Concentratieproblemen, tanende schoolprestaties, gevoelens van sociaal isolement – diverse onderzoeken wijzen uit dat overmatig gebruik van sociale media schadelijke gevolgen kan hebben. Vooral jongeren hebben er last van. Onbewust brengen ze soms veel tijd door op TikTok, Instagram en Snapchat. En eenmaal aan het scrollen, is het lastig stoppen. Wie de telefoon toch negeert, krijgt melding na melding over alles wat in de tussentijd is gemist.
Techbedrijven zijn steeds geraffineerder geworden in hun strijd om de aandacht van de gebruiker. Hoe langer die op sociale media doorbrengt, hoe hoger de advertentie-inkomsten voor het platform. De vraag is hoelang dat verdienmodel nog houdbaar is. Wereldwijd groeit de roep om regels voor sociale media, om grenzen die de (jonge) gebruiker behoeden voor mentale en verslavingsproblemen. Hoe kan een overheid haar burgers beschermen zonder te tornen aan individuele vrijheden?
In het Ierse plaatsje Greystones, iets ten zuiden van hoofdstad Dublin, kwam de regulering niet van de politiek, maar uit de samenleving zelf: basisschoolkinderen mogen daar geen mobiele telefoon gebruiken tot hun middelbareschoolleeftijd. Die afspraak maakten acht basisscholen, sportverenigingen en ouders deze maand met elkaar uit zorg over de mentale gezondheid van de jeugd.
Het Ierse voorbeeld illustreert een bredere maatschappelijke verschuiving ten opzichte van sociale media. Steeds meer landen verbannen de telefoon uit het klaslokaal. Het Europees Parlement nam deze dinsdag een resolutie aan die oproept tot wetgeving tegen verslavingsgevoelige technieken van sociale media. Ook in de Verenigde Staten klinken stemmen voor meer overheidsregulering steeds luider.
Telefoonvrij
„Lange tijd was er weinig wetenschappelijke evidentie over de negatieve gevolgen van deze verslaving, maar dat is de afgelopen jaren veranderd”, constateert Regina van den Eijnden. Ze is onderzoeker aan de Universiteit Utrecht, gespecialiseerd in socialemediaverslaving. „We hebben geen keuze meer. Er moet iets gebeuren op het gebied van regulering. De techbedrijven hebben te veel macht.”
Patti Valkenburg, hoogleraar jeugd, media en samenleving aan de Universiteit van Amsterdam, beaamt dat. „In de academische wereld klinken steeds meer kritische geluiden dat we platformen niet langer hun gang kunnen laten gaan”, zegt ze. „De bedrijven zijn heel gewiekst in hun methoden om ons aan het scherm gekluisterd te houden. Vroeger dachten we dat het voldoende zou helpen als we jongeren mediawijs zouden maken. Dat blijkt niet genoeg te zijn.”
Valkenburg vindt dat regulering van sociale media moet beginnen bij de platformen. „De toevoegingen van die bedrijven – zoals een tijdlijn die maar blijft doorlopen – maken jongeren weerlozer tegen verslavingen. Daar moeten overheden op ingrijpen en handhaven.”
In verschillende landen is de mobiele telefoon uit het klaslokaal verdwenen. Zo hebben Frankrijk, China, Finland en Australië het apparaat deels of helemaal uit de klas verbannen. Ook in Nederland is het de bedoeling dat klaslokalen op middelbare scholen vanaf volgend jaar telefoonvrij zijn. Valkenburg is daar voorstander van. „Onlangs is in een grote studie een negatief verband tussen telefoongebruik en schoolprestaties aangetoond. Daarnaast kunnen sociale media voor grote afleiding en uitstelgedrag zorgen.”
Notificaties uit
Europarlementariër Kim van Sparrentak (GroenLinks) ziet meer heil in regels om de techniek minder verslavingsgevoelig te maken. „We hebben veel te lang geloofd in de praatjes van dit soort machtige bedrijven”, zegt ze. „Nu is het tijd om consumenten te beschermen.”
Het Europees Parlement nam dinsdag haar voorstel aan dat oproept sociale media minder verslavingsgevoelig te maken. Van Sparrentak wil de techniek die gebruikers aan hun scherm houdt onderwerpen aan strengere eisen: notificaties moeten standaard uit staan in plaats van aan; het moet uit zijn met de ‘oneindige’ tijdlijnen; video’s moeten niet langer automatisch afspelen en de getoonde inhoud mag niet gebaseerd zijn op persoonlijke interesses. Het platform analyseert die interesses en schotelt de gebruiker ongevraagd meer van hetzelfde voor.
Nu het Parlement de resolutie heeft aangenomen, zal de Europese Commissie moeten reageren. Ze kan ervoor kiezen het voorstel of onderdelen ervan over te nemen in een nieuwe wet. Ook kan de Commissie het voorstel integreren in bestaande wetgeving, zoals de Digital Services Act. Die wet regelt onder meer dat techgiganten als Instagram, X, Snapchat en YouTube geen advertenties mogen aanbieden op basis van bij hen bekende persoonlijke interesses en voorkeuren.
Lees ook
Conflict over privacy escaleert met Europees verbod op persoonlijke advertenties Meta
Staatsinterventie
Van Sparrentaks plan kent opvallend veel gelijkenissen met een voorstel uit 2019 van de Amerikaanse Republikeinse Senator Josh Hawley. Ook hij wilde oneindig scrollen en automatisch afspelen van video’s verbieden. Daarnaast stelde hij voor de gebruikstijd op een platform te limiteren tot dertig minuten per dag. Zijn voorstel strandde, onder meer vanwege sceptische partijgenoten. Republikeinen zijn van oudsher terughoudend met staatsinterventie op de markt.
Toch groeit ook in de Verenigde Staten, waar de meeste grote techbedrijven zijn gevestigd, de steun voor regelgeving voor sociale media. Een halfjaar geleden riep ook de Surgeon General, Amerika’s hoogste gezondheidsautoriteit, daartoe op. Surgeon General Vivek Murthy draaide de wetenschappelijke bewijslast om: volgens hem is niet voldoende aangetoond dat sociale media wél veilig zijn voor jongeren. Die zijn volgens hem „onwetende deelnemers in een decennialang experiment”.
In maart van dit jaar verbood Utah als eerste Amerikaanse staat sociale media voor kinderen zonder dat ouders toestemming voor het gebruik geven. Daarnaast riskeren bedrijven boetes als ze verslavende algoritmes toepassen voor jongeren. Om dat soort algoritmes zijn 33 Amerikaanse staten bovendien naar de rechter gestapt. Zij vinden dat Meta, het moederbedrijf van Instagram en Facebook, opzettelijk verslavende technologie gebruikt om jongeren zolang mogelijk op de platformen te houden.
De Amerikaanse staat Montana voerde onlangs een algeheel TikTok-verbod in, maar de rechter draaide dat begin deze maand terug: het zou inbreuk maken op de vrijheid van meningsuiting. Ook in Europa zou een totaalverbod juridisch niet standhouden, denkt hoogleraar Valkenburg. „Dat zou haaks staan op diverse artikelen van het VN-kinderrechtenverdrag, dat door alle EU-lidstaten is geratificeerd. Volgens dat verdrag hebben kinderen recht op vrije toegang tot dat soort platformen.”
Concentratievermogen
De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) heeft verslaving aan sociale media nog niet officieel erkend. Een direct verband tussen overmatig gebruik ervan en mentale en fysieke klachten is lastig vast te stellen. Veel factoren kunnen daarbij een rol spelen. Niettemin wijzen wetenschappers vaker op de gevaren van sociale media. Uit recent onderzoek van de Surgeon General bleek dat 95 procent van de dertien- tot zeventienjarigen in de VS sociale media „bijna permanent” gebruikt.
Jongeren, met name meisjes, zijn vatbaar voor verslaving aan sociale media. Hun concentratievermogen lijdt eronder, en op langere termijn kan een schermverslaving voor somberheid en soms depressieve klachten zorgen. Volgens deskundigen is sprake van een verslaving als een gebruiker moeilijk kan stoppen met excessief gebruik van sociale media, en dit duidelijke negatieve gevolgen heeft, bijvoorbeeld voor prestaties op school of werk.
Het Europees Parlement wil daarom dat platformen ‘neutrale’ tijdlijnen aanbieden. Van Sparrentak: „Techbedrijven testen welke algoritmes op welke inhoud hun de meeste interacties oplevert. Dat leidt tot extreem gepersonaliseerde tijdlijnen met daarop de meest schokkende video’s en foto’s – die leveren de meeste kliks en likes op”, aldus de Europarlementariër. Zij wil dat daar een eind aan komt: „Tijdlijnen moeten voortaan chronologisch de inhoud voorschotelen van de kanalen die de gebruiker heeft geselecteerd om te volgen. De tijdlijnen moeten eindig zijn. Het brein werkt zo dat we taken willen afmaken. Met een eindeloze scroll-mogelijkheid lukt dat niet.”
Zwarte lijst
Van Sparrentaks voorstel bepleit ook een sterkere rol voor toezichthouders. Die moeten ‘onder de motorkap’ kunnen meekijken hoe bedrijven bijvoorbeeld algoritmes ontwikkelen. „Er moet een zwarte lijst komen met verslavende technieken. Sociale media, maar bijvoorbeeld ook datingapps, moeten dan aantonen dat ze dat soort technieken niet gebruiken.”
Hoogleraar Valkenburg wijst op andere verslavende componenten, zoals de streaks waarmee Snapchat werkt. Die laten zien hoeveel dagen gebruikers onafgebroken contact hebben met elkaar – vergeet de één de ander een snap te sturen, dan vervalt de streak. „Sociale media spelen handig in op het gevoel van sociale verbondenheid. Je wilt niet de enige zijn die niet meedoet aan de hype.”
NRC sprak een jaar terug een meisje dat was afgekickt van haar verslaving aan sociale media. Ze kreeg een telefoon waarop ze geen Instagram, TikTok en Snapchat meer kon installeren. Gevolg was dat ze het gedrag op die apps kopieerde naar andere platformen. Zo stelde ze dagelijks een nieuwe profielfoto in op Whatsapp en werd ze actiever op Spotify – om maar de aandacht van andere gebruikers te trekken.
Verslavingsonderzoeker Van der Eijnden denkt dat de regulering „voor een hele generatie jongeren” te laat komt. „Als de gedragspatronen voor sociale media eenmaal zijn ingesleten, is het heel lastig daar nog vanaf te komen.” Wel denkt ze dat de maatregelen die de resolutie van het Europees Parlement noemt „zeker kunnen bijdragen” aan verslavingspreventie.
De wetenschapper wijst op een belangrijke risicogroep: jongeren met een lage zelfcontrole, die nog niet voldoende discipline hebben om de telefoon te negeren. „In meer of mindere mate hebben veel jongeren daar last van.”
Van den Eijnden trekt een parallel tussen techbedrijven en de tabaksindustrie. „Aan sigaretten zijn voortdurend ingrediënten toegevoegd om ze verslavender te maken. Zeker jongeren zijn daar vatbaar voor. Nu gebeurt exact hetzelfde met sociale media en lopen we eigenlijk al achter de feiten aan.”
Leeslijst
