N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data97066673-4a4178.jpg)
Foto Werry Crone
‘Sensitiviteitslezers’ van de Britse uitgeverij Puffin hebben de boeken van Roald Dahl herschreven. In de plaats van bijvoeglijke naamwoorden die beledigend kunnen zijn, hebben ze zachtere termen verzonnen en ook hebben ze uitleg toegevoegd, zoals dat een vrouw geen heks hoeft te zijn om een kaal hoofd te hebben. Aangezien zij zo goed schijnen te weten hoe je een boek moet schrijven, begrijp ik niet waarom ze het dan zelf niet doen, maar kennelijk hebben zij voor hun ‘content’ toch iemand anders nodig.
Daantje de wereldkampioen was als kind mijn lievelingsboek. Dat de hoofdpersoon net zo heette als ik, maakte mij nieuwsgierig, maar de Daantje in het boek, die een jongen was, nam al snel zozeer bezit van mij dat ik op een gegeven moment helemaal niet meer wist wie ik zelf was of hoe ik heette en ik nu, als volwassen Daniela, nog steeds niet naar een fazant kijken zonder aan slaapdrank en rozijnen te denken.
Dahl nam kinderen over een glibberig paadje mee naar een wereld die, hoe vreemd en genadeloos ook, behaaglijk was. Immoraliteit vormt de essentie van zijn werk, en opent voor kinderen die van volwassenen gewend zijn te horen wat wel of niet juist is, luikjes. Het verzachten van zijn taal is dan ook wel de meest belachelijke interventie die strijders voor inclusie tot nu toe gepleegd hebben, en het is jammer dat Dahl zelf niet meer in leven is om de daders met een bevroren lamsbout literair de hersens in te slaan en die, eenmaal ontdooid, op te eten met de politiemannen die komen om de moord op te lossen.
Moraliserend vuur
Kort hiervoor woei de wind in Nederland nog uit andere hoek: Pim Lammers, uitgekozen om het kinderboekenweekgeschenk te schrijven, werd ‘gecanceld’ door reactionairen, die op hun manier ‘ontwaakt’ reageerden op het feit dat hij in 2016 een erotisch verhaal schreef over de relatie tussen een voetbaltrainer en zijn minderjarige pupil. Lammers, eerst uitverkoren omdat hij schreef over wat juist geacht werd, namelijk je niet schamen voor homo- of transseksualiteit, werd nu verguisd omdat hij gefantaseerd had over wat níet juist geacht werd, namelijk een kind verleiden.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data68980809-2d7a70.jpg)
Lees ook: Sensitivity reader helpt bij de ‘blinde vlekken’
In het moraliserende vuur dat van twee kanten komt, sterft de verbeelding en het intellectuele debat daarover valt tegen. Alleen Salman Rushdie, een half leven bedreigd en na een aanslag nog maar met één oog, verdedigde tot nu toe het werk van collega Dahl. Bij het uitkomen van The Satanic Verses was Dahl omgekeerd minder loyaal, door te beweren dat Rushdie het doodvonnis over zichzelf had opgeroepen. Maar des te sterker is Rushdie’s argument dat niet de moraliteit, maar de verbeelding bescherming verdient. Het individu dat zichzelf altijd en overal centraal stelt, lijkt dat intussen niet meer te begrijpen. Dat fictie nu juist niet gaat over wie je zelf bent of denkt te moeten zijn, gaat er in een tijdperk waarin copywriters de bestsellerslijsten aanvoeren, nog moeilijk in, net zo min als het idee dat één waarheid een teken van intellectuele armoede is. De jongens en meisjes van de marketing willen juist die ene boodschap, steeds opnieuw, net zo lang tot de kaak van consumenten stijf en hun mond droog is.
Vroeger was het de kerkelijke moraal die aan de verbeelding grenzen stelde, tegenwoordig is het de grillige werking van de markt
„Het enige dat je tegenwoordig nog mag, is je bek houden”, hoorde ik Johan Derksen laatst op televisie zeggen. Maar afnemende maatschappelijke tolerantie is volgens mij niet aan de hand, eerder integendeel. Op sociale media en in sommige columns wordt gescholden en een klein aantal verstandelijk uitgedaagden stuurt doodsbedreigingen rond, maar de grote meerderheid laat zich toch eerder kennen door lankmoedigheid. Het antagonisme tussen ‘woke’ en ‘anti-woke’ zit hem ook niet in een scherpe ethische, of morele discussie, maar is een verdienmodel waarbij de één de ander nodig heeft om de eigen toko te runnen. Het ‘gedachtengoed’ van Thierry Baudet wordt te gelde gemaakt via een webshop, universiteiten werven studenten met beloftes over ‘dekolonisatie’ en ‘diversiteit’, en met woorden als ‘elite’, ‘klimaatlobby’ en ‘allerrijksten’ genereren kranten, in Nederland allemaal in handen van twee grote Belgische uitgevers, zoveel mogelijk clicks.
Marktwerking
Een boodschap die geld oplevert, heeft bestaansrecht, het ‘publieke debat’ is een marktplaats waar kooplui hun waar aanprijzen, en de vrijheid van meningsuiting krijgt zo langzamerhand meer betekenis als de commerciële basis ervan dan als maatschappelijke waarborg ervoor. Vroeger was het de kerkelijke moraal die aan de verbeelding grenzen stelde, tegenwoordig is het de grillige werking van de markt, die geen ander belang kent dan ‘koop dit nu’.
Wel valt het mij de laatste tijd op dat de marketeers die peilen hoe de maatschappelijke wind waait, zich daarin nogal eens vergissen. Steeds vaker verkijken zij zich op publiek dat toch intelligenter is dan ze denken, en meer verbeeldingskracht heeft dan zij zelf. Het zou mij niet verbazen als het nieuws over de aanpassingen aan het werk van Roald Dahl de vraag naar de oude versie van zijn boeken zal doen toenemen. Maar juist dan zullen de sensitiviteitslezers laten zien wat zij waard zijn, door met hun van gummi gemaakte ruggengraten de eerder afgedankte ‘content’ tóch weer te verkopen als iets eigentijds en maatschappelijks.
