‘In zekere zin maakt de Tunesië-deal het probleem alleen maar erger’

Als er dan toch een deal met een autocraat gesloten moet worden om de bootmigratie naar Europa te beperken, dan is het wel fijn als die deal werkt. En dat is nu net het probleem met de overeenkomst die ‘Team Europa’ op 16 juli sloot met de Tunesische president Kais Saied: sinds die dag zijn er al bijna dertigduizend mensen vanuit Tunesië in Italië aangekomen.

In Europa groeit het ongemak over de Tunesië-deal. Afgelopen week was leider Manfred Weber van de Europese Volkspartij, waar namens Nederland het CDA bij is aangesloten, in Tunis om Saied om opheldering te vragen. Maar Annick Pijnenburg, universitair docent internationaal en Europees recht aan de Radboud Universiteit Nijmegen, is „niet heel erg” verbaasd dat de deal niet meteen tot resultaat leidde.

Waarom blijven de migranten komen?

„Je moet denk ik allereerst kijken naar de situatie van degenen die in die bootjes stappen. De Tunesiërs zelf lijden onder politieke onderdrukking en barre economische omstandigheden. Zij merken het effect van de deal niet direct, het is niet alsof ze ineens wel een baan kunnen vinden. En de andere groep, de migranten uit Afrika ten zuiden van de Sahara, lijdt onder het racisme en de xenofobie van Saied. Voorheen bleven zij overwegend in Tunesië, om daar te werken. Maar sinds februari, toen Saied de Tunesische bevolking met een opruiende speech tegen hen opzette, stappen ook zij liever in een bootje naar Europa.”

Maar Tunesië krijgt toch geld om mensen tegen te houden?

„Dat is zo, en er worden ook duizenden bootmigranten onderschept door de Tunesische kustwacht. Maar er zijn gewoon te veel vertrekkers. Zo snel krijgt Tunesië de capaciteit van zijn kustwacht niet op orde.”

Gelooft u dat Saied wel echt gecommitteerd is aan Europa?

„Dat is ook maar de vraag. Hij zal de vraag stellen: what’s in it for me?”

Deze week werd bekend dat ook Saoedi-Arabië het Noord-Afrikaanse land financieel zal steunen. De vrees bestaat dat Saied zo de verschillende donoren tegen elkaar kan uitspelen.

Waar Weber vooral resultaat wil zien in het reduceren van de aantallen migranten, maken linkse partijen en organisaties zich op hun beurt zorgen over mensenrechtenschendingen onder Saied. Zo werden er onlangs 27 dode migranten aangetroffen in de woestijn in het grensgebied met Libië, nadat ze daar zonder eten of water door Tunesische grenswachten achtergelaten waren.

Volgens Weber is dat op zichzelf nog geen reden om dan maar niet met autocraten te praten. „Er zijn mensen die alleen maar moraliseren en zeggen dat we niet met Tunesië kunnen praten, dat ze geen partners voor ons zijn, omdat er enkele video’s uit de woestijn zijn of zoiets”, zei hij tegen nieuwsmedium Politico.

Deze uitlatingen komen neer op „ontmenselijking”, reageerde Giacomo Filibeck van de Partij voor Europese Socialisten, de moederpartij van de PvdA. „Het is schokkend en een afwijking van de fundamentele waarden van de EU om te horen dat deze berichten [over de sterfgevallen] harteloos worden afgewezen door de christen-democraten.”

Voorheen, zegt Annick Pijnenburg, stelde Europa bij overeenkomsten met derde landen voorwaarden over democratie en mensenrechten. „Maar inmiddels vindt men het zó belangrijk om migranten tegen te houden dat er deals met autocraten komen. Meestal staat er in de tekst wel iets over respect voor mensenrechten, maar er zijn geen mechanismen afgesproken om dat ook te waarborgen. Europa draagt zelfs bij aan mensenrechtenschendingen. Dat speelt in Soedan, in Libië, in Niger.”

De Tunesië-deal, formeel een ‘Memorandum van Overeenstemming’, is gebouwd op vijf pijlers: macro-economische stabiliteit, economie en handel, de groene transitie, intermenselijke contacten en migratie. Naar verwachting zal Europa 150 miljoen euro bijdragen aan begrotingssteun voor de Tunesische regering en 105 miljoen aan opleiding en technische steun voor het grensbeheer van Tunesië. De EU geeft Tunesië ook 900 miljoen euro aan macrofinanciële bijstand, op voorwaarde dat het land instemt met een leningsovereenkomst van het IMF.

Bij de presentatie van de deal werd er gezegd dat er binnen enkele dagen nadere details zouden worden gepresenteerd. Die zijn er niet gekomen. En ook de juridische status is onduidelijk. De Tunesië-deal, zegt Pijnenburg, is een „politieke overeenkomst, die juridisch niet bindend” is.

Is dat problematisch?

„Ja. De deal werd gesloten door het gezelschap dat zichzelf ‘Team Europa’ noemt, bestaande uit voorzitter Ursula von der Leyen van de Europese Commissie, demissionair premier Mark Rutte en zijn Italiaanse ambtsgenoot Giorgia Meloni. Stel dat je een juridisch probleem met de deal wil aanvechten, wie is dan precies ‘Team Europa’? Wie daag je dan voor de rechter?

„De politieke doeleinden van de deal zijn duidelijk: de Europese leiders willen via een fotomoment met Saied aan hun achterban uitstralen dat ze druk bezig zijn om migratie te beperken. Maar wie is er precies bevoegd om dat Europese geld naar Tunis te sluizen?”

Lees ook Uit gelekt bericht blijkt: Duitsland en andere EU-lidstaten hebben felle kritiek op Tunesië-deal

Kunt u die vraag beantwoorden?

„Formeel lopen overeenkomsten met derde landen niet via de Europese Commissie, maar via de Europese Raad. Het zijn dus de lidstaten die de deal moeten goedkeuren. En het Europees Parlement heeft ook nog iets te zeggen. We weten dat een lidstaat als Duitsland en een Europarlementariër als Sophie in ’t Veld kritisch zijn over de deal. Dat is dus nog geen gelopen race.”

Wie is er aansprakelijk voor mogelijke Europese steun aan Tunesische mensenrechtenschendingen?

„Hier kun je de parallel trekken met de Turkije-deal, die in 2016 werd gesloten, ook om migratie naar Europa tegen te houden. Ook daar was de juridische status vaag: in essentie bestond die deal uit een perscommuniqué op een website. Het Hof van Justitie van de EU, in Luxemburg, oordeelde dat er officieel geen sprake is van een deal tussen de EU en Turkije. Het is een deal tussen de lidstaten en Turkije. Dat maakt de aansprakelijkheidskwestie er niet duidelijker op.

„In het algemeen zie je dat Europa steeds meer wil samenwerken met buurlanden om migranten tegen te houden. Dat gebeurt steeds heel informeel, zoals ook Italië en Libië een niet-bindende deal hadden. Dat vind ik zorgelijk, omdat de EU zich tegelijkertijd presenteert als een entiteit waar democratie en de rechtsstaat hoog in het vaandel staan.”

Maar de Turkije-deal werkte tenminste wel, zeggen voorstanders.

„Ook dat kun je je afvragen. Natuurlijk, Europa heeft Turkije 6 miljard euro gegeven. Dat geld heeft Syrische kinderen een volle maag en een dak boven het hoofd gegeven. Maar heeft de deal wel de afname van het aantal migranten veroorzaakt? Toen die deal gesloten werd, waren die aantallen al aan het dalen. Uiteindelijk was het daar toch een kwestie van vraag en aanbod op de smokkelmarkt.”

Zegt u dan dat Europa helemaal geen deals met autocraten moet sluiten?

„Ik denk dat je echt goed moet kijken wat je precies afspreekt. In zekere zin maakt de Tunesië-deal het probleem alleen maar erger. Want het geld geeft Saied de mogelijkheid om meer repressie toe te passen, waardoor er nog meer mensen naar Europa zullen vluchten.

Lees ook Hoe Europa zijn grenzen bewaakt

„Je hoort Europese politici vaak zeggen: ‘We moeten levens redden en het businessmodel van mensensmokkelaars kapotmaken.’ Dat klinkt goed, maar mensen die in onmogelijke omstandigheden leven zullen altijd blijven proberen om weg te komen. Dan kun je grensmuren bouwen, de kustwacht versterken en deals sluiten, maar dat maakt de migratieroute vooral gevaarlijker.

„Vergeet ook niet dat de Libische kustwacht zelf deels uit mensensmokkelaars bestaat. Zij eten van twee walletjes: eerst krijgen ze geld van de migranten om de oversteek te betalen, en vervolgens van Europa om diezelfde migranten juist tegen te houden.”