Anne Wenzel ontwierp een monument voor de vergeten razzia in Rotterdam: âHoe kon het dat ik hier nog nooit van had gehoord?â

Posted on November 15, 2023 by admin

Maandag 6 november Vergeten geschiedenis

Vandaag was een goede dag! Vandaag hebben we het Razzia Monument aan de Parkkade in Rotterdam geplaatst. Twee en een half jaar geleden kreeg ik de opdracht van Stichting Razzia Monument Rotterdam om een ontwerp maken voor een monument. Op 10 en 11 november 1944 deporteerden de Duitse bezetters, minutieus voorbereid en onverwacht, 52.000 Rotterdamse en Schiedamse mannen tussen de 17 en 40 jaar. De meesten werden als dwangarbeider naar Duitsland afgevoerd. Maandenlang moesten zij hun dierbaren in angst en onzekerheid achterlaten. Ruim 500 mannen overleefden het niet.

Hoe kon het dat ik hier nog nooit van had gehoord? Ik woon al bijna vijfentwintig jaar in Rotterdam. Het bombardement, en dan vooral de wederopbouw, is onderdeel van de Rotterdamse identiteit geworden. De razzia slaat een immens groot tweede gat in het leven van de Rotterdammers. Het feit dat dit hoofdstuk uit de geschiedenis vergeten werd, maakt het extra bruut. Het lijkt mij noodzakelijk dat er een monument moet komen. Maar hoe verbeeld je dat?

Ik boetseerde twee mensen: een man en een vrouw. En deed vervolgens dat wat bij de razzia destijds ook gebeurde: ik pakte een groot mes en sneed deze twee mensen bruut uit elkaar. Daar waar ze elkaar raakten, werden wonden zichtbaar.

De afgelopen twee jaar boetseerde ik de metershoge versie van deze beelden met mijn team in mijn atelier op Zuid. De wonden accentueerde ik in fluorescerend oranje. Luigi Zuliani zette de beelden de laatste maanden in zijn werkplaats in Zoetermeer in elkaar.

Vandaag werden de beelden op hun definitieve bestemming aan de Parkkade in Rotterdam geïnstalleerd. Het was koud, maar gelukkig droog. Het is prachtig om de beelden aan de Maas te zien: het glazuur op de beelden reflecteert de kleuren van de wolken alsmaar anders door het veranderende licht. Op de achtergrond de Erasmusbrug. De verte van de Maas.

Dinsdag 7 november Woorden vinden

Ik schrijf een speech voor de onthulling aanstaande vrijdag. Het valt niet mee. Oorlog is zelden weer zo dicht bij ons als de laatste tijd. In oorlog wordt de ‘vijand’ bij voorkeur weggezet als de anonieme ander, maar oorlog gaat over mensen. Mijn monument in Rotterdam geeft de slachtoffers van de razzia een gezicht. En plaatst ze midden in het leven van Rotterdam, zodat hun verhaal gezien wordt.

Wij kunnen de daden uit het verleden niet veranderen. Daarom moeten wij het verleden herdenken, in de hoop dat wij leren, zodat zoiets nooit meer in de toekomst gaat gebeuren.

Dit wil ik graag vertellen. Maar ik moet nog wel de juiste woorden vinden.

Woensdag 8 november Plannen in klei

Al geruime tijd zit ik in de Raad van Toezicht van het EKWC (Europees Keramisch Werkcentrum). Vanmiddag kwamen wij bij elkaar om met onze directeur Geertje Jacobs te werken aan de visie en plannen voor de nieuwe aanvraagronde voor subsidie bij de BIS (basisinfrastructuur).

Het EKWC is een bijzonder instituut. Jaarlijks kunnen hier zo’n zestig kunstenaars, ontwerpers en architecten tijdens een residency van drie maanden hun plannen in klei uitvoeren. De meesten hebben daarvoor nog nooit met klei gewerkt. Zij worden bijgestaan door adviseurs die hen technisch begeleiden.

Ik heb zelf twee keer een residency gedaan. Je zou het niet zeggen als je mijn werk ziet, dat voornamelijk uit monumentale beelden bestaat, maar ik heb geen technische opleiding gehad. Ik heb tijdens mijn studie op de AKI in Enschede geleerd om ideeën te ontwikkelen. De technische kennis om grote keramische beelden te maken deed ik op in het EKWC. Dat ik monumentale beelden in de openbare ruimte kan maken, zoals nu het Razzia Monument, heb ik trouwens aan Struktuur 68 in Den Haag te danken. Dit bedrijf weet alles over keramiek in de buitenruimte.

Donderdag 9 november Grote rust

De speech is klaar! Het Razzia Monument staat.

Ik voel een grote rust.

Vrijdag 10 november Tot de enkels in het water

Het regent onafgebroken. Het eerste, besloten deel van de herdenking vindt plaats in de grote rondvaartboot Spido aan de kade voor het monument. Binnen luisteren zo’n 350 genodigden naar speeches, terwijl de boot almaar dreigend tegen de kade aanklotst en de kroonluchter boven de sprekers gevaarlijk op en neer deint.

Voor het tweede deel van de herdenking, met de onthulling van de beelden, begeven de genodigden zich naar buiten. Door de absurde hoeveelheid regen staan we steeds dichter op bij elkaar, ondersteunen diegenen die het nodig hebben en laten onbekenden onder onze paraplu’s schuilen. Voor het monument staan stoelen onder tenten. Om het hele monument heen staat op afstand een indrukwekkende menigte, met een haast ononderbroken dak van veelkleurige paraplu’s. Een beschermende, menselijke wand.

Het spreekgestoelte is op het laatste moment onder de tenten gezet. René Versluis, voorzitter van Stichting Razzia Monument Rotterdam vertelt over de razzia. Dan spreek ik. Ik vertel hoe ik tot het ontwerp kwam en leg aan het eind de link met de oorlogen die de laatste tijd zo verschrikkelijk dichtbij zijn. Oorlogen die het leven van mensen bepalen, maken, breken. Oorlogen die nooit winnaars zullen kennen, maar uitsluitend verliezers.

Afsluitend spreekt de Rotterdamse burgemeester Ahmed Aboutaleb, die de stromende regen passend vergelijkt met de tranen van de razzia. Tranen die nooit opgedroogd zijn.

Het donkere stof valt van de beelden. In een grote, langzaam stromende stoet lopen de mensen langs de beelden en leggen geëmotioneerd bloemen neer. Samen met de voorzitter en secretaris van de stichting, Aboutaleb en razzia-veteranen sta ik voor de beelden, zodat de pers foto’s kan maken. Het gras is zo drassig dat we tot de enkels in het water staan. Onze kleren worden zeiknat.

Precies zo was het ook op 10 november 1944, zegt een van de veteranen. Alleen was het toen kouder.

Zaterdag 11 november Hoe jong de vrouwen waren

Het programma gaat vanmiddag verder in Theater Walhalla met een muzikale voorstelling van Roland Vonk met liederen die tijdens de razzia geschreven werden. ’s Avonds zien we een theaterstuk waarin de verhalen van drie razzia-veteranen worden verteld.

Tussen de voorstellingen door komt een mevrouw naar mij toe. Het beeld heeft haar geëmotioneerd. Ze was geschrokken, omdat ze opeens besefte hoe jong de vrouwen waren. Bij de razzia denken wij vooral aan de mannen die als dwangarbeider afgevoerd werden, maar de vrouwen die achterbleven, zijn net zo goed slachtoffer. Zij moesten van de ene op de andere dag ineens de stad zonder de 52.000 mannen draaiende houden, hun werk overnemen, voor de kinderen en ouderen zorgen. De hongerwinter moest toen nog komen.

Zondag 12 november Praten over wat er gebeurd is

Vanmiddag even langs het monument gefietst. Van ver af zie je goed dat de man en vrouw uit elkaar zijn gerukt. Het vacuüm tussen de beelden is bijna tastbaar.

Bij de beelden staan continu mensen. Ze leggen steeds meer bloemen neer, sommige hebben kaartjes en linten met namen. Je hoort hen met elkaar praten over hun vader, hun grootvader, over dat wat gebeurd is.

Sommige mensen spreken mij ontroerd aan. Je voelt hoe noodzakelijk het was dat er een monument voor de razzia kwam. Kunst schept beelden en maakt daardoor het onzichtbare zichtbaar en bespreekbaar.

De razzia van november 1944 in Rotterdam is geen vergeten hoofdstuk meer.

De weelde van drie iconische kunstenaars die in 1504 elkaar de hand konden schudden

admin
November 25, 2024
0

De Britse koning Charles III bezit een wereldvermaarde kunstcollectie, die gedeeltelijk voortkomt uit de verzameling van zijn 17de-eeuwse voorganger en naamgenoot Charles II (1630-1685). In die tijd kende Engeland, anders dan bijvoorbeeld de Nederlandse Republiek of Italië, geen bijzonder grote traditie van lokale kunstproductie. Dus moesten ze het doen met kunstenaars van het Europese vasteland die ze bewonderden. De Royal Collection bulkt zelfs van bladen door Italiaanse renaissancekunstenaars van topkwaliteit. De King’s Gallery in Buckingham Palace toont nu een selectie van zo’n 150 tekeningen van kunstenaars als Fra Angelico, Leonardo da Vinci, Correggio en Carracci.

Raphael, **De Drie Gratiën**, ca.1517–18. (te zien in King’s Gallery)

Giovanni Bellini, Het hoofd van een oude man, c. 1460–7. (te zien in King’s Gallery) en Bernardino Campi, De Maagd en het Kind, ca. 1570–80. (te zien in King’s Gallery)

Foto’s Royal Collection Trust

De expositie – met secties als ‘figuren’, ‘koppen’, ‘studies voor paleisdecoraties’ – laat zien dat tekeningen in de 15de en 16de eeuw meestal niet bedoeld waren als zelfstandige kunstwerken. Vaak zijn figuren, motieven of composities getekend ter voorbereiding van een schilderij of fresco. Illustratief is een studie in rood krijt waarin de befaamde schilder Rafael de figurenrijke compositie van een groot tapijtontwerp voor de bijbelscène van de Sleuteloverdracht van Christus aan de apostel Petrus (ca 1514) uitprobeert in de vorm van een groep mannen die poseren in hun alledaagse kleren.

Bij de ‘studies naar de natuur’ zijn schetsen van landschappen, paarden en poezen, maar ook een opvallende houtskooltekening toegeschreven aan de Venetiaan Titiaan, met een natuurgetrouwe weergave van de exotische struisvogel (ca. 1550). Het lichtblauwe blad is voorzien van een raster dat erop duidt dat het motief bedoeld was om te worden overgezet naar een schilderij, maar dat werk is niet meer bekend.

De presentatie van werk van de ene briljante tekenaar na de andere, geeft daarmee een overvol maar ook adembenemend fraai overzicht van renaissance-tekeningen en hun functies, uit artistieke centra vooral in de noordelijke helft van het huidige Italië. De nadruk die daar destijds werd gelegd op het belang van het maken van tekeningen in het artistieke proces, en de grote aandacht die kunstenaars er daarom ook aan besteedden, verklaren de uitzonderlijke kwaliteit van de tekeningenproductie die deze expositie weerspiegelt.

Verbeten expressie

Van meer studieuze aard is een tweede tentoonstelling in Londen, in de Royal Academy, over Italiaanse renaissance-kunst, met 45 bruiklenen uit collecties in het Verenigd Koninkrijk en elders in Europa. Hier geen overdonderend aantal kunstenaars en tekeningen, maar juist een relatief klein aantal goedgekozen werken, uit een tijdsspanne van slechts enkele jaren, en gemaakt door drie iconische kunstenaars. In 1504 konden ze elkaar in Florence de hand schudden: Leonardo da Vinci (1452-1519) en Michelangelo (1475-1564), beiden uit de omgeving afkomstig, hadden elders gewerkt en waren in de eerste jaren van de 16de eeuw kortstondig terug in Florence. De jonge Rafael (1483-1520) uit Urbino, verbleef in dat jaar in de stad om te leren van de werken van de buitengewone kunstenaars van die tijd.

Foto Royal Academy of Arts, Londen. / Prudence Cuming

Leonardo da Vinci, De Maagd en het Kind met Sint Anna en de jonge Johannes de Doper (‘The Burlington House Cartoon’), ca. 1506-08. Houtskool met wit krijt op papier, gemonteerd op doek, 141,5 x 104,6 cm, te zien in Royal Academy) en Toegeschreven aan Pietro Faccini, Het hoofd van een jongeling, ca.1590.

Foto’s The National Gallery, Foto Royal Collection Trust

Op even ingenieuze als instructieve wijze toont de expositie de artistieke verhoudingen tussen de drie kunstenaars. Zo maakte Rafael schetsen naar een cirkelvormig, tachtig centimeter hoog, marmer-reliëf door Michelangelo, bijgenaamd ‘Taddei tondo’ naar opdrachtgever Taddeo Taddei (1504-1507). Het stelt de Maagd Maria voor met half liggend in haar armen het Christuskind. Hij lijkt weg te duiken voor een vleugelklapperend vogeltje (een distelvink, symbool van Christus’ latere lijdensweg) in de handen van de jonge Johannes de Doper. Rafaels tekening staat in de expositie op een sokkel precies halverwege de afstand tussen Michelangelo’s reliëf en een schilderij van Maria met kind (‘Bridgewater Madonna’, 1507), waarin Rafael een vergelijkbare compositie heeft toegepast.

Raphael, **De Maagd Maria met het Kind en de jonge Johannes de Doper (‘De Esterhazy Madonna’)**, c. 1508. Tempera en olieverf op paneel, 28,5 x 21,5 centimeter, te zien in Royal Academy)

Even doordacht is de plaatsing, pal tegenover Michelangelo’s tondo, van een tweede uitzonderlijk bruikleen: Leonardo da Vinci’s enorme houtskooltekening van de bijna levensgrote Maria zittend op schoot bij haar moeder Anna. Ook hier heeft het Christuskind een liggende pose en ook nu staat Johannes ernaast. Mogelijk, zoals in deze expositie en de bijbehorende catalogus voor het eerst wordt geopperd, was deze tekening bedoeld als ontwerp voor een nooit voltooid altaarstuk voor de grote zaal van het Florentijnse stadsbestuur in het Palazzo della Signoria.

Voor diezelfde zaal maakten Michelangelo en Leonardo tussen 1503 en 1506 ontwerpen voor frescoschilderingen van veldslagen waarin de stadstaat Florence in het verleden verwikkeld was geweest. Ook deze projecten zijn nooit voltooid, maar in een reeks tekeningen laat zich in de expositie prachtig volgen hoe de kunstenaars op papier hun schilderingen voorbereidden: Leonardo in de Slag bij Anghiari met aandacht voor verbeten expressie in de hoofden van mensen en paarden, Michelangelo geconcentreerd op de anatomie van naakte mannen die zich klaarmaken voor de Slag bij Cascina. En in een pentekening (1505), losjes geïnspireerd op Michelangelo’s fresco-ontwerp, maar dan met een zodanig gedraaid perspectief op twee naakte mannen dat het lijkt alsof de tekenaar zelf deel is geworden van het groepje, openbaart zich het compositorische genie van Rafael.

Tentoonstelling Renaissancekunst uit Boijmans in Parijs

Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam bezit een van de belangrijkste verzamelingen van Italiaanse renaissancetekeningen in Nederland. Een selectie van 122 bladen uit die collectie wordt nu getoond in de Fondation Custodia in Parijs. Naast al vaker beschreven en geëxposeerde bladen uit de periode 1400-1600, van de hand van onder anderen Pisanello, Jacopo Tintoretto, Paolo Veronese, en een bijzondere groep tekeningen door Fra Bartolommeo, worden ook nieuwe vondsten en toeschrijvingen gepresenteerd. Zo is uit recent onderzoek, gefinancierd door de Getty Foundation, gebleken dat een Engel van de Annunciatie (ca. 1514) in rood krijt moet worden toegeschreven aan de Florentijnse schilder Jacopo Pontormo, en een indrukwekkende zwartkrijttekening van de Bijbelse Jozef van Arimathea met het lichaam van de gestorven Christus (1590-1610), aan Aurelio Lomi uit Pisa.

Naissance et Renaissance du dessin italien: Italiaanse renaissancetekeningen uit Museum Boijmans Van Beuningen. T/m 12/1. Fondation Custodia, Parijs. Info: fondationcustodia.fr.

Michelangelo Buonarroti, **Studies van mannelijke hoofden, helmen voor soldaten en gezichtskenmerken**, c.1504. (pen, bruine inkt, en zwart krijt op papier, 20,5 x 25,3 cm, te zien in Royal Academy).

Michelangelo Buonarroti, Mannelijk naakt, c. 1505-06. (Zwart krijt op papier, 40,4 x 22,5 cm, te zien in Royal Academy) en Raphael, naar Michelangelo Buonarroti, David, c. 1505-08. (pen en bruine inkt op papier, 39,6 x 21,9 centimeter, te zien in Royal Academy).

Foto’s Teylers Museum, Haarlem en British Museum

Expres niet zoals Charles Dickens het bedoelde, maar wel vrolijk en lekker suikerzoet

admin
November 24, 2024
0

Zul je net zien: Kerst staat voor de deur – een afschuwelijke feestdag voor afschuwelijke mensen – en dan klieft je domme zusje ook nog eens haar hoofd in tweeën op de rand van haar badkuip. Het overkomt Carola (Nandi van Beurden), eigenaar van Carola’s Christmas Shop, voorheen Carels Christmas Shop. Rechtstreeks naar de hemel kan zusje Christel (Suzan Seegers) niet: ze moet zich eerst nog een laatste keer tegen Carola aan bemoeien.

Op Kerstavond meldt Christels spook zich daarom bij haar grote zus in huis om daar te verkondigen dat Carola bezocht zal worden door drie geesten. Die ervaring zal haar ervan moeten overtuigen haar leven te beteren. Daar zal wel een hoop overtuigingskracht voor nodig zijn, want Carola lijkt niet meteen onder de indruk van Christels spookverschijning. Al zal ze haar zusje (tevens haar werknemer) wel missen in de winkel. Carola: „Niemand maakt zo’n goede cappuccino als jij.”

In kerstmusical A XXXmas Carola is Carola een botte, gierige, ijskoude zakenvrouw met een hekel aan Kerst. Dat maakt haar de vrouwelijke tegenhanger van Ebenezer Scrooge, de hoofdpersoon van Charles Dickens’ A Christmas Carol, het verhaal waar A XXXmas Carola op is geïnspireerd. Wel kreeg de musical de ondertitel Precies zoals Dickens het nooit bedoeld heeft mee, dus verwacht geen adaptatie die al te loyaal blijft aan het bronmateriaal.

Sterrencast

Wat je wél van A XXXmas Carola kunt verwachten is een vijfkoppige sterrencast (naast Van Beurden en Seegers zijn ook Jeremy Baker, Thomas Cammaert en Luuk Haaze van de partij) die uitblinkt in vrolijke, meerstemmige nummers, waaronder veel bewerkingen van bekende kerstliedjes. Zowel de nummers als de grapjes volgen elkaar in rap tempo op in het script van Allard Blom. In de eerste scènes is het wel even wennen aan de dik aangezette humor, met een hoofdpersoon die veel weg heeft van een snauwerige Disneyfilm-slechterik. Carola lijkt zelfs te zijn vormgegeven als Cruella de Vil, geheel in het zwart-wit, terwijl de overige personages zich hullen in rood-groene sjaals en truien.

Naarmate Carola’s voorgeschiedenis wordt onthuld, wordt het personage minder eendimensionaal. Dat wil niet zeggen dat A XXXmas Carola een bijzonder gelaagd geheel is – qua plot en sentimentaliteitsgehalte komt het verhaal vrij dicht in de buurt van de Hallmark-films die deze maanden iedere avond op ‘Christmas Channel’ RTL8 te zien zijn. Al Carola’s herinneringen, trauma’s en dromen draaien om mannen. Maar op vrijwel alle andere vlakken dan het plot is de musical origineel en creatief; van de bij vlagen harde humor tot de catchy liedteksten. Ook naar de muziek van Sam Verhoeven kun je blijven luisteren. Vooral de kerstrevue, een jaarlijkse traditie van Carola’s vader, zit zo goed in elkaar dat het jammer is dat hij maar een paar minuten duurt. Het decor – dat bestaat uit huisjes op kniehoogte die regelmatig van plaats wisselen of eventjes in de lucht zweven – zorgt intussen voor een sprookjesachtige sfeer.

Het maakt dat je je gewillig overgeeft aan het suikerzoete einde waar A XXXmas Carola onvermijdelijk op afstevent. Zo’n suikerzoet einde is ook best lekker. Af en toe. Met Kerst, bijvoorbeeld.

Kendrick Lamar stuurt de wolven af op gemakzuchtige succesrappers op nieuw album ‘GNX’

admin
November 23, 2024
0

Not Like Us heeft het nieuwe album van Kendrick Lamar niet gered. In die spijkerharde track haalde Lamar eerder dit jaar vernietigend uit naar zijn rivaal Drake en beschuldigde hij hem onder meer van pedofilie en uitverkoop van de hiphopcultuur. Het was dé giftige genadeslag na een hectische blitzkrieg waarin de twee elkaar met in bijzonder hoog tempo uitgebrachte beledigende tracks op de huid zaten en groeide uit tot de hiphopkraker van het jaar. Not Like Us tikt op Spotify de miljard streams aan en maakt kans op vijf Grammy Awards, waaronder die voor nummer en plaat van het jaar.

Maar op het vrijdagavond plotseling online gezette nieuwe album GNX van Kendrick Lamar speelt de Canadese rapper en zanger die Lamar dit voorjaar nummer-na-nummer tot aan de enkels afzaagde, geen rol van betekenis meer. Terwijl de andere hoofdrolspelers in die vete recent sussend stelden dat het niet zo serieus was, schakelt Lamar strijdbaar dóór. Het gaat hem niet puur om Drake, maar om hypocrisie en platte commerciële belangen die hij veel breder in zijn scene aantreft.

Lamar is iemand die in zijn werk voortdurend worstelt met verleidingen en twijfels over zijn rol als succesvol boegbeeld van zijn gemeenschap en genre. Hij is het duidelijk spuugzat hoe gemakzuchtig andere succesrappers omgaan met de cultuur die voor hem van levensbelang is. GNX is het eerste album dat Lamar zelf uitbrengt met zijn bedrijf PgLang en is rauwer en minder conceptueel opgezet dan voorgangers als het sterk naar binnen gerichte Mr. Morale & The Big Steppers, Pulitzer Prize-winnaar DAMN., en het als generationeel meesterwerk onthaalde To Pimp A Butterfly.

Hongerige rappers

Op GNX grijpt Lamar nadrukkelijk in muziek en tekst terug op waar het voor hem begon, in geboortestad Compton in Los Angeles. Het wemelt van de galmende elektronische bassen, rauwe funky beats en vlammende gastoptredens van jonge, hongerige rappers uit L.A., zoals Peysoh, Hitta J3 en Young Threat op de stotterend stuiterende westkustbeat van GNX. In openingstrack ‘wacced out murals’ rekent Lamar op een diep dreunende kickdrum af met in zijn ogen twijfelachtige acties van hiphopsterren als Lil Wayne en Snoop Dogg en ‘politieke correctheid’ in de rapscene. In het schmierend pompende ‘squabble up’ stuurt hij de wolven af op rappende poseurs.

Zijn strijdlust doet Lamar goed. Hij rapt lenig, losjes, gedreven en soms een beetje pesterig. „Ik houd mijn voet op het gaspedaal,” rapt Lamar op de aanstekelijk haperende staccato-funk van producer Mustard, die ook Not Like Us produceerde. „Iemand moet het doen.” Zijn rijmschema’s en tekstuele dubbele bodems en verwijzingen zijn onverminderd magistraal, en wie goed luistert, hoort in vrijwel elke kritische noot, tegelijk bemoedigende levenslessen voor zijn achterban: bescherm je hart, geloof in jezelf, investeer in jezelf, werk hard, en reken niet op anderen maar op zelfliefde.

‘Reincarnation’ is een nieuw hoofdstuk in de voortgaande artistieke uitwisseling die Lamar in zijn werk voert met zijn in 1996 vermoorde inspiratiebron Tupac ‘2Pac’ Shakur. Hij leent de muziek en rapstijl van 2Pac voor een geweldig gelaagd verhaal waarin hij zich neerzet als incarnatie van eerdere succesvolle zwarte artiesten en de beproevingen die ze doorstonden, waaronder een briljante zangeres die in het raciaal gesegregeerde Amerika worstelde met een drugsverslaving: „Heroïnenaalden hielden me in een foetuspositie.”

In ‘heart pt. 6’ blikt Lamar openhartig terug op de dagen waarin hij opkwam met rapgroep Black Hippy, en zijn jeugdvriend en zakenpartner Dave Free „gevangenis-risico’s” nam om hun muziekcarrière van de grond te tillen.

In het ontspannen en soulvolle sluitstuk ‘gloria’ rapt Lamar over een complexe relatie die zijn leven getekend heeft – om pas aan het eind te onthullen dat het gaat om zijn verhouding tot zijn pen, zijn schrijven. „Ik deed het met integriteit en n****s probeerden nog steeds op me te haten”, verklaart Lamar zijn bitterheid tegenover de commerciële toplaag van de rapscene in het subtiel geproduceerde, sfeerrijke ‘man at the garden’. „Er zal nog meer bloed verspild worden. Het is slechts verf voor mij.”