Het strafrechtsysteem moet worden hervormd „van boven tot onder”, klonk het op de Democratische conventie in 2020. Ook de doodstraf zou verboden moeten worden. Het was de zomer dat wereldwijd Black Lives Matter-protesten uitbraken na de moord op George Floyd.
Vier jaar later lijkt die ambitie wat in de vergetelheid geraakt. Op de Democratische Conventie eerder dit jaar waren het Amerikaanse gevangeniswezen en de doodstraf geen agendapunten. De discussie hierover lijkt zelfs weer te verharden. Onder president Joe Biden werden executies van terdoodveroordeelden op federaal niveau weliswaar opgeschort, maar twaalf staten hanteren de doodstraf nog steeds actief. Alabama experimenteert dit jaar met stikstofgas wegens een tekort aan dodelijke injecties. En onlangs verklaarde presidentskandidaat Donald Trump dat elke migrant die een Amerikaans burger doodt, wat hem betreft de doodstraf moet krijgen.
Advocaat en activist Bryan Stevenson ziet de situatie weer langzaamaan verslechteren, en dat baart hem grote zorgen, zegt hij in een gesprek in Amsterdam, waar hij recentelijk was voor een werkbezoek aan het nieuwe Nationaal Slavernijmuseum. De uit Alabama afkomstige Stevenson, oprichter van het Equal Justice Initiative (EJI), zet zich onder meer in voor gevangenen die mogelijk ten onrechte op de executielijst terecht zijn gekomen. Vaak gaat het om gevangenen van kleur die te zwaar bestraft zijn, of zelfs onschuldig veroordeeld blijken te zijn. Ook zet het EJI zich in tegen racisme en voor hervormingen in het Amerikaanse gevangenissysteem.
Is de situatie in het Amerikaanse gevangenissysteem nog steeds even slecht als toen je begon?
„De VS gingen lang de verkeerde kant op. We werden het land met het hoogste percentage gevangen ter wereld. Van 200.000 in 1972 naar 2,2 miljoen nu. Een decennium geleden kwam er een tegenbeweging op gang, vanuit actiegroepen maar ook vanuit Democraten en Republikeinen. Het besef drong door dat het schadelijk en duur is om miljoenen mensen op te sluiten. Er gingen miljarden dollars naar gevangenissen en inrichtingen. Door die bewustwording is het aantal opsluitingen in de afgelopen vijf jaar gestabiliseerd, al had ik liever een grote daling gezien. Maar nu zien we de trend al een paar jaar weer verslechteren, en dat baart me zorgen.”
Het lijkt in de politiek geen issue meer te zijn, dat grote aantal gevangenen, vooral bij de Republikeinen niet.
„Het is een beladen tijd, waarin beide politieke partijen weer makkelijker inspelen op maatschappelijke zorgen en woede. Een echt recept voor mensenrechtenschendingen van allerlei aard. Onlangs hadden we binnen een paar dagen zes executies in de VS, waaronder één in mijn thuisstaat Alabama. Hoewel de doodstraf en extreme straffen in het algemeen minder vaak worden gegeven dan de afgelopen tien jaar, is de weerstand hiertegen zwakker aan het worden. Ik denk dat onze rechtbanken vandaag de dag executies goedkeuren die tien jaar geleden nog zouden zijn gestopt. Zoals die van Marcellus Williams.”
Marcellus Williams, een zwarte gevangene uit Mississippi, werd in 2001 voor een lang onopgeloste moord ter dood veroordeeld. Actiegroepen stelden dat de twee getuigenissen tegen hem onbetrouwbaar waren, DNA-onderzoek wees niet op zijn betrokkenheid. Na ruim twintig jaar en veelvuldig uitstel werd Williams eind september alsnog geëxecuteerd. Het Hooggerechtshof, dat door Republikeinse benoemingen conservatiever is geworden, weigerde uitstel van executie.
De justitie van St. Louis, die hem eerder vervolgde, sloot zich juist aan bij de verdediging van Williams en pleitte tegen zijn executie. Is dat uitzonderlijk?
„Volledig uitzonderlijk. En het Hooggerechtshof zou de executie eerder onder die omstandigheden nooit door hebben laten gaan. Het huidige hof is veel, veel comfortabeler met zo’n beslissing.”
Actiegroepen schreven dat de jury in het proces van Williams volledig uit witte juryleden bestond. Zwarte juryleden werden verwijderd. Gebeurt dit vaker?
„Bij Amerikaanse rechtszaken kunnen advocaten een vast aantal juryleden verwijderen door peremptory strikes. Dat mag niet op basis van ras, maar in veel staten worden mensen van kleur onevenredig vaak verwijderd. Vooral in doodstrafzaken. Bij zulke zaken zijn die gemeenschappen vaak niet goed vertegenwoordigd. En zolang die ongelijkheid bestaat, bestaan er twijfels over de eerlijkheid van de vonnissen. Ik denk niet dat Marcellus Williams veroordeeld zou zijn als er een eerlijk samengestelde jury was geweest.”
Uw organisatie, het Equal Justice Initiative, is ook betrokken bij de oprichting van monumenten en musea, vooral in Amerikaanse staten waar mensen zijn gelyncht. Wat hopen jullie hiermee te bereiken?
„Er is in Amerika te weinig gedaan met voorlichting en culturele instellingen over slavernij, over lynchen, over segregatie. Als je de geschiedenis van massageweld niet kent, dan tolereer je het massageweld dat nu weer opduikt makkelijker, zoals de bestorming van het Capitool. De kracht van een culturele instelling is dat je zo kan binnenstappen en binnen twee of drie uur bent bijgepraat over iets wat je anders nooit geweten had.”
Het gaat om zwarte bladzijdes in de Amerikaanse geschiedenis. Ondervinden jullie weerstand?
„Er is altijd weerstand wanneer je een gesprek probeert te beginnen over deze geschiedenis, maar we hebben meer succes geboekt dan ik verwachtte. Wel hebben we het strategisch aangepakt, zo informeerden we het publiek pas tijdens de opening van monumenten over wat we deden.
„Ik herinner me een lokale predikant, een witte man, die in 2018 bleef hangen bij een door ons opgericht monument in Alabama. Hij vertelde me dat hij al zijn hele leven woonde in de county waar hij vandaan kwam, elke zondag een preek geeft in zijn lokale kerk, maar nooit iets wist over de twaalf mensen die er waren gelyncht. Hij was er kapot van, maar was ook aan het kijken wat hij ermee kon doen. Dat geeft voldoening, om zoiets te horen.”
Lees ook
Amerikaanse middenklasse: ‘Zwarte mensen zijn bang voor de politie in dit land’
