‘Israëls 9/11 kan de regio in een cyclus van zinloos geweld storten’

‘Of we bezorgd zijn?”, zegt Kim Ghattas aan de telefoon vanuit haar woonkamer in Beiroet. „Natuurlijk! Heel bezorgd. In Libanon weten we wat er kan gebeuren als het oorlog is tussen Israël en de Palestijnen.”

Ghattas (46) werd geboren in Beiroet in 1977, twee jaar na het begin van de Libanese Burgeroorlog. Toen ze vijf jaar was, in 1982, viel Israël haar land binnen om de PLO (Palestijnse Bevrijdingsorganisatie) te verdrijven. De PLO vuurde al jaren raketten op Israël af vanuit Libanon. De VS keurden de inval goed.

De Israëlische invasie deed de Libanese Burgeroorlog verder uit de hand lopen en was voor Iran reden Hezbollah te helpen oprichten. Dat vergrootte Irans regionale invloed en gooide olie op het Saoedisch-Iraanse conflict, dat tal van proxy-oorlogen voortbracht, waaronder die in Jemen. Ghattas ontwarde dit web van conflicten in haar veelgeprezen boek Zwarte Golf (2020).

Ook nu kan de oorlog in Gaza een gevaarlijke kettingreactie teweeg brengen, waarschuwt Ghattas. In een interview met NRC ontleedt ze het palet aan geopolitieke breuklijnen en mogelijke bronnen van escalatie. „Maar eerst wil ik iets benadrukken”, zegt ze. „Het ‘geopolitieke plaatje’ is belangrijk, zeker, maar ik hoop dat je lezers één ding in gedachten houden: de hoofdrolspelers in dit plaatje zijn niet degenen op wie de bommen vallen. Dat zijn onschuldige burgers, overal en aan alle zijden.”

Wat maakt deze oorlog anders dan alle vorige escalaties in het Israëlisch-Palestijns conflict?

„De vorige vier oorlogen tussen Israël en Hamas sinds de blokkade van Gaza in 2007 eindigden allemaal in een terugkeer naar de status quo ante. Dat lijkt me dit keer zeer onwaarschijnlijk, de schok die Hamas veroorzaakt heeft is daarvoor té groot. Netanyahu spreekt zelfs van ‘Israëls 9/11’. Het is helder dat Israël geen grens meer wil delen met Hamas. Maar hoe gaat Israël dat aanpakken? Gaan ze heel Gaza wegvagen? Het potentieel op escalatie is enorm, groter dan andere keren.

„Bovendien staat de wereldorde sowieso al op losse schroeven. Ruslands oorlog tegen Oekraïne staat niet los van wat er in Gaza gebeurt. Hoewel er geen bewijs is dat Rusland bij Hamas’ offensief betrokken was, onderhoudt Moskou goede banden met Hamas en heeft het er alle belang bij deze oorlog verder aan te wakkeren om Israëls bondgenoot Amerika bezig te houden op een tweede front. Daarnaast is er het Saoedisch-Iraanse conflict. Hamas is een bondgenoot van Iran en daagt Saoedi-Arabië nu al uit vanwege haar recente toenadering tot Israël. Na het offensief van zaterdag zei Hamas’ politiek leider tegen de Saoediërs, zonder hen expliciet te noemen: ‘Israël kan jullie niet beschermen.’ Die woordkeuze vond ik erg interessant. Hij zei niet: ‘Israël is geen sterke partner, blijf er van weg.’ Hij zei: ‘Israël kan jullie niet beschermen.’ Zo van: jullie kunnen de volgende zijn.”

Lees ook: Waar draait het conflict tussen Israël en Hamas om, en is vrede mogelijk? Tien vragen en antwoorden

Zien we hier Hamas optreden als pion van Iran?

„Hamas is niet Irans pion, maar de banden zijn zeer nauw. Of Teheran dit offensief hielp voorbereiden, is nog onbekend, maar die vraag is wel van groot belang om in te schatten waar dit heen gaat. Als Hamas’ offensief ‘slechts’ een eigen kamikaze-actie was om uit Gaza te breken, kan het snel voorbij zijn, want de wereld heeft eerder laten zien weinig te geven om bombardementen op Gaza. Maar als dit Irans plot was om weer aan zet te zijn in de regio, is het een heel ander verhaal. Dan kan er een coalitie ontstaan tussen Iran, Hamas, Hezbollah, Syrië en Rusland, die het zou kunnen opnemen tegen Israël, de VS en mogelijk Saoedi-Arabië. Zo’n escalatie willen de VS en ook Israël in dit stadium voorkomen, daarom zijn ze voorzichtig met uitspraken over Iraanse betrokkenheid bij het offensief.”

Waarom zou Iran op oorlog uit zijn?

„Het is een vlucht vooruit. Ik denk dat Iran niet handelt vanuit een positie van kracht, maar van zwakte. Het voelt zich bedreigd door de Saoedisch-Israëlische toenadering, de massa-protesten in eigen land en de vraag hoe het regime door kan leven als Opperste Leider Ali Khamenei (84) overlijdt. Daarom zoekt het actie. Iran heeft een nieuwe impuls nodig, een nieuwe raison d’être.”

Aan wat voor actie denken we dan?

„Zoals iemand hier in Libanon laatst tegen me zei: als Iran actie wil, laat het Arabieren sterven. In plaats van het eigen leger in te zetten, kijkt Iran toe hoe Hamas Israël aanvalt en hoe Palestijnse burgers daarvan de dupe worden. Irans andere bondgenoot, Hezbollah, helpt Hamas momenteel door Israël aan haar noordgrens bezig te houden met hier en daar wat raketvuur. Ik denk dat Hezbollah daarin terughoudend is, want het gaat al heel slecht in Libanon en Israëls wraak zal genadeloos zijn. Toch is de angst hier groot, want een fout is snel gemaakt.”

De vraag is nu: laat Israël zich leiden door pure emotie en wraaklust, of kunnen ze het grotere plaatje zien en lessen trekken uit de geschiedenis?

Wat is de positie van Saoedi-Arabië?

„De Saoediërs keken uit naar normalisering met Israël, maar vonden het onbegrijpelijk dat Israëls extreemrechtse regering in ruil voor zo’n belangrijke deal geen enkele betekenisvolle concessie wilde doen aan de Palestijnen. Daarom gingen de onderhandelingen langzaam, want Riad zei: zonder enige verbetering van het lot van de Palestijnen gaat het mis.

„Nu voelen ze zich in hun gelijk gesteld. Als Netanyahu denkt dat hij Gaza met de grond gelijk kan maken en daarna weer door kan met normalisering met Saoedi-Arabië, vergist hij zich. Het geweld tegen de Palestijnen staat in de Arabische wereld hoger op de agenda dan in het Westen. De Saoediërs hebben een reputatie hoog te houden als een leider van die wereld en kunnen het zich niet veroorloven de indruk te geven dat ze de Palestijnen in de steek laten. Dat is geen kwestie van naastenliefde, maar van realpolitik.

„Daarbij ziet Riad de dreiging vanuit Iran. Niet voor niets belden de Saoedische kroonprins en Iraanse president elkaar deze week voor het eerst. Riad wil de gemoederen bedaren en zal er bij Israël des te meer op aandringen concessies aan de Palestijnen te doen om te voorkomen dat Iran de regio in lichterlaaie zet. In dat opzicht ligt er te midden van deze oorlog misschien ook een opening naar vrede. Eerdere geweldsuitbarstingen, zoals de Jom Kippoer-oorlog (1973) of de Eerste Intifada (1987-93), leidden ook tot vredesonderhandelingen.”

Lees ook: Wat kan Benjamin Netanyahu nu doen? Gaza platgooien met uitzondering van gijzelaars gaat niet

Maar Israël zal toch zeker nu nooit concessies doen?

„Dat vrees ik ook, zeker onder deze extreemrechtse regering. Netanyahu wil wraak, vernietiging, overwinning. De geschiedenis leert dat dit slecht kan uitpakken. In 1982 had Israël het ook over ‘de ultieme overwinning’ toen ze Libanon binnenvielen om er tegen de PLO te vechten. Het gevolg was dat de Iraanse Revolutionaire Garde naar Libanon vloog en hielp Hezbollah op te richten, dat tot op de dag van vandaag een grote bedreiging voor Israël vormt. Valt dat een overwinning te noemen?

„De vraag is nu: laat Israël zich leiden door pure emotie en wraaklust, of kunnen ze het grotere plaatje zien en lessen trekken uit deze geschiedenis? Israëls bondgenoten, het Westen voorop, hebben een historische verantwoordelijkheid om Isräel hierin bij te staan en te adviseren. In de eerste plaats om de burgers in Gaza te redden, maar ook de veiligheid van Israëls en de hele regio.”

En als dat niet gebeurt?

„Dan vrees ik het ergste. Zoals Amerika’s war on terror na 9/11 leidde tot twintig jaar oorlog van Afghanistan tot Irak met geen enkele positieve uitkomst, zo kan ook ‘Israëls 9/11’ de hele regio in een jarenlange cyclus van zinloos geweld storten.”