Een bericht van persbureau Reuters, op 24 september: De kustwacht van Tunesië heeft de lichamen geborgen van dertien Afrikaanse migranten voor de kust van Salakta en Chebba.
Een week later, ook van Reuters: De hoop neemt af om een van de 48 vermiste migranten te vinden, nadat hun boot zonk bij het Spaanse eiland El Hierro. Negen verdronken migranten zijn geborgen.
Wekelijks zijn er berichten over doden en vermisten op de zeeroutes naar Europa. Ze verschijnen op nieuwssites, maar veel belangstelling trekken ze niet. Er gaat meer aandacht uit naar wat er in de Europese Unie zelf gebeurt: het Nederlandse kabinet wil een ‘asielcrisis’ uitroepen, de Duitse regering houdt extra grenscontroles. Bij veel verkiezingen in Europa was migratie in 2024 een centraal thema. De EU-lidstaten willen met het Migratiepact – waarvan in 2026 alle plannen van kracht moeten zijn – migranten zonder recht op asiel sneller uitzetten en vluchtelingen eerlijker verdelen over Europa. Donderdag en vrijdag staat migratie in Brussel hoog op de agenda van een Europese Raad van regeringsleiders.
Minder irreguliere grenspassages
Hoe ging het in dit jaar van stormachtig debat over asiel en migratie feitelijk aan de buitengrenzen van de EU? In vergelijking met 2015/2016 en 2023 lijkt de situatie mee te vallen: het aantal pogingen van migranten om Europa binnen te komen is dit jaar fors gedaald, zo blijkt uit cijfers die internationale organisaties bijhouden. Het Europese grensagentschap Frontex maakte deze dinsdag bekend dat tot eind september het aantal ‘irreguliere grenspassages’ met 42 procent is gedaald. Frontex noteerde dat 166.000 personen zonder de vereiste papieren de buitengrens van de EU probeerden over te steken. Het aantal mensen dat hun reis naar Europa niet overleefde, lag in 2023 op 4.114, meldt de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM). Dit jaar waren het er in de eerste negen maanden 2.393.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/10/15144503/web151024BUI_migranten_routes.png)
Maar die daling heeft volgens mensenrechten- en migratiedeskundigen een forse schaduwzijde: niet alleen verdrinken er nog veel migranten, bij de buitengrenzen worden mensenrechten geschonden. „Het aantal mensen dat in Europa aankomt, is inderdaad gedaald, maar wat er bijvoorbeeld in Tunesië en Libië is misdadig”, zegt Eduard Nazarski, oud-directeur van Amnesty Nederland en nu als adviseur verbonden aan Stichting Vluchteling. „Zwarte migranten worden zondebok van alles gemaakt en in de woestijn gedumpt. We laten aan de randen van Europa hopeloze situaties voor mensen ontstaan.”
Wat gebeurde er dit jaar langs de zes bekende routes naar de Europese Unie?
De Centrale Middellandse Zee-route
De route vanaf de Noord-Afrikaanse kust naar Italië blijft voor migranten de belangrijkste naar Europa: Frontex noteerde tot eind september 47.710 personen die de zeegrens van Italië overstaken, een daling van 64 procent ten opzichte van dezelfde periode in 2023. De recente afname van het aantal aankomsten is „niet alleen toeval of geluk”, stelt de woordvoerder van Frontex. „Het is het resultaat van maatregelen die de Tunesische en Libische autoriteiten hebben genomen om smokkelnetwerken te verstoren.’’
De Europese Unie probeert via deals met landen buiten Europa de komst van migranten te beperken. Libië kreeg bijvoorbeeld al sinds 2017 60 miljoen euro per jaar voor een betere kustwacht en het terugsturen van bootvluchtelingen. Dit bedrag is in 2023 verhoogd naar 105 miljoen euro. Sinds 2022 tekende of hernieuwde de EU soortgelijke overeenkomsten met onder meer Marokko, Mauritanië, Turkije, Niger, Egypte, Nigeria en Libië.
Een grote deal met Tunesië trok vorig jaar de meeste aandacht en heeft dit jaar ook het meeste effect. Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie, en de premiers Mark Rutte van Nederland en Giorgia Meloni van Italië trokken vorige zomer naar de Tunesische president Kais Saied. Zij sloten een overeenkomst van 1 miljard euro aan Europese subsidies en gunstige leningen voor de economie in ruil voor een harde aanpak van mensensmokkel door Tunesië.
In de tweede helft van 2023 leidde dit nog niet tot een verlaging van het aantal migranten dat zich vanuit Tunesië waagde aan de gevaarlijke oversteek. De EU en Tunesië hadden onenigheid over details, maar dat is bijgelegd. In 2024 maakte de Tunesische autoriteiten veel werk van het tegenhouden van migranten, die vooral uit Bangladesh, Syrië en Tunesië zelf komen. Ten opzichte van piekjaar 2023, toen volgens de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR een kleine 100.000 mensen naar Italië overstaken, is dat aantal tot eind september gedaald tot circa 15.000.
Von der Leyen liet zich in de zomer positief uit over de Tunesië-deal. „We hebben een vertraging gezien in het tempo van irreguliere aankomsten uit Tunesië”, schreef ze in een brief aan de lidstaten. De Tunesische autoriteiten spelen „een rol in de voortdurende anti-smokkeloperatie”. Ze voegde wel toe dat de Commissie „duidelijk blijft over de noodzaak van respect voor fundamentele rechten’’ en dat de omstandigheden in Tunesië voor vluchtelingen „uitdagend” zijn.
Dat is mild uitgedrukt: onderzoek van diverse media en ngo’s wijst erop dat de mensenrechten van vluchtelingen in het noorden van Afrika op grote schaal worden geschonden. Geld van de Europese Unie wordt gebruikt om migranten zonder hulp achter te laten in de woestijn, stelde het onderzoekscollectief Lighthouse Reports in mei op basis van vijftig interviews met migranten. In maart meldde het IOM dat er bij de Tunesisch-Libische grens, in de Libische al-Jahriya Vallei, een massagraf was gevonden met de lichamen van 65 migranten.
De situatie in geïmproviseerde vluchtelingenkampen is erbarmelijk, melden migrantenorganisaties. The Guardian tekende eind augustus verhalen op van migranten die getuige waren van massaverkrachtingen door de Tunesische kustwacht. UNHCR kwam maandag met een alarmerend bericht. „We hebben schokkende rapporten ontvangen over gevaarlijke manoeuvres bij het onderscheppen van migranten, vluchtelingen en asielzoekers op zee; fysiek geweld, waaronder mishandelingen, bedreigingen met het gebruik van vuurwapens; verwijdering van motoren en brandstof; en het kapseizen van boten.” Bij onderscheppingsoperaties op zee zouden in de eerste helft van dit jaar 265 mensen zijn omgekomen, 95 zijn als vermist opgegeven.
De West-Afrikaanse route
Op de route vanuit West-Afrika naar de Spaanse Canarische eilanden is het „ongekend” druk dit jaar, zo meldt Frontex. In de eerste negen maanden telde het agentschap 30.616 irreguliere grensoverschrijdingen, een verdubbeling ten opzichte van 2023. Dit komt vooral door politieke instabiliteit, geweld, armoede en slechte humanitaire omstandigheden in de Sahelregio. Volgens UNHCR zijn in 2024 vanuit Burkina Faso, Mali, Mauritanië, Niger en Tsjaad ruim 700.000 mensen op de vlucht geslagen. In de hele regio zijn nu 1,9 miljoen mensen ontheemd. Het grootste deel blijft in de regio zelf, maar tienduizenden trekken naar de kust in een poging Europa te bereiken.
De Spaanse regering kondigde onlangs ruimere regels voor legale arbeidsmigranten af, in de hoop irreguliere asielmigratie te verminderen en mensensmokkel tegen te gaan. Premier Pedro Sánchez bezocht eind augustus Senegal, Gambia en Mauritanië om afspraken te maken over tijdelijk seizoenwerk voor inwoners van deze landen. „Gereguleerde migratie is goed voor ons allemaal”, zei Sánchez bij zijn bezoek in Senegal.
De boten met vluchtelingen vertrekken van kustplaatsen in de Westelijke Sahara, Mauritanië, Senegal en Gambia. Het zijn gevaarlijke boottochten, vanuit Gambia zelfs zo’n 1.700 kilometer lang. In april vond de kustwacht van Brazilië een boot met negen lichamen in staat van ontbinding, waarschijnlijk uit Mauritanië. De Spaanse ngo Caminando Fronteras zegt dat er veel meer migranten om het leven komen of vermist raken dan VN-organisatie IOM meldt: op de zeeroutes naar Spanje tot eind mei al 5.054, „een gemiddelde van 33 per dag”. In 2023 ging het om 6.618 overleden of vermiste migranten. Caminando Fronteras was deze week niet bereikbaar voor een verklaring voor dit grote verschil.
De Westerse Middellandse Zee-route
De route via Marokko en Algerije naar de zuidkust van Spanje was zes jaar geleden nog de meest gebruikte naar Europa. Met name door inspanningen van Marokko om migranten tegen te houden, liep dit terug. De irreguliere grensoverschrijdingen in 2024 liggen dichtbij die van vorig jaar: in de eerste negen maanden ging het volgens Frontex om 11.483 gevallen. Dat is 1 procent minder dan in 2023. De meeste migranten komen uit Marokko, Algerije en Mali.
Recent waren de Spaanse exclaves Ceuta en Melilla wel weer in het nieuws. Op sociale media gingen berichten en video’s rond van jonge Marokkanen die al zwemmend vanaf de Marokkaanse kust Ceuta hadden bereikt. Een TikTok-foto van de 19-jarige Chaimae El Grini in een wetsuit ging viraal. Zij slaagde er bij haar vijfde poging in om vanaf de plaats Fnideq naar de exclave te zwemmen, een tocht van circa zeven kilometer langs de kustlijn. Ze plaatste daarna ook foto’s van haar leven in Ceuta. Jongeren laten zich niet weerhouden door berichten dat geregeld mensen verdrinken.
De Oostelijke-Middellandse route
Vanuit Turkije probeerden in 2023 iets minder vluchtelingen naar de Europese Unie te komen dan in het jaar daarvoor. Maar dit jaar is er weer sprake van een stijging: Frontex meldt dat de grens in de eerste negen maanden 45.610 keer is overschreden door migranten, het overgrote deel neemt de boot richting de Griekse eilanden. Dat is 15 procent meer dan vorig jaar. Bijna de helft (47 procent) van de migranten komt uit Syrië – in Turkije verblijven meer dan drie miljoen Syrische vluchtelingen. Afghaanse vluchtelingen vormen met 18 procent de tweede groep die de Egische Zee oversteekt.
Frontex schrijft de stijging dit jaar toe aan grote druk vanuit Turkse mensensmokkelaars, die zich de afgelopen jaren hebben aangepast en steeds vaker met snelle speedboten de zee oversteken. Dat leidt soms tot wilde achtervolgingen van de Griekse kustwacht. Smokkelaars die migranten van Turkije naar Lesbos en andere oostelijke Egeïsche eilanden probeerden te brengen, dwongen een aantal passagiers uit de boot te springen om te voorkomen dat ze door de autoriteiten werden opgepakt, aldus de Griekse kustwacht. Hetzelfde gebeurde bij Kos. De kustwacht redde vijf inzittenden van een boot uit de zee, de smokkelaars ontkwamen.
Lees ook
Mishandeld in een Turks uitzetcentrum. ‘Dit project is gefinancierd door de EU’
De druk op eilanden als Lesbos en Kos blijft onverminderd groot. Dit jaar kregen ook kleine eilanden meer met de bootmigranten te maken. Op Gavdos, een eilandje bij Kreta waar zeventig mensen wonen, arriveerden in de eerste maanden meer dan duizend migranten. Zij maakten de oversteek vanuit Libië.
Mensenrechtenorganisaties beschuldigen Griekenland van pushbacks – boten met vluchtelingen worden gedwongen terug te keren – en driftbacks waarbij migranten buiten territoriale wateren in stuurloze boten aan hun lot worden overgelaten. De BBC kwam dit jaar met bewijs, met onder meer beelden waarop een rubberboot met twaalf personen naar open water werd getrokken door een Grieks kustwachtschip. Griekenland is door twee asielzoekers, met hulp van mensenrechtenorganisaties, voor het Europese Hof voor de Rechten van de Mens gedaagd. In juni was de eerste zitting, de uitspraak volgt nog.
Griekenland ontkent steeds en claimt alleen boten bij de grenzen tegen te houden. Vorige week werd Cyprus veroordeeld voor het terugsturen van twee Syrische vluchtelingen naar Libanon. De twee werden aangetroffen op zee en hadden volgens het Europees Hof voor de Rechten van de Mens recht om asiel te vragen. Cyprus moet beiden bijna 25.000 euro aan schadevergoeding betalen. Afgelopen weekend bleek uit onderzoek van onder meer NRC dat in, door de EU gefinancierde, uitzetcentra in Turkije migranten worden mishandeld.
De Westelijke Balkanroute
Langs de grens tussen de EU-landen Hongarije en Kroatië met Servië en Bosnië-Herzegovina lijkt het dit jaar rustiger. Volgens Frontex is het aantal grensoverschrijdingen in dit gebied teruggelopen tot 16.987 tot en met september, een daling van 79 procent ten opzichte van dezelfde periode in 2023. Het hek dat Hongarije aanlegde bij de grens met Servië blijkt een steeds moeilijker te overwinnen obstakel. De Hongaarse grenspolitie werkt bovendien steeds beter samen met Servische politie. Ook de Kroatische grens is moeilijk over te steken. Volgens de Nederlandse organisatie Stichting Vluchteling is er in deze regio sprake van extreem politiegeweld, pushbacks en een zorgelijk gebrek aan menswaardige opvang.
Hongarije is een zeer onaantrekkelijk land voor vluchtelingen. De meesten die het land binnenkomen, reizen verder. De regering van Viktor Orbán kreeg in juni van het Europees Hof van Justitie een boete opgelegd omdat het zich „doelbewust” niet aan Europese migratieregels houdt. Zo zou het asielzoekers uitzetten voordat ze in beroep kunnen gaan tegen de weigering van hun asielaanvraag. In Hongarije deden dit jaar dertien vluchtelingen een aanvraag voor asiel, aldus het Europese asielagentschap EUAA. Het land neemt geen asielaanvragen in behandeling als de aanvraag niet eerst in een Hongaarse ambassade van een niet-EU-land is gedaan. Dit is voor veel asielzoekers een onneembare horde.
De Oostelijke grensroute
Polen, Litouwen en Letland hebben al sinds 2020 grote problemen aan de grens. Dat komt door de Wit-Russische president Aleksander Loekasjenko, die migranten uit onder meer het Midden-Oosten en Afrika geen strobreed in de weg legt om via Minsk naar de EU te reizen. Loekasjenko wil hiermee de sancties vergelden die zijn opgelegd na zijn omstreden herverkiezing in 2020. Met hulp van de Russische president Vladimir Poetin, zo wordt algemeen aangenomen.
Lees ook
Hoe Europa zijn grenzen bewaakt
Frontex meldt in de cijfers tot september dat deze route procentueel met de grootste stijging te maken heeft. Dit jaar werden 13.195 irreguliere grensoverschrijdingen gerapporteerd, 192 procent meer dan in 2023. Veel vluchtelingen komen uit Syrië, Somalië en Ethiopië. Maar de meeste zijn mannen uit Oekraïne. Volgens Frontex gaat het hoofdzakelijk om mannen die via niet-officiële routes aan de dienstplicht in Oekraïne willen ontkomen.
Een vijf meter hoog grenshek van 186 kilometer lang tussen Wit-Rusland en Polen houdt veel vluchtelingen tegen, maar toch lukt het duizenden ook om binnen te komen. De regering van Polen maakte onlangs cijfers bekend die uitstijgen boven die van Frontex. Volgens de Poolse minister van Defensie was in september sprake van 2.500 grensoverschrijdingen. Premier Donald Tusk kondigde zaterdag aan de asielprocedures te willen opschorten om deze stroom vluchtelingen tegen te houden. Zijn verzoek is een van de vele migratie-onderwerpen die de regeringsleiders donderdag en vrijdag in Brussel bespreken.
