Als jonge vrouw ontvluchtte Deborah Feldman de ultraorthodoxe Joodse gemeenschap in Brooklyn, New York. Feldman schreef een boek over haar vlucht uit wat ze consequent een „sekte” noemt, Unorthodox, dat eerst een bestseller werd en vervolgens, als gefictionaliseerde serie, een hit op Netflix.
Sinds negen jaar woont Feldman (1986) in Berlijn. Haar Duits is niet te onderscheiden van dat van een geboren Berlijnse, mede omdat haar moedertaal Jiddisch is. Voor haar oude gemeenschap is de keus voor de Duitse hoofdstad, na haar vlucht, nogmaals een taboebreuk, schrijft Feldman in een nieuw boek. Binnen de chassidische gemeente in New York werd nog vrijwel alles wat Duits was geboycot. Een uitzondering werd gemaakt voor een broodmachine van Bosch, want die was ongeëvenaard in de manier waarop die het deeg voor de challa, het brood voor de sabbat, kneedde.
Maar evenmin als in Brooklyn voegt Feldman zich in haar nieuwe thuisland klakkeloos naar de heersende normen. Begin september publiceerde Feldman het boek Judenfetisch, waarin ze de Duitse politiek en de publieke vertegenwoordigers van de Joodse gemeenschap in Duitsland harde verwijten maakt. Volgens Feldman financiert Duitsland vanwege zijn historische schuld een soort star en politiek gewenst Jodendom, maar is er daarin geen plaats voor diversiteit of onwelgevallige opvattingen – zoals nu bijvoorbeeld de oproep van progressieve Joodse Duitsers voor een staakt-het-vuren in Gaza. Duitsland kiest sinds de aanval van Hamas op Israël onvoorwaardelijk de kant van Israël. Maar Duitsland maakt het zich daarmee wel heel makkelijk wat de lessen van de Holocaust betreft, meent Feldman. Duitsland is pro-Israël voor het eigen zelfbeeld, om beter met de eigen geschiedenis te kunnen leven, zegt Feldman. „Die pro-Israëlische houding is zuiver narcistisch. Het gaat niet om de Joden, maar het gaat om de Duitsers zelf.”
Wat zou voor Duitsland de juiste les uit de geschiedenis zijn?
„De enige legitieme les die je uit de Holocaust kunt trekken is de onvoorwaardelijke verdediging van mensenrechten voor iedereen. En nee, dat betekent geen streep onder de geschiedenis voor Duitsland. Het is een positie waarin iedereen zich zou moeten kunnen vinden.”
Lees ook
De Duitse belofte ‘nie wieder’ betekent nu unanieme steun voor Israël
Twee weken geleden maakte Feldman ongeveer hetzelfde punt in een talkshow op de ZDF. De Duitse vicekanselier en minister van Economie Robert Habeck (Groenen), die ook in de talkshow zat, antwoordde toen dat hij haar positie van „morele zuiverheid” bewondert, maar dat hij „als niet-Joodse volksvertegenwoordiger uit Duitsland” een dergelijke positie nu eenmaal niet kan innemen. „Dat betekent dus dat hij die morele zuiverheid vanwege de Holocaust moet afwijzen. Je reinste huichelarij”, zegt Feldman nu.
U schrijft dat de Holocaust ook in de ultraorthodoxe gemeente in New York waar u vandaan komt werd geïnstrumentaliseerd.
„Daar werd de Holocaust gebruikt ter rechtvaardiging van alle strenge regels waar we ons aan moesten houden. Het idee was dat de Holocaust een straf van God was. En om God voortaan milder te stemmen moesten we iedere regel op zijn extreemst interpreteren. Dus de reden waarom ik ondoorzichtige maillots moest dragen was de Holocaust. En zo voelde je een bijzondere schuld als je de regels brak, niet alleen tegenover God, maar ook tegenover je eigen grootouders. Dat was erg effectief.”
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data107851301-a38536.jpg|https://images.nrc.nl/6tZcwHQnI1WLLW3UL_l5lTmxCm0=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data107851301-a38536.jpg|https://images.nrc.nl/zNA4QjyNSIbAZoJWjcCHQZKsoe8=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data107851301-a38536.jpg)
In haar boek beschrijft Feldman ook hoe de staat Israël onder de ultraorthodoxen een taboe was. „Het zionisme was een blasfemie”, zegt Feldman nu. Religieuze Joden geloofden traditioneel dat Israël, het beloofde land, pas werkelijkheid zou worden als de messias zijn opwachting maakt. „In de jaren vijftig was er nog een conferentie waarna orthodoxe gemeenten zich tegen het zionisme uitspraken. Maar die overtuiging is in de afgelopen decennia grotendeels verdwenen. De meeste orthodoxen hebben een nieuw religieus zionisme omarmd. Volgens de leer van religieuze zionisten scheppen zij de voorwaarden waardóór de messias komt. Ze geloven in de oorlog van Gog en Magog, de eschatologische profetie dat één grote oorlog alle volkeren van de wereld zal uitwissen behalve de Joden, waarna Israël alleen voor de Joden zal zijn.”
En dit religieuze zionisme is in toenemende mate bepalend in Israël.
„Ja, en binnenkort heeft het een absolute meerderheid. De wereld waar ik vandaan kom is geen bijverschijnsel meer. In toekomst zal die het beeld van het Jodendom bepalen. Ik ken de geboortecijfers. Bij ons is een generatie minder dan twintig jaar. Dat betekent dat de populatie zich binnen twintig jaar misschien kan vertienvoudigen. Seculieren doen dat niet. Die krijgen misschien kinderen als ze dertig of veertig zijn, en krijgen er dan één of twee. Dus met de orthodoxen kunnen we niet concurreren. En het probleem is dat het seculiere deel van de maatschappij geen dialoog heeft gezocht met het orthodoxe deel. Ze hebben ook geen mogelijkheden geboden aan mensen zoals ik, die uit die gemeenschap wilden stappen.”
Het is wel wrang voor u, dat u aan die orthodoxie bent ontkomen en dat die u nu op zo’n manier inhaalt.
„Dat is erg wrang inderdaad, en de meesten die zichzelf als liberale en verlichte mensen zagen, zullen zich naar de religieuze radicale meerderheid voegen. Ze zullen de keus hebben tussen deze vorm van Joods zijn of helemaal niet Joods zijn. Dus zullen ze zich aanpassen.”
En de oorlog is daarvoor nu een katalysator?
„Ja, veel linkse Israëliërs hebben sinds het begin van de oorlog hun overtuigingen laten vallen.”
Lees ook
Het Duitse verleden klinkt door in omgang met pro-Palestina-demonstraties
Ook in Duitsland voelen progressieve Joodse burgers zich niet gehoord. Een demonstratie die was aangekondigd met de titel ‘Joodse Berlijners tegen geweld in het Midden-Oosten’ werd verboden. Een vrouw die alleen protesteerde met een bord „stop genocide” werd aangehouden. Feldman zegt dat zij en veel van haar vrienden zich absoluut niet vertegenwoordigd voelen door de politiek of hoogwaardigheidsbekleders in de Joodse gemeenschap.
Op 9 november werd overal in Duitsland de Kristallnacht herdacht. Voelt u zich door geen van de mensen die daar optraden vertegenwoordigd?
„Nee, dat zijn meestal Duitse bekeerlingen of pseudo-bekeerlingen of Duitsers die ooit een keer een Joodse overgrootvader ontdekt hebben, of Duitsers die eigenlijk uit de Sovjet-Unie komen en helemaal geen idee van het Jodendom hebben, maar zich hier als Joden moesten positioneren omdat ze alleen op grond van hun Joodse afkomst hier een paspoort kregen. Dat zijn geen mensen die hun ervaringen hebben met het Joods-zijn, maar mensen, voor wie het politiek handig is om hier als Joden op te treden. Het verschil tussen iemand die van het Jodendom houdt en iemand voor wie het Jodendom een fetisj is, is dat de laatste erop speculeert dat hij er macht en invloed mee kan winnen.”
Nu maakt u net als degenen die u zo sterk bekritiseert een verschil tussen wie een ‘echte’ Jood is en wie niet.
„Het interesseert me niet wie echt is en wie niet, maar wie het Jodendom ensceneert om iets te bereiken. Voor mijn part bekeert heel Duitsland zich tot het Jodendom. Als ze het dan voor zichzelf doen, en niet om mij het zwijgen op te leggen.
„Als Joden in Duitsland worden we bedreigd door een door de staat gefinancierd Jodendom, dat eigenlijk niets met Joods-zijn te maken heeft, maar dat een Duitse uitvinding is om de Joden nogmaals te onderdrukken en te verdringen. Het Jodendom is in Duitsland gekaapt.”
De kritiek op de Joodse vertegenwoordigers hier en op de Duitse Israël-politiek komt vooral van Joodse burgers die niet in Duitsland zijn opgegroeid en daardoor het Duitse schuldbesef misschien minder hebben meegekregen?
„Bijna alle Joden in Duitsland zijn expats, of het zijn Duitsers die zich hebben bekeerd tot het Jodendom. Men probeert ons in diskrediet te brengen door te zeggen: jullie komen niet uit Duitsland. Maar natuurlijk komen we niet uit Duitsland. Hier werden we gedeporteerd en vermoord. Maar hier zijn mijn wortels, mijn voorouders zijn hier geboren, ik heb de Duitse nationaliteit, dit is mijn land.”
Wat doet de Israël-politiek nu met de Duitse geloofwaardigheid?
„De geloofwaardigheid van Duitsland is op zijn eind.”
Ziet u mogelijkheden om die te repareren?
„Volgens mij is wat er nu gebeurt heel gevaarlijk voor Duitsland, en daarmee voor Europa, Want we hebben een grote Joodse, maar nog een grotere islamitische bevolking. En die beide groepen voelen zich nu absoluut niet vertegenwoordigd, en beide groepen zijn woedend en gefrustreerd. Het gevoel is: we horen er niet bij, lak aan dit land. De enige manier dat er iets kan verbeteren is als we als maatschappij meer druk op de politiek kunnen uitoefenen en onze boodschap bij de politiek aankomt, en de politiek een meer aan de burgers georiënteerde koers vaart.”
Lees ook
De Joodse publicist die niet Joods bleek ontketent in Duitsland een heftige polemiek
