Een roman over literair tijdschrift Arabesk, dat „alleen nog gelezen is door twee halfblinde bejaarden”, komt terecht op een lijst van de vijf beste Nederlandse boeken in het modetijdschrift Harper’s Bazaar, dat een oplage heeft van 25.000. Het overkwam schrijver Thomas Heerma van Voss met zijn roman Het archief. Harper’s Bazaar, dat naast mode en het koningshuis ook vaste aandacht besteedt aan ‘Cultuur en reizen’, kwam met literaire „juweeltjes”.
Voorafgaand aan de lijst duidt Harper’s Bazaar : „De Nederlandse literatuur wordt niet voor niets bejubeld. Ons kleine kikkerlandje herbergt een aantal grote penmeesters, van bekende namen zoals Jaap Cohen, met 29 boeken, tot opkomende schrijvers als Michal Citroen.” En: „We doken in de beste Nederlandse boeken van 2024. We lazen talloze recensies en bekeken de lijstjes van veertien verschillende kranten. Het resultaat? Vijf juweeltjes die je meteen op je leeslijst wilt zetten.” Het lijstje is dus gebaseerd op besprekingen en jaarlijstjes van anderen.
Toen Heerma van Voss de typering van zijn roman las, herkende hij zijn eigen roman niet. Harper’s Bazaar schrijft: „Het Archief van Thomas Heerma van Voss volgt een jongeman die na de dood van zijn vader een archief vol documenten ontdekt, waarin hij meer leert over het leven van zijn vader. Terwijl hij door de papieren snuffelt, komt hij steeds dichter bij het ontrafelen van geheime kanten van het verleden en begint hij zich af te vragen wat we eigenlijk écht weten over de mensen die we kennen.”
Daar keek Heerma van Voss van op, schrijft hij in het culturele tijdschrift De lage landen. „De vader van mijn hoofdpersoon leeft nog gedurende de roman. Er is geen archief vol documenten waarin de verteller snuffelt. Er zijn geen geheime kanten van het verleden.”
Behalve Het archief van Thomas Heerma van Voss kwam ook Jaap Cohen – die overigens tot nog toe niet 29, maar zes boeken schreef – op de lijst met zijn biografie over filmmaker en presentator Theo van Gogh, De Bolle Gogh. Bij die aanbeveling gaat Harper’s Bazaar los op de naam ‘Van Gogh’. Het blad prijst het boek aan met: „De Bolle Gogh van Jaap Cohen vertelt het verhaal van Joris, een jonge schilder die niet alleen worstelt met zijn kunst, maar ook met zijn gewicht. Hij is een beetje ‘bol’ en dat maakt zijn zoektocht naar succes en liefde niet altijd even makkelijk. Terwijl hij probeert zijn plek te vinden in de kunstwereld, speelt hij met de verwachtingen van anderen en zijn eigen onzekerheden. Zonder twijfel een van de beste Nederlandstalige boeken van 2024.”
Inmiddels heeft Harper’s Bazaar aan de NOS toegegeven dat de teksten bij de boeken inderdaad door kunstmatige intelligentie waren geschreven.
Spookmuziek
Is dit geestig nieuws of is er iets meer aan de hand? Heerma van Voss merkt in zijn stuk over de zaak op dat het zorgelijk is dat een tijdschrift fantasie-tips geeft in een tijd dat Mark Zuckerberg besluit dat factcheckers overbodig zijn. Het lijstje roept ook de vraag op waarom je zo’n lijst überhaupt op deze manier zou willen maken. De suggestie dat je cultureel verantwoorder wordt als je boeken tipt, komt als een boemerang terug wanneer je eigenschappen van de depressieve schilder Vincent van Gogh projecteert op die van de vermoorde opiniemaker Theo van Gogh.
AI of ChatGPT: het is al langer een lastige combinatie bij het duiden van boeken. Neem NBD Biblion, de organisatie die decennialang korte karakteristieken liet schrijven door recensenten van vlees en bloed, zodat bibliotheken op basis daarvan konden beslissen welke boeken ze het beste konden inkopen, ging over op recensies gemaakt door AI. Dat leidde een paar jaar geleden nog tot een karakterisering van Lisa Weeda’s duistere roman Aleksandra als ‘humoristisch en toegankelijk qua toon’, of de inschatting ‘redelijk veel seks’ bij een roman van Ronald Giphart waarin misbruik centraal staat.
Nog steeds geven bibliotheken aan niets te kunnen met de recensies door AI en worstelt NBD Biblion ook met de praktische kant van automatisering: dankzij een nieuw computersysteem is er een achterstand ontstaan in de uitlevering aan bibliotheken. Directeur Nina Nannini is intussen opgestapt, naar eigen zeggen „na acht prachtige jaren”, volgens de literaire nieuwswebsite Tzum „na jaren totale chaos”.
Spookmuzikanten
Ook op streamingdienst Spotify is steeds meer door AI gegeneerde muziek te vinden, sterker nog, het bedrijf wordt er nu van beschuldigd samengewerkt te hebben met ‘spookmuzikanten’, vooral wanneer het gaat om afspeellijsten met achtergrondmuziek. Deze worden flink gepromoot, waardoor echte artiesten van lijstjes verdwijnen.
‘Spotify’s plot against musicians’ luidde de ondertitel van het stuk ‘The Ghosts in the Machine’ dat Liz Pelly schreef in Harper’s Magazine . Het was een hoofdstuk uit haar deze maand verschenen boek Mood Machine: The Rise of Spotify and the Costs of the Perfect Playlist.
Ze legt hierin uit dat de waarde van muziek zo devalueert. Zo ontstaan er namelijk playlists waarbij het alleen maar de bedoeling is om „luisteraars vast te houden, ongeacht of ze nu luisteren en opletten of niet”. Dat „verdraait ons begrip van muziek”, voorspelt ze, en ze ziet de toekomst somber in. „Het is niet moeilijk je voor te stellen”, schrijft ze, „dat de rol van de muzikant steeds kleiner wordt gemaakt, terwijl de muziek die is gemaakt met behulp van generatieve AI-software steeds vanzelfsprekender wordt.”
En wellicht wordt AI ook al ingezet voor boeken. Bij Melania van Melania Trump werd het vermoeden in media breed gedeeld dat het (deels) geschreven is door ChatGPT, maar dat boek is er dan ook alleen maar omdat er geld te verdienen valt met een boek over de vrouw van de komende Amerikaanse president.
De AI-gegenereerde muziek of teksten in een tijdschrift, NBD Biblion, Spotify of ChatGPT gaan wel ten koste van werk waarin mensen hun ziel en zaligheid hebben gestopt. De naam Thomas Heerma van Voss is intussen verdwenen van de site van Harper’s Bazaar, sterker nog, de hele Nederlandse literatuur – die het wat verkoop aangaat toch al zwaar heeft – heeft het nakijken. Op het lijstje ‘Beste boeken van 2024’ staan alleen nog maar vertaalde titels. Toegegeven: de kans dat nu nog een buitenlandse auteur kijkt of de inhoud van de aanbeveling enigszins overeenkomt met het boek zelf is een stuk kleiner geworden. Dat stelt de consument niet gerust, maar Harper’s Bazaar ongetwijfeld wel.
Correctie: in een eerdere versie stond dat Harper’s Bazaar en Harper’s Magazine van hetzelfde concern zijn. Dat is niet zo en weggehaald.
