Edi Rama tijdens de rondetafeldiscussie met het bezoek uit Nederland in Tirana.
Foto’s Thijs Janssen
N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Interview
Edi Rama Premier Albanië
EU-lidmaatschap is voor Albanië nog altijd het ideaal, maar het land vreest een braindrain. Om dat te voorkomen, zoekt premier Edi Rama samenwerking met Europese universiteiten, blijkt tijdens een ontvangst in een historisch ‘spookhuis’ in Tirana.
‘Hier zie je een jonge Stalin die Lenin steeds ouder ziet worden”, zegt Edi Rama (58), premier van Albanië, en hij wijst op een kniehoge bronzen buste van de Sovjet-leider, die uitkijkt op drie op elkaar gestapelde bustes van Vladimir Lenin. „En hier kunnen ze lekker roddelen”, zegt hij, wijzend op vier bustes van Marx, Engels en Lenin elders in een gang, die in een kringetje staan opgesteld.
Een minister-president die optreedt als toeristengids is natuurlijk vreemd, zegt de boomlange Rama. Maar hij is zichtbaar trots op de verbouwde voormalige premierswoning, die dit jaar in gebruik is genomen als verblijf voor regeringsgasten. Rama is sinds 2013 regeringsleider, daarvoor was hij elf jaar burgemeester van Tirana en hij is beeldend kunstenaar – „die installaties zijn van mij”, grapt hij over de compositie van de bustes uit de communistische tijd.
Graag gaat hij de groep bezoekers uit Nederland voor langs gangen en kamers met kunstwerken uit de tijd van de stalinistische dictator Enver Hoxha (1908-1985) en andere momenten uit de geschiedenis van Albanië.
Als je me nu vraagt of we klaar zijn voor de EU, moet ik eerlijk zeggen: nee, dat zijn we niet
Edi Rama Premier Albanië
Zo hangen in de ‘Italiaanse kamer’ politieke posters en historische foto’s die de bezetting door de fascistische overburen in herinnering brengen (1939-1943). Elders hangt een olieverfschilderij waarop Enver Hoxha met geheven wijsvinger Sovjet-leiders de les leest over de beperkte liberalisering na Stalins dood, waar Hoxha niets van wilde weten. De destalinisatie mondde uit in zijn breuk met Moskou in 1961 en de aansluiting bij maoïstisch China, waar Albanië in 1978 weer mee brak. „Zie je dit groepje mannen met die vage gezichten?”, vraag Rama, wijzend op het laatste schilderij. „Daar was een Chinese delegatie geschilderd. Na de breuk met China is de kunstenaar gevraagd om over hen heen te schilderen, wat in Albanië gebruikelijk was bij afbeeldingen van mensen die uit de gratie waren. We wachten nu tot de restaurateur de Chinezen terugbrengt.”
Zelfmoord
De geschiedenis van de villa is op zichzelf al heel bijzonder. Het is gebouwd in opdracht van Mehmet Shehu, die de voor die tijd moderne villa betrok in 1981, het 27ste jaar dat hij premier was. Hij was „als een tweelingbroer van Hoxha”, vertelt Rama, „en heeft zelf politieke tegenstanders vermoord”. Nadat Hoxha begin jaren zeventig een hartaanval overleefde, werd hij steeds wantrouwiger „en begon hij een voor een zijn vrienden te vermoorden, als in een shakespeareaans drama, na showprocessen waarin ze ervan werden beschuldigd buitenlandse agenten te zijn en het socialisme te saboteren”.
Premier Shehu voelde dat hij aan de beurt zou komen, en een paar maanden nadat hij de villa betrok „hing hij zich op in de kamer boven”. Zijn afscheidsbrief, met de woorden ‘alleen te openen door Enver Hoxha’ op de envelop, hangt ingelijst aan de muur. Na Shehu’s dood werd de villa „een spookhuis, waar niemand wilde wonen”. Toen het communisme in 1990 viel, werd het de residentie van de premier. „Maar ik had een eigen huis, en vond het hier te somber. Toen bedachten we dit concept.”
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data92632317-838bb9.jpg|https://images.nrc.nl/0IkHeXCFEiWvEVyGQB4kDqqaIVo=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data92632317-838bb9.jpg)
Bureau van Edi Rama in zijn kantoor en atelier, met een van zijn doodles. Foto’s Thijs Janssen
Rama wil niet negatief zijn over álles uit de tijd van het communisme. „Het onderwijs dat ik aan de kunstacademie volgde, was traditioneel, maar van hoge kwaliteit. Dat gold ook voor onze technische opleidingen. Ingenieurs die onder het communisme waren opgeleid, gingen na de revolutie werken voor bedrijven als Shell en Exxon.”
Opgeslokt
Over de toekomst van het onderwijs in zijn land maakt hij zich echter zorgen. Het is de reden voor de ontvangst van de Nederlandse bezoekers, onder wie Mirjam van Praag, voorzitter van het college van bestuur van de Vrije Universiteit. In een recent opiniestuk dat Rama met Mark Rutte schreef om de komst van de nieuwe Europese Politieke Gemeenschap te verwelkomen, stond al hoe belangrijk hij „samenwerking tussen Europese universiteiten” vond, wat de komst van dit nieuw overlegorgaan kon stimuleren. „Mark ging meteen akkoord toen ik dit erin wilde zetten”, vertelt Rama tijdens het rondetafelgesprek.
Die samenwerking moet ertoe leiden dat een braindrain wordt voorkomen in Albanië. „Kinderen die de hoogste cijfers halen, willen naar universiteiten in het buitenland. Wij willen onze universiteiten internationaal laten aansluiten, zodat we kunnen zeggen: je hoeft niet naar Nederland voor een bepaalde opleiding, het is hier. Je ziet nu al dat kinderen zich voorbereiden op kansen elders in Europa. Dit jaar ging 53 procent van onze best presterende kinderen medicijnen studeren. Ook onze opleiding voor verpleegkundigen zit supervol.”
Oekraïne kan de oorlog, die volgens mij lang gaat duren, alleen winnen, als het Westen verenigd blijft
Edi Rama Premier Albanië
Oorzaak zijn de „verschrikkelijke” tekorten elders in Europa: „Italië heeft veertigduizend artsen en verpleegkundigen te weinig, las ik, Spanje twaalfduizend. Wij leiden hun vervangers op, die vervolgens niet meer terugkomen. Dat is verschrikkelijk. We hebben zelf nog geen gebrek aan artsen en verpleegkundigen, maar dat is wel op komst.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data91583401-008ec8.jpg)
Lees ook: Nieuwe Europese Politieke Gemeenschap is signaal aan Moskou
Een probleem dat Albanië deelt met Nederland, is de status van het vak leraar. „Na de revolutie wilde iedereen advocaat worden. Dus hebben we de meeste juristen per vierkante meter in Europa opgeleid, en hebben we veel obers in onze restaurants die rechten hebben gestudeerd. Tegelijkertijd bleken alleen de studenten met de laagste cijfers nog leraar te worden, wat je juist niet wil in je onderwijssysteem. We hebben de lonen van leraren dit jaar flink verhoogd, en verstrekken nu beurzen voor wie een lerarenopleiding gaat volgen. Dat moet het vak aantrekkelijker maken.”
Inmiddels is de eerste bijeenkomst van de Europese Politieke Gemeenschap geweest. In een verklaring die dag sprak Rama ook de vrees uit dat arme landen als Albanië artsen en verplegers blijven opleiden „die worden opgeslokt door rijke EU-landen, zonder dat we er iets voor terug krijgen”.
Het was een „veelbelovende” bijeenkomst”, blikt hij enkele dagen na de ontmoeting in Tirana terug via een videoverbinding.
Rond die nieuwe gemeenschap trok u samen op met Rutte, terwijl Nederland lang dwars lag als het ging om toetreding van Albanië tot de EU. Hoe is die warme band ontstaan?
„Mark is een ware liberaal, hij zegt wat hij denkt en houdt ervan te strijden met mensen die ook zeggen wat ze denken. We hadden een andere kijk op hoe de vooruitgang in Albanië gemeten en geëvalueerd moet worden: Nederland was ‘strikt en eerlijk’, vond Nederland, ik vond het strikt en óneerlijk. Tijdens een top in Sofia hadden we een fel debat, maar we namen afscheid met een omarming. Rutte neemt nooit iets persoonlijk.”
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data92632320-bbf769.jpg|https://images.nrc.nl/1yLfZoRmfGOSVgFtPEX05OzUCaw=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data92632320-bbf769.jpg)
Tekening in het kantoor van Edi Rama van Zaho (2014), zijn zoon uit zijn tweede huwelijk. Erachter en op alle muren doodles van Rama’s hand, veelal gemaakt tijdens vergaderingen. Foto’s Thijs Janssen
„Hij heeft vaak gezegd dat hij in Albanië langs zou komen, maar deed dat nooit. Toen hij eindelijk kwam [in 2021] gaf ik hem vier cadeaus, een voor elk jaar dat hij niet op bezoek was geweest. Gezien de Nederlandse handelsgeest, moet hij dat gewaardeerd hebben: vier cadeaus voor maar één bezoek, is een goede deal.”
In juli dit jaar werd Albanië na lang wachten toegelaten tot onderhandelingen over toetreding tot de EU. Wat verwacht u van het verloop daarvan?
„De weg zal lang zijn, en veel tijd en moeite kosten. Maar dat is prima. Het belangrijkste is dat we onderhandelen. Dat gebeurt op basis van doorwrochte analyses van onze wetgeving, de architectuur van onze instituten, wat leidt tot verbeteringen en veranderingen. Dat is geweldig voor het land.”
Vier jaar geleden gaf u in een opiniestuk critici gelijk die zeiden dat Albanië nog lang niet klaar was voor de EU. Hoe ziet u dat nu?
„Als je me op de man af vraagt of we nú klaar zijn, moet ik eerlijk zeggen: nee, dat zijn we niet. We moeten hard werken om nieuwe puzzelstukjes toe te voegen, om het mozaïek af te maken.”
De misdaad en de corruptie in Albanië worden vaak genoemd als grootste belemmering voor toetreding. Lefter Koka, ex-minister van uw socialistische partij, werd eind vorig jaar gearresteerd omdat hij bijna 5 miljoen euro aan steekpeningen zou hebben aangenomen.
„Dat is juist goed nieuws voor het land. Het laat zien dat onze rechtsspraak onafhankelijk is, voor het eerst in onze geschiedenis; dat mensen die lid zijn van de regerende meerderheid gearresteerd kunnen worden. Ik vind overigens niet dat de partij op die arrestatie moet worden aangekeken, een partij bestaat niet alleen uit engelen. We zijn allemaal volwassen, en als iemand de wet overtreedt, is dat zijn eigen verantwoordelijkheid.”
„Als het gaat over misdaad, weet iedereen dat de haven van Rotterdam nog steeds een hub is voor drugssmokkel. En dat in een land dat zo goed is georganiseerd, en zulke integere ambtenaren heeft. De drugssmokkel door Albanezen valt daarbij in het niet.”
In hoeverre is het begin van de onderhandelingen met de EU een gevolg van de oorlog in Oekraïne en van de EU-kandidaatstatus die Oekraïne en Moldavië kregen?
„Ik denk niet dat het er iets mee te maken heeft, er is geen ‘momentum’. Oekraïne verdiende het om EU-kandidaat te worden, maar in de praktijk betekent dat weinig. Het werkt even als anti-depressiepil, en dat is het. Wij waren lang kandidaat [sinds 2014] en het is zelfs frustrerend: je hoort dat je gaat trouwen, maar je aanstaande wil niet met je praten. Toetredingsonderhandelingen, daar gaat het om, en dat zal lang duren voor Oekraïne.”
Wat merkt Albanië van de oorlog?
„De bommen en de vernietiging zijn er helaas in Oekraïne, maar Albanië lijdt onder de inflatie en de hoge energieprijzen, zoals elk land. Dat veroorzaakt een groot dilemma. Oekraïne kan de oorlog, die volgens mij lang gaat duren, alleen winnen, als het Westen verenigd blijft. Daar is politieke stabiliteit voor nodig. Dat betekent dat de bevolking van de westerse landen niet moet gaan flippen door de economische malaise, zodat de regeringen niet voortdurend bang hoeven te zijn weggestuurd te worden. Want dat is waar Vladimir Poetin op wedt: hij hoopt dat het Westen verdeeld raakt voor dat Oekraïne de oorlog heeft gewonnen.”
Hoe zit dat in de westelijke Balkan, bijvoorbeeld bij Servië?
„Servië is een speciaal geval, omdat Poetin er erg populair is en veel invloed heeft. De regering en de president moeten hard werken om het land aan de kant van het Westen te houden, terwijl de publieke opinie meer geneigd is Poetin meer te steunen dan het Westen. Om Servië aan boord te houden, en te voorkomen dat het bij Poetin op schoot gaat zitten, moet je het land niet te hard onder druk zetten over bijvoorbeeld de sancties tegen Rusland.”
De Russische ambassade in Tirana verhuisde onlangs naar een buitenwijk, enkele maanden nadat de straat waaraan die lag was omgedoopt tot Free Ukraine-straat. Was daar enig contact over met de regering?
„Ja, en ik hoor dat de burgemeester de naam van de straat waar ze nu zitten ook wil omdopen. Het is een mooi gebaar om op te komen voor Oekraïne. Maar we hebben daar geen officiële reactie op gekregen door Rusland. We hebben nooit veel contact gehad met Rusland, en daarin is niet veel veranderd.”
Aan het eind van het gesprek zegt Rama zich „gezegend” te voelen in Europa te zijn geboren, met „het mooiste culturele erfgoed ter wereld, waar het mooiste project dat de mensheid kent in de praktijk wordt gebracht: de Europese Unie.”
Wat kan Albanië toevoegen aan de EU?
„Enig gevoel voor humor”
