Astronaut André Kuipers: ‘In de ruimte kom je in een trance, met muziek kun je dat uitdrukken’

Astronaut André Kuipers zweeft voor de ramen van de uitkijkkoepel in het internationale ruimtestation ISS met een laptop. Met een webcam laat hij zijn special guest, de Griekse synthesizerpionier en filmcomponist Vangelis, live in Londen meekijken. Het pikzwarte heelal. De grandioze blik op de aarde met de blauwe oceanen en wolkenpatronen. Vangelis raakt direct geïnspireerd en improviseert er aan zijn piano meditatieve klanken bij.

Het is de tweede ruimtereis van André Kuipers: missie PromISSe (start december 2011, duur 193 dagen). De dagelijkse wetenschappelijke experimenten in de ruimte slokken veel dataverkeer richting aarde op. Op zondag is de bandbreedte ruimer en kan de driekoppige bemanning via een videoverbinding met familie bijpraten. Ook mogen de astronauten met een prominent naar wens te praten. Kuipers’ collega’s kiezen bijvoorbeeld een ijshockeyspeler en de artiest John Mayer. Hijzelf wil een gesprek met Vangelis, de artiest wiens geladen synthesizermuziek hij als de ‘soundtrack van zijn leven’ gebruikt.

André Kuipers: De muziek van Vangelis is „precies als zweven in de ruimte”.
Foto Lars van den Brink

Het bombast van Vangelis’ muziek, hoe de mengeling van klassiek, elektronische muziek, fusion en progrock kon aanzwellen. Magistraal, is het woord dat André Kuipers (65) er op een middag in zijn woonplaats Edam voor gebruikt. Spectaculair bij een lancering van een raket. Of juist de hemelse, meer serene klanken: „Precies als zweven in de ruimte.”

De in 2022 aan corona overleden Vangelis (Evanghelos Odysseas Papathanasiou) had groot succes met zijn muziek voor Blade Runner en 1492: Conquest of Paradise, en Chariots of Fire uit 1981, waarvoor hij een Oscar won. Hij combineerde ook veel elektronische muziek met klassieke koorzang naar aanleiding van ruimtemissies: van zijn laatste album Juno to Jupiter (2021, gewijd aan de Amerikaanse onbemande ruimtevlucht naar de planeet Jupiter), Rosetta (2016) tot Mythodea (2001, voor NASA-missie Mars Odyssey).

Laat het maar over aan André Kuipers, fan van het eerste uur, om erover te vertellen. Hij kent het hele oeuvre. Zei hij al álles? Het kwam door tv-programma’s als De Wondere Wereld van astronoom Chriet Titulaer met Vangelis. Of de Teleac-cursus moderne sterrenkunde en de beroemde serie Cosmos van Carl Sagan, waarbij de openingstune ook weer van de Griekse componist kwam. De in Amsterdam opgegroeide Kuipers ging alles verzamelen van Vangelis. „Bij Boudisque in de Damstraat kocht ik import-lp’s. Ik kon erin wegdromen.”

De ruimteontmoeting – Vangelis vloog op afstand een half uur ‘mee’ – was „een mooie connectie” waarin hij de componist de aarde toonde „zoals hij die nog nooit had gezien”. „De maestro bleek gek van ruimtevaart en was als een kind geïnteresseerd in alles over de ruimte”, vervolgt Kuipers. „Het ging hem vooral om het idee dat je onderdeel bent van iets groters, van de kosmos. Dat zit ook in zijn muziek, iets spiritueels.”

Kuipers zocht hem vele keren op in Parijs. „Vangelis woonde in een fenomenaal huis dat vol hing met kunst en overal stonden instrumenten”, zegt Kuipers. „Drumstellen, keyboards. Die studio van hem leek een soort ruimteschip. En na het eten kon hij nachten doorpraten over muziek en de kosmos.”

Filmbeleving

Kuipers’ twee ruimtereizen als astronaut waren een vervulling van een jongensdroom. De arts uit Amsterdam, die maar wat graag terughaalt hoe hij al als kind sciencefiction verslond of naar het hoorspel Sprong in het heelal op de bandrecorder van zijn vader luisterde, had er lang en licht obsessief naartoe gewerkt. Trainingen in Amerika, Rusland, Duitsland, Canada en Japan. Van het leren besturen van ruimteschepen tot het aankoppelen aan het ruimtestation, het kunnen doorstaan van alle noodscenario’s, de conditietesten en gewichtloosheidstrainingen tot het überhaupt uren opgevouwen zitten in de capsule.

Bij terugkomst is hij er als oud-astronaut zo veel mogelijk over gaan delen, in boekvorm, lezingen, theatershows en ruimtespektakel SpaceXperience in de Ziggo Dome. Met de film Beyond, Ode to the Earth maakt hij zijn debuut als filmmaker. ‘Written and directed by André Kuipers’, de première is 4 oktober groots en meeslepend in de Ziggo Dome, met 70 andere ruimtevaarders die hier zijn voor een astronautencongres.

Niet dat hij iets pretendeert in het filmvak, haast hij zich te zeggen. Hij wilde alleen eens een filmfestival met ruimtevaartfilms cureren en deze film startte als een bijproduct daarvan. Beyond, bedacht net voor de pandemie, stoelt op zijn ervaring: de visuele ‘filmbeleving’ moet het gevoel doorgeven een ruimtevaarder te zijn. Vanzelfsprekend op een collage van Vangelis-tunes, van albums als China, Antarctica, Spiral, Oceanic tot ‘Rachel’s Song’ uit Blade Runner, dat mooi bij het groene, dansende poollicht paste.

Uit ‘Beyond, Ode to the Earth’: Nederland in beeld.
Foto ESA/NASA

Fabuleus

Tussen spaceglam en ruimterealisme is Beyond heel veel. Maar ergens ook weer niet. Fabuleus zijn de beelden van het zweven boven de aarde, de woestijnen en wolkenpatronen (minimal music, esoterische klanken), de overgang van dag naar nacht (ambient), poollicht (ijlhoge tonen). Surrealistisch aan de nachtkant van de aarde: bliksemflitsen en stedenlichtjes (met zanger Demis Roussos, ooit in de band bij Vangelis). Voor zijn film gebruikte hij zo’n veertig tracks van Vangelis, Kuipers zocht zelf bij alles de juiste sound.

Maar er ontstaat een merkwaardige paradox: de verveling slaat toe.

Natuurlijk, reageert Kuipers. „Je bent daar gewoon láng. En alles gaat traag, bekijk maar eens zo’n NASA-stream. Je vliegt niet snel over de aarde als in sciencefiction. De werkelijkheid is dat je in een trance komt, in een ritme. De koppelingen met een ruimteschip, het gaat allemaal langzaam. En dat kun je met muziek uitdrukken.

„Eerst dacht Vangelis trouwens aan een nieuwe score” , vervolgt hij. „Maar hij was onder de indruk van mijn selectie uit zijn oeuvre. Gelukkig heeft hij een groot deel van de film nog gezien.”

Geen talking heads

Met opzet koos Kuipers ervoor de beelden nauwelijks toe te lichten, op een inleiding na. „Als ik dat doe, zit je weer in de klas bij topografie, dan ben je uit de sfeer. Ik zag vanuit de ruimte ook geen pijltjes bij de landen hè.”

Er zijn bovendien tientallen ruimtevaartdocumentaires met veel uitleg, aldus Kuipers. En in tig speelfilms wordt geacteerd hoe het is om in de ruimte zijn. Maar hij wil de mensen meenemen. „Geen uitleg, geen talking heads. Hoe is het om een astronaut te zijn? Ik wil de sfeer voelbaar maken, vanaf het moment dat je binnen zweeft in het ruimtestation.”

Zo’n lancering is geconcentreerde energie, zegt Kuipers. In de film zie je hem zitten, 55 meter boven de motoren. Je hoort urgente violen en rollende pauken. „Je hebt een koptelefoon op. Dan gaat het trillen, je wordt dieper in je stoel gedrukt, het duurt even voordat de raket snelheid begint te maken. Als de atmosfeer dunner wordt, gaat hij versnellen.”

Maar het is geen film over hem, benadrukt hij. Het is een droom, met origineel beeldmateriaal van verschillende ruimtemissies en de ervaringen van verschillende soorten raketten. „Je ziet beelden van in het Chinese ruimtestation en in het ISS, ik heb het expres door elkaar gegooid, maar chronologisch klopt het.”

Je ziet het zoals je zelf naar binnen zweeft, aldus de ruimtevaarder. „Je bent aan boord, er komt iemand voorbij zweven. Die kijkt je niet aan, want iedereen is aan het werk en jij bént een van de mensen. In de uitkijkkoepel zat ik echt in mijn eigen jeugddroom.”


Lees ook

de recensie van ‘Beyond, Ode to the Earth’

Beeld uit de documentaire ‘Beyond, Ode to the Earth’.

Pompende trance

Er is in de film één moment dat alles anders wordt. De zon komt op, langzaam komt het licht. Het psychedelische moment op de pompende trancetrack ‘Pulstar’, een cover door Armin van Buuren, ook een groot Vangelis-bewonderaar, is een behoorlijke stijlbreuk. „Het sciencefiction-gevoel, vrij naar 2001: A Space Odyssey”, lacht Kuipers.

Een van Kuipers’ finest moments in de missie was de koppeling van de SpaceX Dragon (van Elon Musk) aan het ISS. Hij heeft er Mythodea van Vangelis aan verbonden. Niet tijdens het uiterst nauwkeurige werkje vol instructies vanuit het mission control center, waarbij de wereld hem op de vingers keek. „Maar ervoor en erna ben ik naar dat album gaan luisteren. Dat is heel verbonden geraakt met die situatie.”

Naast Vangelis nam hij ladingen muziek mee in de ruimte, veel jarenzeventigrockmuziek, maar ook klassiek. Klinkt muziek anders daarboven? In een ruimteschip niet: dezelfde luchtdruk en luchtsamenstelling. Maar kan het zijn dat je muziek anders ervaart op die hoogte? Kan, denkt Kuipers. Maar hij merkte fysiek niets als hij sportte en rende op een loopband met muziek van Armin van Buuren.

Gaat hij nog eens? Kuipers hoopt het. Maar voor ESA is de ruimtevaarder officieel met pensioen. „Theoretisch zou ik nog commercieel kunnen vliegen. Dat zien we Amerikaanse astronauten wel doen. En in de verre toekomst gaan steeds meer mensen de ruimte in. Nu zijn het nog de miljardairs die een weekje naar het ruimtestation kunnen. Straks wordt dat gewoon als luchtvaart. En zoals ik nu in een vliegtuig over de wolken vlieg op Vangelis-klanken van Antarctica, zullen mensen ook ruimtevluchten gaan maken op zijn muziek. Let maar op.”

4/10 Beyond, Ode to the Earth, Spacetalk en première, Ziggo Dome, Amsterdam. Mojo.nl/beyond De film draait vanaf 10 oktober in de bioscoop.