Dat Hamas-leider Yahya Sinwar door het Israëlische leger is gedood in Gaza, betekent nog niet dat Hamas als organisatie een grote klap heeft gekregen. Talloze Hamas-leiders werden in de afgelopen decennia door Israël gedood, maar telkens kwamen er nieuwe, benadrukt onderzoeker Joas Wagemakers. Zolang het Israëlisch-Palestijns conflict niet is opgelost, zal er altijd een vorm van Hamas zijn, betoogt hij. Het gaat nu vooral over de strijders van Hamas, maar het is daarnaast ook een politieke en bestuurlijke organisatie, die diepgeworteld is in de Palestijnse samenleving.
Wagemakers is universitair hoofddocent islam en Arabisch aan de Universiteit Utrecht, gespecialiseerd in het politieke denken van islamisten, waaronder de Moslimbroederschap en Hamas. Deze maand verscheen zijn boek Hamas. Palestijns nationalisme en militant pragmatisme. De keuze van het in 1987 opgerichte Hamas voor terreur, zoals op 7 oktober vorig jaar, komt volgens hem niet voort uit blinde haat, maar uit „militant pragmatisme”.
Wat is de erfenis van Sinwar in Gaza?
„Waar hij vooral om herinnerd zal worden, onder Palestijnen, maar ook in Israël en de rest van de wereld, is dat hij sinds zijn vrijlating uit de gevangenis in 2011 de confrontatie heeft gezocht met Israël. Hij heeft de groeiende isolatie en marginalisering van de Palestijnse kwestie vertaald naar het idee van een daad stellen om Hamas weer op de kaart te zetten. Meer dan anderen is hij verantwoordelijk geweest voor de opzet van 7 oktober. Zijn bestuurlijke nalatenschap in de Gazastrook, waar hij sinds 2017 de leiding had, zal niet erg positief zijn omdat de situatie daar in die periode eigenlijk alleen maar verslechterd is. De blokkade die Israël oplegde werd steeds meer gevoeld, en de situatie werd onhoudbaar.”
Zullen de laatste beelden van een vechtende Sinwar, die Israël naar buiten bracht, zijn populariteit vergroten?
„Dat zou goed kunnen. Hamas-leiders ontlenen een deel van hun populariteit aan het feit dat ook zij de klappen vangen. Eerdere leiders die zijn geliquideerd, zoals Ahmed Yassin, werden op posters als martelaren afgeschilderd. Betekenis geven aan de constante verliezen die men lijdt, zit sowieso heel sterk in het Palestijnse nationale bewustzijn.”
Dat Sinwar boven de grond en vechtend werd aangetroffen, strookte niet met het dominante beeld dat hij zich verschool in tunnels.
„Het is niet verrassend dat hij in een gebouw is gevonden. Natuurlijk zal Sinwar soms in tunnels hebben gezeten; zo beweegt Hamas zich in Gaza. Maar Hamas is een organisatie die alleszins voortkomt uit de Palestijnse bevolking, uit de vluchtelingenkampen en de afstammelingen van vluchtelingen. Ze wonen in gewone huizen, en hebben geen militaire basis of iets dergelijks, zoals Israël lijkt te suggereren. Het is geen organisatie die een enorm conflict ontketent en zich dan vervolgens schuilhoudt en de bevolking de klappen laat opvangen.”
„Het wordt weleens gezegd dat Hamas-leiders als Ismail Haniyeh of Khaled Mashal in luxueuze hotels in Qatar of elders zaten. Maar Mashal overleefde in 1997 een vergiftiging door Israël. Haniyeh verloor meerdere kinderen, kleinkinderen en een zus, en is geliquideerd. Het zijn mensen die offers hebben gebracht.”
Wat betekent de dood van Sinwar voor Hamas als organisatie?
„Niet zo veel. Er leven nog een boel prominente Hamas-leiders die het stokje van Sinwar kunnen overnemen. Het is een ander verhaal dan bij Hezbollah, waar Israël in een week of twee de hele bovenlaag van de organisatie wegvaagt en de organisatie niet meer onderling kan communiceren.”
Is er een potentiële opvolger?
„Sinwar had twee functies. Hij was leider van Hamas in Gaza en sinds afgelopen zomer politiek leider van de hele organisatie. Khaled Mashal was jarenlang het internationale gezicht van Hamas, en zou dat opnieuw kunnen worden. Musa Abu Marzuq heeft duidelijke wortels in de Gazastrook. Maar er is ook een jongere generatie die nu wat prominenter wordt.”
Wat rest er van Hamas als organisatie?
„De militaire tak van Hamas heeft een grote klap gehad in het afgelopen jaar en er zijn diverse leiders geliquideerd. Tegelijkertijd denk ik dat Hamas nog een hoop strijders over heeft, en ook veel nieuwe mensen heeft weten te rekruteren, al hebben we weinig zicht op wat er nu in de organisatie gebeurt. Hamas kan niet vernietigd worden: het is verbonden met het Palestijnse volk en de Palestijnse kwestie. Zolang het conflict niet opgelost is, zal er altijd een soort Hamas zijn.”
Binnen het Hamas-leiderschap onderscheidt u ‘duiven’ en ‘haviken’. U noemde Sinwar een havik.
„Dat is niet zozeer een ideologisch, als wel een praktisch onderscheid. Ideologisch gezien geloven alle leden van Hamas in de legitimiteit van de strijd tegen Israël. Duiven zijn geneigd om de diplomatie een kans te geven, en haviken om naar de wapens te grijpen. Bij de recente wapenstilstands-onderhandelingen zag je dat Haniyeh de onderhandelingen een kans wilde geven, terwijl Sinwar geneigd was te zeggen, ‘het lukt toch niet, we gaan door met de strijd’.”
Waarom omschrijft u Hamas als een nationalistische organisatie van ‘militant pragmatisme’?
„Hamas ziet zich enerzijds als de vaandeldrager van het Palestijnse nationalisme, en anderzijds staan ze in de traditie van de Moslimbroederschap, een pragmatische islamitische organisatie. Tot de jaren tachtig bekeek de Moslimbroederschap in Gaza het conflict door een religieuze bril, als een joods-islamitisch conflict, teruggaand op de tijd van de profeet Mohammed. Tegelijkertijd zeiden ze: we gaan geen strijd voeren tegen Israël. Die religieuze bril zie je terug in het oorspronkelijke handvest van Hamas [uit 1988, red.]. Maar Hamas heeft een veel nationalistischer kijk op het conflict en voegt daar een militante component aan toe, plus terrorisme als drukmiddel. Tegelijkertijd hebben ze het pragmatisme van de Moslimbroederschap overgenomen.”
Wat je ook vindt van de aanslag op 7 oktober, Hamas zette de Palestijnse kwestie op de kaart
„Mijn stelling is dat de terroristische aanslagen die ze op 7 oktober, maar ook in de jaren daarvoor, hebben ingezet tegen Israël, geen uitingen zijn van een soort blinde jodenhaat, maar onderdeel zijn van dit pragmatisme. Ze hebben een scala aan opties, variërend van onderhandelen met Israël tot het plegen van aanslagen, die ze pragmatisch inzetten. Dat maakt het geweld natuurlijk niet minder erg, maar het geeft wel aan dat Hamas een organisatie is waar je mee kunt praten en onderhandelen, en die niet noodzakelijkerwijs gevangen zit in een ideologie.”
Welke rol speelt het fundamentalisme in Hamas?
„Fundamentalisme beschrijf ik als een variant van religie, die naar de wereld kijkt in termen van dreiging en zich daartegen wapent, niet per se in letterlijke zin. Hamas ziet bijvoorbeeld de staat Israël, Amerikaanse of westerse invloed, en het niet-toepassen van de sharia, als een bedreiging. Maar er is ook een tendens van centrisme: een middenweg tussen blind varen op religieuze teksten enerzijds, en die terzijde schuiven anderzijds. Hamas richt zich steeds meer op de vraag: hoe kunnen wij goede moslims zijn in een uitdagende, veranderende omgeving. Je kunt je daarom afvragen of het op basis van mijn definitie nog steeds een fundamentalistische organisatie is.”
In 2017 accepteerde Hamas impliciet een tweestatenoplossing. Is daarover verdeeldheid in de organisatie?
„Hamas spreekt met één mond, al is er ongetwijfeld verdeeldheid. Het woord tweestatenoplossing gebruiken ze niet, terwijl het daar wel op neerkomt in hun vernieuwde handvest uit 2017. Ze zeggen daarin: we hebben recht op een staat in heel Palestina, maar omdat er nationale consensus is over een staat binnen de ‘grenzen van 1967’ [Gaza en de Westoever, inclusief Oost-Jeruzalem, red.], zijn we bereid dat te accepteren. Dat is geen erkenning van Israël, dat is voor hen absoluut een brug te ver. Ik maak onderscheid tussen de erkenning van Israël en de facto acceptatie van Israël. Dat laatste willen ze wel, maar het eerste zeker niet.”
Zal de dood van Sinwar iets veranderen aan de opstelling van Hamas in eventuele nieuwe indirecte onderhandelingen met Israël?
„Mogelijk schuift Hamas iets op naar een diplomatiek proces. Het is hen gelukt om de Palestijnse kwestie op de kaart te zetten, wat je ook vond van de aanslag op 7 oktober en de oorlog die erop volgde. Er is ook veel gebeurd: Spanje, Ierland, en Noorwegen hebben Palestina erkend, er is een genocide-aanklacht tegen Israël, en de Israëlische bezetting is als illegaal bestempeld door het Internationaal Gerechtshof. Hamas heeft nu alleen de gijzelaars nog als troefkaart. Ze gaan die niet teruggeven aan Israël, om enkele weken later opnieuw het conflict te laten losbranden. Hamas wil natuurlijk veiligstellen dat er een toekomst voor hen is, maar vooral ook dat de oorlog eindigt. Want daarmee hebben ze niks meer te winnen.”
Lees ook
Netanyahu biedt ook na Sinwars dood weinig hoop op staakt-het-vuren met Hamas
