrika was die deze prestigieuze rol kreeg, moest volgens haar geen nadruk krijgen. In 2016 zei ze al: „Telkens als een Afrikaans persoon iets bereikt, wordt benadrukt dat zij of hij de eerste is. Het is altijd uitzonderlijk.” Ze noemde dat het „first-and-only”-syndroom. Dat syndroom wordt nu uitgedaagd, zei ze. „Dat betekent dat we met onszelf praten en dat is waar de echte discussies beginnen.”

Kouoh wilde een hoofdtentoonstelling maken die „echt tot onze tijd spreekt”. Precies dat was haar kracht in haar indrukwekkende carrière. Als geen ander wist zij de snaar van het moment te raken. Dat was goed zichtbaar in de tentoonstelling When we See us, een retrospectief van figuratieve kunst van 1920 tot nu door zwarte kunstenaars, waarin Kouoh laat zien dat er op dit gebied een pijnlijk gat zit in de collecties van westerse musea. De reizende tentoonstelling, die in 2022 in het Zeitz MOCAA opende, is momenteel te zien in het Bozar in Brussel. Over deze expositie zei ze tegen de Financial Times (FT): „Ik hoor bij het continent en het hele continent hoort bij mij.”

Zwitserland

Kouoh werd geboren in Douala, Kameroen en verhuisde op haar dertiende met haar gezin naar Zwitserland. Daar studeerde ze bedrijfskunde en bankieren. Nadat ze, mid-twintig, moeder werd, besloot ze terug te keren naar Afrika. Tegen journalisten vertelde ze dat ze zich „niet kon voorstellen dat ze een zwarte jongen in Europa zou opvoeden”.

Het werd Dakar, het epicentrum van de West-Afrikaanse kunstwereld. „Die stad maakte mij tot wie ik nu ben”, zei ze begin deze maand nog tegen de FT. Ze werd curator en opende er in 2008 RAW Material Company. Wat begon als kunstenaarsresidentie groeide uit tot één van Afrika’s meest gerespecteerde kunstcentra. Kouoh raakte betrokken bij Biënnales (Dakar, Bamako, Ierland) en bij de Documenta in Kassel (2007 en 2012) en kunstbeurs 1:54.

In 2019 werd ze benaderd om directeur te worden van het Zeitz MOCAA, een museum met één van de grootste collecties moderne, Afrikaanse kunst op het continent. Dat verkeerde in zwaar weer, mede na beschuldigingen van wangedrag door haar voorganger. Met haar ideeën en een grondige reorganisatie van de collectie bracht Kouoh het museum „opnieuw tot leven”, zei een van de hoofdcuratoren destijds tegen de NYT.

Veel meer dan wijzen op de zwarte kunstenaars die de westerse wereld lang negeerde en verkeerd interpreteerde, wilde Kouoh nieuwe perspectieven bieden. Ook op de Biënnale van Venetië volgend jaar. Dat zou geen „Afrikaanse Biënnale” worden, benadrukte zij. „De kunstenaars bepalen de weg.”

Delen

Mail de redactie

Toen hiphop nog geboren moest worden, rapten gospelzangers al bijbelse verhalen. Lang voordat metalgitaristen noten versplinterden op de hals van de elektrische gitaar legde Sister Rosetta Tharpe daarvoor de basis in de kerk. Wie het niet gelooft, luistert naar ‘The Preacher and the Bear’ van The Jubalaires uit 1944 en de gitaarsolo op Tharpe’s ‘Up Above My Head’.

Wie dan nog steeds de gospel niet heeft gehoord, legt zijn oor te luister bij Aretha Franklin, Otis Redding, Marvin Gaye of Beyoncé. Allemaal geschoold in de kerk. Want dat is het conservatorium van de popmuziek, het gospelkoor is de kraamkamer van de hitlijsten.

Waar komt het vandaan?

Als het gaat om de enorme invloed van gospel op popmuziek, dan hebben we het vooral over ‘Black Gospel’, de muziek uit de overwegend Afro-Amerikaanse kerken. De geschiedenis is heel kort: in de tijd van de slavernij werd Afrikaanse spiritualiteit in Amerika verboden, inclusief de muziek die ermee verbonden was. Maar toen in de 19de eeuw de afschaffing van slavernij dichterbij kwam, werden de vrije zwarte Amerikanen interessante zieltjes om te winnen. Vanuit de stijve Engelse kerk kwamen afsplitsingen waarin een lossere, muzikale manier van aanbidden werd toegestaan.

Bij die kerken kwam een persoonlijke band tussen de gelovige en de Heilige Geest centraal te staan, die onder meer via muziek te bereiken was. In hoopgevende spirituals versmolten bijbelse teksten met de Afro-Amerikaanse manier van zingen.

Hoe klinkt het?

In de bijbel staat gospel voor de blijde boodschap die verspreid moet worden. Het is dus jubelmuziek: muziek die leidt tot extase, soms zelfs trance.

Natuurlijk draait het om grote stemmen, maar minstens zo belangrijk is het koor dat de voorzanger antwoordt. Deze vraag-antwoord-structuur is de manier om van aanbidders muzikanten te maken.

Wie liever geen gospel luistert, hoort het alsnog in blues, soul, r&b en rock. Begin 20ste eeuw kon je in het zuiden van Amerika op zaterdagavond ‘duivelse’ bluesmuziek horen die feitelijk alleen tekstueel verschilde van de ‘heilige’ muziek van zondagochtend en vaak door dezelfde muzikanten werd uitgevoerd. Daaruit kwam rock-’n-roll voort.

Zo ging het ook met soul. Gospelgroep The Soul Stirrers had in 1956 een hit waarin ze zongen „My Lord he’s so wonderful”. Tegelijk had Dale Cook een hit waarin hij op dezelfde melodie „My girl she’s so loveable” zong. Dale Cook was de schuilnaam van Soul Stirrer-zanger Sam Cooke, die de overstap naar seculiere muziek maakte.

https://www.youtube.com/watch?v=JeaBNAXfHfQ

Naar wie moet ik luisteren?

Begin eens bij Mahalia Jackson. Toen popmuziek een politieke kracht werd in de burgerrechtenbeweging van de jaren vijftig en zestig was zij de favoriete zangeres van dominee Martin Luther King.

Uit diezelfde beweging kwamen gospel-soulzangers als Aretha Franklin en Mavis Staples voort. Later waren het zangers als D’Angelo en Whitney Houston die kerk en pop samenbrachten.

De momenteel best verkopende gospelartiesten van Amerika zijn hier niet altijd bekend, zoals Kirk Franklin, die een urban geluid geeft aan de kerkmuziek. Het liefst hoor je het natuurlijk live, in Nederland bijvoorbeeld van Shirma Rouse of het ZO! Gospel Choir.

In de kern hoor je gospel overal. Voor wie dat nog steeds niet gelooft: de grootste hit ooit in de Nederlandse Top 40 was ‘Happy’ van Pharrell Williams. Dat is pure jubelende meeklap-gospel. Proef op de som: de nummer-1-hit van nu is ‘Ordinary’ van Alex Warren, alweer pure seculiere gospel.

Mag de Muziekprofessor een Amen?

Amen.

https://www.youtube.com/watch?v=XNzKZ7lJRUc

Delen

Mail de redactie