Reflectie Enkele ambtenaren vonden het ronduit onverstandig. Maar staatssecretaris Jean Rummenie (Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur, BBB) zette door: hij wilde een hoogleraar waarschijnlijkheidsleer van de VU, Ronald Meester, ook bekend van felle kritiek op de overheid tijdens corona, een “reflectie” laten schrijven op de rol van statistische modellen in het stikstofdossier.
Die ambtenaren voorzagen de zoveelste discussie over een bijzaak – en het zoveelste uitstel van onvermijdelijke stikstofkeuzes. Zeker nu twee recente gerechtelijke uitspraken het kabinet tot handelen dwingen.
Dus ik vroeg Meester donderdag telefonisch naar zijn afspraak met Rummenie. “Interessant dat u dat al weet”, zei hij, waarna hij aanvulde dat “de formele opdracht” nog gegund moet worden. Het departement beaamde dit.
‘Intern gebruik’ Maar toevallig wist ik dat Meester allang was begonnen. Hij had betrokkenen in het stikstofveld dagen eerder gemaild dat hij voor Rummenie “de statistische relevantie van de berekende stikstofdepositie” op de natuur bekijkt. Een formulering die ik herkende uit een ambtelijk stuk (‘Intern gebruik’) waarin stond dat hierover op 11 maart met Meester “mondelinge overeenstemming” was bereikt.
En je begreep wat hier speelde. Even eerder, 20 februari, haalde BBB-leider Caroline van der Plas keihard uit naar “de belachelijke modellenwerkelijkheid” van Aerius, het model waarmee stikstofneerslag wordt berekend. Aangevuld met lokale metingen bepaalt de overheid zo de omvang van het stikstofvraagstuk.
Belachelijk? Overheidsbeleid rust overigens op talrijke modellen. Het bekendste voorbeeld is het jaarlijkse CPB-koopkrachtoverzicht op Prinsjesdag. Dit voorspelt achter de komma hoe de koopkracht zich het jaar daarna ontwikkelt. Het komt zelden uit. Maar dat belet politici niet allerlei maatregelen te eisen.
Zo vroegen de twee bekendste critici van de ‘modellenwerkelijkheid’, Pieter Omtzigt (NSC) en Caroline van der Plas, nog in 2023 in een motie “het minimumloon enigszins te verhogen” nadat het CPB koopkrachtverlies voor lage inkomens voorzag. De modellenwerkelijkheid is kortom minder belachelijk als dat politiek beter uitkomt.
Nerd Zo gaat het ook in het stikstofdossier. Al in 2008 bepaalde de Raad van State dat een Brabantse gemeente een veehouder geen vergunning had mogen verlenen voor staluitbreiding. De EU-Habitatrichtlijn (1992) vereist dat de natuur niet verslechtert, en volgens de Raad was die vergunning daarmee strijdig.
Stilstand voor de veehouderij dreigde – de overheid had te lang getalmd. En vond daarna een nieuwe vorm van uitstel: het Programma Aanpak Stikstof (PAS) stond veehouderijen uitbreidingen toe mits ze later compenseerden met lagere stikstofneerslag.
Om die stikstofneerslag in beeld te brengen huurde Landbouw een nerd in die na jaren puzzelen in 2014 Aerius aanleverde. Het kreeg een dubbele toepassing: een landelijke berekening van stikstofneerslag, en een berekening per natuurgebied.
‘Mooi nieuw’ Toen al kon iedereen weten dat Aerius een hoge foutmarge heeft: het kabinet antwoordde op Kamervragen dat het om 70 procent ging. Ophef bleef uit, de overheid redeneerde: als je al zóveel te veel stikstof uitstoot doet die foutmarge er amper nog toe.
Destijds schreef een bekende onderzoeksjournalist in de sector, Geesje Rotgers (ook werkzaam voor belanghebbenden in de landbouw), in het vakblad V-focus een reeks artikelen over stikstofmeetpunten van het RIVM die onbetrouwbaar zouden zijn. Dat gaf wel ophef.
Over Aerius was ze positief. Ze aarzelde over de juridische toepasselijkheid maar noemde het model juni 2014 in V-focus “een mooi nieuw rekeninstrument”.
Geschikt De overheid bleef talmen, de volgende stikstofcrisis kwam in 2019: de Raad van State verbood de PAS, de beloofde stikstofvermindering was uitgebleven. De Kamer zocht de fout buiten zichzelf en eiste onderzoek naar Aerius: de stikstofberekening was nu het probleem; niet het stikstofoverschot zelf.
De ingestelde onderzoekscommissie oordeelde genuanceerd. Aerius was ongeschikt voor vergunningverlening aan boeren. Logisch: als de landelijke foutmarge al 70 procent is, is het ondoenlijk de stikstofneerslag op een hectare te bepalen.
Verder verwierp de commissie alle kritiek. “De data, methoden en modellen die worden ingezet zijn, ook in internationaal perspectief, van voldoende tot goede kwaliteit”, aldus de commissie.
Ode De agrosector zat klem, ingrepen dreigden: de adviescommissie-Remkes claimde dat de landbouw voor 46 procent verantwoordelijk was voor de stikstofneerslag. Een landbouwfonds huurde onderzoeksjournalist Geesje Rotgers in voor een contra-expertise. Onder massale mediabelangstelling presenteerde ze in 2020 haar bevindingen: Remkes zat ernaast, de landbouw was voor 25 procent verantwoordelijk voor het stikstofvraagstuk.
Boeren brachten haar een een ode aan huis, namens Pigbusiness deed Caroline van der Plas verslag. Later moest Rotgers beamen dat ze had geblunderd: de landbouw was toch de grootste stikstofvervuiler.
BBB-succes Van der Plas, gedragen door boerenprotest, won in 2021 een Kamerzetel. Ze claimde dat de natuur er beter voorstond dan de modellen suggereerden. Ze wilde dat ecologen de kwaliteit van de natuur vaststelden en niet alleen naar stikstof keken: de BBB-leider vroeg in een motie om “een wetenschappelijke autoriteit” die “de natuurkwaliteit in kaart brengt”.
Weken later kreeg ze haar zin: in het regeerakkoord van Rutte IV werd “een ecologische autoriteit” aangekondigd, die in 2022 begon.
BBB-tegenvaller Deze Ecologische Autoriteit (EA) werd een toezichthouder. Provincies maken natuurdoelanalyses om aan hun verplichting voor natuurbescherming te voldoen. De Autoriteit toetst die analyses: op papier, in provinciehuizen en op missie in de natuurgebieden.
Na ruim honderd deelstudies bleek de uitkomst minder rooskleurig dan BBB voorzag: in een overkoepelend rapport, Doen wat moet én kan, concludeerde ze in 2024 dat “het slecht gaat met de stikstofgevoelige Nederlandse natuur”. Eind vorig jaar trokken Universiteit in Wageningen en het CBS een vergelijkbare conclusie.
Politieke toer Toen meldde zich een oude bekende. Voor Stichting Agri Facts, mede betaald door Big Agro van vooral Quote 500-miljardairs, verweet journalist Geesje Rotgers de Autoriteit dat ze verkeerd gebruikmaakte van Aerius door over kleine stukjes natuur conclusies te trekken. Terwijl bekend is dat Aerius op lokaal niveau onbruikbaar is.
De Autoriteit reageerde dat Aerius “de best beschikbare wetenschappelijk bron is voor het in beeld brengen van stikstofneerslag”. Volgens Rotgers niet in orde: de Autoriteit die de wetenschap moest terugbrengen in het natuurbeleid, zei ze, ging “op de politieke toer”.
De Autoriteit kaatste terug dat ze lang niet alleen afgaat op Aerius – en bijvoorbeeld met deskundigenteams 130 natuurgebieden ter plaatse had beoordeeld.
Meester-Rotgerstoer Feit is dat zelfs BBB-minister Femke Wiersma inmiddels Aerius verdedigt. In het Kamerdebat waarin Van der Plas laatst uithaalde naar de “belachelijke modellenwerkelijkheid”, noemde ze Aerius het “wettelijk voorgeschreven instrument, dat ook is geaccepteerd door de Raad van State als wetenschappelijk instrument voor vergunningverlening”. “We hebben op dit moment geen alternatief.”
En het interessante is nu: nadat Ronald Meester 11 maart mondelinge overeenstemming bereikte inzake zijn opdracht, meldde hij in mails aan mogelijke gesprekspartners dat hij zich laat vergezellen door, inderdaad, Geesje Rotgers.
Remmen! Toen Landbouw-ambtenaren dit vernamen, voelden sommigen de behoefte héél hard op de rem te gaan staan.
Meester zelf is al niet onomstreden. Hij heeft fundamentele kritiek op zijn vakgenoten, bijvoorbeeld in de klimaatwetenschap. Hij minacht media. Zo verwijt hij in één LinkedIn-post journalisten van het Reformatorisch Dagblad, De Telegraaf, Trouw, de Volkskrant en NRC (ondergetekende) dat de “nieuwsgierigheid is verdwenen”. Hij trok laatst de verstandelijke vermogens van een collega van Rummenie, staatssecretaris Vincent Karremans (Jeugdzorg, VVD), in twijfel: “Begrijpt hij wel wat hij voorleest?”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/03/28155004/3103OPImachtigetijden2.jpg)
En die man wilde voor zijn opdracht nu óók nog iemand naar binnen fietsen die mede wordt betaald door Big Agro en een enorme blunder in het stikstofdossier beging? Een enkele ambtenaar wilde het niet geloven.
Wat is BBB? Hoe dit ook afloopt – het interessante aan deze episode is dat BBB de tijd wil terugzetten naar 2019, toen de Kamer onderzoek naar Aerius eiste om zo de stikstofcrisis zonder pijnlijke maatregelen door te komen.
Het roept de vraag op wat BBB wil zijn: partij van boerenprotest of boerenbestuur, partij van verzet of verantwoordelijkheid?
Het staat in zekere zin voor de hele democratische cultuur: veel ogenschijnlijke krachtdadigheid die vaak een gebrek aan moed moet maskeren.
Resultaat Ik ken dit dossier al een tijdje, en soms is de herhaling – steeds weer crisis, steeds weer uitstel – ronduit verbluffend. In 1984, ik was net Haags verslaggever, introduceerde Landbouw de Interimwet Varkens- en Pluimveehouderij. Mestoverschotten brachten door stikstof en fosfaat zoveel schade toe aan de bodemvruchtbaarheid dat bedrijfsuitbreidingen in delen van het land per direct werden verboden.
De sector vond daarna uiteraard achterommetjes. Het aantal varkens was in 1980: 10 miljoen; in 2023: 10,8 miljoen. Het aantal kippen in 1980: 81 miljoen; in 2023: 93 miljoen.
En 41 jaar later kán Den Haag natuurlijk BBB een reddingsboei toewerpen met een nieuw debat over een model, zodat de stikstofcrisis verder voortwoekert.
