‘Willen ze je boeien? Steek dan je handen meteen naar voren’

„Als je slim bent, kijk je wel uit om domme dingen te doen. Je wilt het overleven”, zegt Arjan Erkel. In 2002 werd hij als hulpverlener bij Artsen zonder Grenzen in de Russische deelrepubliek Dagestan door radicale islamisten ontvoerd. Eerst sloegen ze hem in elkaar, daarna hielden ze hem vijftien en een halve maand lang vast in een donker hok onder de grond.

„Ik kan niet precies weten wat de Hamas-gijzelaars doormaken, maar ik herinner me wel levendig hoe het voor mij was”, zegt Erkel. „Toen ze me ontvoerden was ik erg bang. Ik wilde huilen, maar deed het niet. Ik wilde me sterk tonen. Ik bleef helder, met mijn zintuigen op scherp. Je wilt je situatie vooral niet erger maken, maar overleven.” Hij vermoedt dat ook de Hamas-gijzelaars in Gaza zich de-escalerend opstellen. „Als ze een wapen op je richten, word je erg gedwee. Er gaat een grote kracht van uit.”

Burgers en soldaten, mensen met een handicap, kinderen en grootouders: Hamas-strijders namen op 7 oktober in het kielzog van hun moordpartij op dorpen in Zuid-Israël 240 gijzelaars mee. Slechts vier werden er tot nu toe vrijgelaten, en één soldaat werd bevrijd. De gijzelaars komen uit meer dan veertig landen. Sommigen onder hen zijn vredesactivisten, die ijveren voor Palestijnse rechten en vredesinitiatieven ondersteunen.

Koele berekening

Gijzelingen zijn zeer traumatiserend voor Israël. De ontvoering van de Israëlische soldaat Gilad Shalit, in 2006, bracht het land in rep en roer. Hamas hield hem vijf jaar lang gevangen, en in ruil voor één soldaat liet Israël uiteindelijk 1.027 Palestijnse gevangenen vrij. Daarop kwam veel kritiek. Onder meer die deal, stelt militair historicus Danny Orbach in de krant Haaretz, maakte het voor Palestijnse militante groeperingen aantrekkelijker om gijzelaars te nemen vanuit een koele berekening van vraag en aanbod. Dat speelde zeker een rol bij de planning van 7 oktober.

Plan A blijft: word niet gepakt, zegt Rocky Abramson, majoor bij de reservetroepen, psycholoog (‘combat psychologist’) en trainer bij het Israëlische leger, aan de telefoon. Maar gebeurt het dan toch, dan kan plan B je wel helpen om je stressniveau te verlagen en een gevoel van enige controle of grip te krijgen op je penibele situatie.

Abramson, die deel uitmaakte van het gijzelingsonderhandelingsteam in het Israëlisch leger, heeft in het verleden ook journalisten opgeleid hoe zij zich in een gijzelingssituatie het best kunnen gedragen.

oud-gijzelaar in DagestanArjan Erkel Je wilt je situatie vooral niet erger maken, maar overleven

„Merk je dat ze je willen boeien, steek dan je handen meteen naar voren”, geeft Abramson als tip. „Zo lijkt het alsof je meewerkt, maar tegelijk vermijd je dat ze je handen vastbinden op je rug. Dat wil je echt niet. Met je handen voor je lijf, kun je nog van alles. Een deur openen, of een pistool graaien bijvoorbeeld.” Begin ook zelf niet te kletsen met je ontvoerder, maar laat hem of haar beginnen, en antwoord dan pas, terwijl je iets vraagt dat je situatie kan verbeteren. „Zoals een deken, of een betere plek waar je wordt vastgehouden.”

Op mogelijk enkele soldaten en voormalige leden van de special forces na, heeft de grote meerderheid van de Hamas-gijzelaars geen enkele voorbereiding gehad. De gijzelaars werden op verschillende plaatsen meegenomen, zegt Rocky Abramson, die vermoedt dat een minderheid van hen nu in de tunnels, en de meeste anderen in huizen in Gaza vastzitten. „De tunnels zijn logistiek ingewikkelder om te bestieren, bijvoorbeeld als de gijzelaars eten moeten krijgen.”

Staat van shock

Volgens de legerpsycholoog is 95 procent van de gijzelaars meteen na de aanval in een staat van shock beland, met als gevolg het verlies van controle over de situatie. Ze kwamen terecht in een staat van ‘aangeleerde hulpeloosheid’, het gevoel geen enkele invloed te kunnen uitoefenen op een akelige ervaring. „Individuele verschillen zijn natuurlijk mogelijk”, erkent Abramson, „maar de omgevingsstress is hier wel extreem.”

„Alles aan deze aanval is immers ongekend, van de schaal tot de wreedheid”, gaat hij verder. „De gijzelaars werden niet alleen zelf mee gegraaid, ze zagen ook dat buren en geliefden voor hun ogen werden vermoord.” In Gaza zelf staan de gijzelaars nu aan een dubbele dreiging bloot. „Ze vrezen dat hun gijzelnemers hen zullen doden, maar tegelijk ook dat ze omkomen bij de Israëlische luchtaanvallen die ze voortdurend om zich heen horen.”

Familieleden, vrienden en anderen lopen zaterdag in een mars van Tel Aviv naar Jeruzalem om aandacht te vestigen op het lot van gijzelaars die sinds 7 oktober worden vastgehouden door Hamas.

Die angst herinnert Arjan Erkel zich ook nog goed. „Ik vroeg me af wat er zou gebeuren als het Russische leger een inval zou doen. De rebellen die me vasthielden, zeiden dat ze me dan wel zelf zouden doodschieten, en dat ik bij zo’n aanval ook om het leven kon komen.”

Die eerste nacht, in het hok onder de grond, kreeg Erkel eerst een kaars, die daarna weer werd afgepakt. „Dat bezorgde me veel stress en een sterk claustrofobisch gevoel”, vertelt hij. „Ik heb toen die kaars teruggevraagd. Toen ze zeiden dat ik dan wel hun schuilplaats niet mocht platbranden, merkte ik dat zij ook bang waren.”

Ladder van angst

De kans is groot, denkt Rocky Abramson, dat de gijzelaars van Hamas ook in het donker worden vastgehouden, en dat de jonge en sterke gijzelaars bovendien zijn vastgebonden. Ze zijn hun gevoel voor ruimte en tijd kwijt, en raakten sterk gedesoriënteerd. „Kortom, je kunt niet hoger komen op de ladder van angst”, zegt de militaire psycholoog. „Zoals je bij een verkeersongeval meerdere letsels kunt hebben, lopen deze gijzelaars meervoudige trauma’s op.” Wie toch wordt vrijgelaten, worstelt volgens hem nog maanden, zo niet jaren, met ernstige post-traumatische stress.

Arjan Erkel kwam vrij in 2004, nadat er losgeld voor hem was betaald. Zijn gijzeling had twintig maanden geduurd. Hij kwam er heelhuids, en ook mentaal goed uit, en geeft nu voordrachten over persoonlijk leiderschap en groei, en over hoe je in je hoofd je vrijheid kunt vergroten.

„Het was een nare ervaring, met slecht eten, angst en onzekerheid, en af en toe een trap. Maar het draaide bij mij om geld, en mij haatten ze niet.” Zijn ontvoerders zeiden hem: ‘Was je een Jood of Amerikaan, hadden we je vast slechter behandeld’.”