‘De buitenwereld ziet iets prachtigs, maar de Samische cultuur sterft’

Posted on by admin

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Kunst Decennialang zijn de Sámi als bevolkingsgroep achtergesteld en is hun cultuur als folklorisme beschouwd. Hedendaagse Samische kunstenaars verzetten zich in hun werk tegen de stereotypen. „Aan ons is niets exotisch.”


Anders Sunna, itsAlight (2017)
Anders Sunna, itsAlight (2017)

„Het was vijftig jaar geleden dat de Zweedse overheid mijn familie als een probleem begon te zien.” In de plaats Kieksiäisvaara in het noorden van Zweden ontmoet ik Anders Sunna (38) en zijn ouders. Sunna was mij opgevallen bij de Biënnale in Venetië vorig jaar. Het Nordic Paviljoen (het gezamenlijke kunstpaviljoen van Noorwegen, Zweden en Finland) was voor de gelegenheid omgebouwd tot een paviljoen van Sámi. Drie Samische kunstenaars stelden hun werk tentoon, waarbij de verschillen weliswaar groter waren dan de overeenkomsten, maar er ook parallellen waren. Naast Anders Sunna gingen de Noorse Máret Ánne Sara en de Finse Pauliina Feodoroff in hun werk namelijk in op de gevolgen van zowel groene en economische als historische kolonisatie.

Sunna maakte indruk omdat hij op houten panelen de geschiedenis van zijn familie had geschilderd. Nu hoeft dat op zichzelf niet zo bijzonder te zijn, maar de kwaadheid die ervan af spatte was dat wel. Wat zat hier achter? Hoe kijken zij aan tegen klimaatverandering en klimaatbeleid? Speelt de discussie van culturele toe-eigening een rol en bestaat er überhaupt zoiets als Samische kunst? Op pad in noord-Finland en noord-Zweden probeer ik antwoorden te vinden op deze vragen.

Een jaar na de Biënnale zit ik met Anders Sunna aan tafel. Hij oogt vermoeid, en als we het over zijn familiegeschiedenis hebben zegt hij: „Alle Sámi worstelen met koloniale structuren, maar hier is het extremer. Mijn familie moest niet alleen de strijd aangaan met overheidswetten die ons beknotten in ons bestaan, maar ook strijd leveren met andere Sámi.”

Anders Sunna, Nose (2015)

Hij legt geduldig uit dat toen in de jaren twintig van de vorige eeuw houtbouw steeds belangrijker werd, de overheid een onderscheid maakte tussen de Sámi in laaglanden en die in de bergen. Het land in de bergen was minder bruikbaar. „De behoefte dat land te koloniseren was dus minder groot. De overheid wees de Sámi in de bergen aan als de ‘echte’ Sámi. Ze kregen meer rechten wat behoud van hun land en gewoonten betreft, en in de media werden ze neergezet als ‘authentiek’. Als je dat lang genoeg volhoudt, dan gaat de groep die meer rechten krijgt zich ook beschouwen als de ware Sámi en kijken ze neer op de Sámi die op het laagland wonen. De verhoudingen worden anders en als Sámi van het laagland krijg je het idee dat je minder waard bent.”

Het idee niet als volwaardig gezien te worden binnen de samenleving, zal meerdere malen tijdens het gesprek terugkeren.

Politieverhoor

In de jaren zeventig begonnen de wetten voor de Sámi in de Zweedse laaglanden nog verder te veranderen. Ook niet-Sámi mochten er rendieren houden. „Dat was in feite een vorm van kolonisatie. Toen er mijnbouw in dit gebied kwam, hadden de niet-Sámi die hier hun rendieren hadden geen interesse meer in hun beesten. Wij kregen de opdracht ze te verzorgen. Voorheen was dat ook zo, maar toen kreeg je er nog voor betaald. Nu was het wettelijk zo geregeld dat wij wel het werk moesten doen, maar er niet meer voor betaald werden. De Zweedse overheid bepaalde wat er met het gebied moest gebeuren, en in feite werd vastgelegd dat Sámi altijd moesten gehoorzamen aan de Zweden, waarmee we dus hiërarchisch gezien nog nadrukkelijker onder de Zweedse meerderheid kwamen te staan. Na enkele jaren werd zelfs besloten dat de Sámi moesten betalen voor het land waar ze de rendieren op hielden, en ook voor de rendieren die ze er nu bij verzorgden. Dat is het moment waarop mijn familie zei: nee.”

Met de weigering van zijn vader begint het verhaal dat Sunna op de Biënnale liet zien.

https://vimeo.com/616778561

Het gevolg was dat hun rechten om rendieren te houden in 1980 werden ontnomen en dat ze zes jaar later gedwongen werden hun woongebied te verlaten. Elke keer dat zijn ouders nog naar de rendieren terugkeerden werden ze opgepakt en meegenomen naar het politiebureau. „In de jaren tachtig en negentig zijn ze wel vierhonderd keer meegenomen voor verhoor. Ik ben geboren in 1985, en ik wist eigenlijk niet beter dan dat de politie mijn ouders soms meenam.” Eind jaren negentig werd verordonneerd dat alle dieren gedood moesten worden.

De mythe van de goede Sámi maakt verzet onmogelijk

De ouders van Sunna, en Sunna als kind, kwamen terecht in een soort woonpark. Minstens zo pijnlijk was het dat andere Sámi die nog wel hun rendieren hadden hun mond hielden, zegt Sunna. „Iedereen in onze buurt wist wat er gebeurde, maar niemand deed iets. Ik denk dat ze dachten ‘als ik stil blijf dan overkomt mij dat niet’. Door sommige Sámi rechten te ontnemen en anderen niet, is er vanaf begin vorige eeuw een wig gedreven in de gemeenschap.”

Terwijl Anders Sunna zijn verhaal vertelt, luistert zijn vader geëmotioneerd mee. Hij spreekt vrijwel geen Engels, maar soms breekt hij in het gesprek in om zijn zoon te zeggen wat er gebeurde. Anders Sunna vertaalt zijn woorden, dat het nog dagelijks pijn doet dat iedereen hen zo in de steek liet: „Dit is een democratisch land, maar dat mensen zo buitenspel worden gezet, daar zegt niemand wat van”, zegt vader Sunna. Zijn zoon is met zijn kunst de enige die aan de buitenwereld vertelt wat er gebeurd is en wat hun ontnomen is. De hoop om gehoord te worden via de kunst wordt op de schouders van de zoon gelegd, die last zie je terug in de vermoeidheid bij Anders Sunna.

Samische tovenaars

Het gebied van de Sámi, Sapmi, loopt dwars door de grenzen van Noorwegen, Zweden, Finland en een stukje Rusland heen. In de Scandinavische landen wonen er bij elkaar zo’n 80.000 Sámi. In Rusland leven er naar schatting nog zo’n 1.500, van wie slechts enkelen nog rendieren houden. Ten tijde van de Sovjet-Unie werden ze gedwongen te leven in een kolchoz, een collectieve boerderij, waar ze afstand moesten doen van hun tradities en levenswijze. Inmiddels wonen de meeste Sámi daar in flats.

Zo straf als in de Sovjet-Unie ging het er in de andere Sapmi-gebieden niet aan toe, maar ook daar was er tot in de jaren zestig in de vorige eeuw sprake van gedwongen assimilatie. Zowel Noors, Zweeds of Fins onderwijs werd afgedwongen, en er werden wetten opgelegd die dit nomadenvolk ‘beschaving’ moesten brengen.

Typerend is hoe Zweden dat aanpakte in de zeventiende eeuw, waarover het volgende verhaal bestaat. Tijdens de Dertigjarige Oorlog (1618 – 1648) boekte het Zweedse leger veel successen, waarna het gerucht de ronde deed dat ze hun winsten te danken hadden aan Samische tovenaars. Hier waren Zweedse vorsten niet blij mee, ook lang na de oorlog niet. De gedachte dat de Zweden niet christelijk waren, maar zich zouden laten helpen door barbaren, zagen ze als een bedreiging van de nationale veiligheid, schrijft Rognald Heiseldal Bergesen, docent taal en cultuur aan de Arctic University of Norway, in een bundel over Samische kunst. De machthebbers besloten tot een tegenoffensief en gaven de Zweedse humanist Johannes Schefferus de opdracht meer informatie over de Sámi op papier te zetten. In 1673 verscheen Lapponia, waarin de Sámi als een opvallend christelijk volk naar voren kwamen.

Boeken konden al in die tijd niets uitrichten tegen het heersende beeld: het idee dat Sámi samenspanden met de duivel bleef bestaan. Missionarissen die er vanaf de zeventiende eeuw naartoe reisden, vernietigden de ‘satansplekken’ en -voorwerpen. De verhalen verdwenen; de stem van de Sámi werd gesmoord.

Toen er in de twintigste eeuw weer meer aandacht kwam – ook omdat het gebied waar de Sámi woonden wel erg aantrekkelijk was voor bosbouw – werd er voor het hele Sapmi beleid gemaakt. In alle drie de landen moesten kinderen na de Tweede Wereldoorlog intern naar school waar ze alleen Noors, Zweeds of Fins mochten praten. Het houden van rendieren werd steeds meer aan banden gelegd en met het meten van schedels en het turven van tradities bepaalden wetenschappers wat een Sámi was.

„De geschiedenis van de Sámi is er een van verdeeldheid”, vertelt Matti Aikio (43). Zijn videokunstwerk Oikos is een van de opvallendste werken op de Helskini Biennial, een kunstbiënnale die op een eiland buiten Helsinki wordt gehouden en waarvan hij een van de 29 deelnemende kunstenaars is. We zitten aan een meer dat op de poolcirkel ligt, even buiten de Finse stad Rovaniemi. Terwijl hij uitgebreid vertelt, snijdt hij gedroogd rendiervlees en brood.

Zijn rendieren zou hij die ochtend bezoeken, maar dat ging niet door. Er is een wolf die het gebied onveilig maakt, en zich niet laat zien. Alleen de sporen van dode rendieren geven aan waar hij was. Er wordt jacht gemaakt op de wolf, en dat is ook hoe je de Sámi met hun gebied moet laten omgaan, legt Aikio uit. „Je gebruikt je gebied op een duurzame manier. Je doet dat niet vanuit een ideologie, maar gaat uit van de omstandigheden. Dat betekent dat je een wolf doodschiet als die te dichtbij komt, of een ander dier. Waar het om gaat is dat je niet het hele ecosysteem vernietigt. In de westerse samenleving is die houding tegenovergesteld: daar maak je hele ecosystemen kapot om een bepaalde soort te redden. Met het beschermen van delen van je ecosysteem gooi je het geheel overhoop. Onze zelfbeschikking in dit gebied staat constant onder druk, of het nu gaat om de mijnen, de groene-energievoorzieningen of het toerisme.”

Internaten

Deze visie is ook terug te zien in Oikos: rendieren worden verdreven door andere elementen: windmolens en grondstofwinning verstoren het gebied – zowel industrieel als groen kolonialisme. „Je moet bedenken”, vertelt Aikio „dat de Sámi een nomadische samenleving vormden. Tot aan de Tweede Wereldoorlog waren er niet echt dorpen.” In de laatste oorlogsjaren is het grootste deel van noord-Finland verwoest tijdens de Laplandoorlog, waarna de Duitsers alles vernietigden vlak voordat ze zich terugtrokken. Met de ‘opbouw’ van het land werd ook besloten dat vanaf 1947 Samische kinderen verplicht naar school moesten, vaak naar een internaat.

Ook de vader van Aikio. „Die school was zo ver weg dat hij onmogelijk bij zijn ouders kon blijven”, legt hij uit. „Hij is door zijn jaren in dat internaat getraumatiseerd: hij moest afstand doen van zijn taal en zijn omgeving. Het ging niet op elke school zo, maar je kan over het algemeen we zeggen dat die internaten niet alleen bij hem, maar bij de hele generatie erna hun sporen hebben nagelaten.”

Aikio’s werk is geëngageerd, net als dat van Sunna. Beiden moeten er echter niets hebben van het leggen van verbanden tussen Samische kunst (zoals overal: sommige kunstenaars zijn goed en anderen zijn dat niet). „Ik vind het verschrikkelijk wanneer de Sámi als een inheems, mystiek, exotisch volk worden neergezet. Er is aan ons niets exotisch of mystieks. De kennis die wij van natuur hebben, heeft iedereen. Alleen is die van ons niet in de loop der tijd zoekgeraakt, maar hebben we die weten te behouden.”

Het gevaar van exotiseren zie je ook in de fascinerende video Doll Cage die Aikio maakte. Daarin zie je een pop in Samische klederdracht in plastic verpakt. Terwijl de pop ronddraait, hoor je geluiden van hoe ze stikt. Soms klinkt er nog wel een Samisch lied doorheen, maar het stikken lijkt het te winnen van het behoud van de eigen cultuur. Het werk geeft uiting aan culturele toe-eigening, duidt Aikio zijn kunstwerk, met enige tegenzin want hij vindt dat het voor zichzelf moet spreken. „Dit is hoe het voelt als je cultuur wordt ingezet voor de toe-eigening in een land, als je voortdurend als exotisch wordt neergezet terwijl je cultuur en leefwijze worden bedreigd of afgepakt, of als je gedwongen wordt te assimileren aan de meerderheid van een land. Onze cultuur stikt en sterft, maar voor de buitenwereld zien we er nog steeds prachtig uit, zoals die pop in plastic.”

Ook Anders Sunna heeft een werk over de mythe die wordt opgehangen aan de cultuur van de Sámi: in een video verandert een Samische vlag in een strijder met een AK47. Het leverde hem veel kritiek op, ook binnen de Samische gemeenschap, omdat hij zo niet met de vlag kon omgaan. Het ging Sunna er vooral om de beeldvorming door te prikken. „Je moet je afvragen waar de vlag voor staat. Die wordt nu voor toerisme gebruikt in plaats van voor de geschiedenis. Als je de vlag koppelt aan de mythe van de goede Sámi die elke toerist welkom heet en het geld aanneemt voor de grondstoffen, dan maak je verzet tegen plannen op den duur onmogelijk. Het opplakken van het stereotype van de vredelievende Sámi maakt het makkelijker om als staat over hen heen te walsen.”

Waarheidscommissie

Van alle Scandinavische landen is Zweden volgens Sunna het ergste geweest in de gedwongen assimilatie van de Sámi. „Ze zijn doortrapter en arroganter dan de rest.” Hij licht toe: in alle drie de landen is een Samisch parlement ingesteld om de cultuur te waarborgen. Dat lijkt een goed initiatief, maar het ligt volgens Sunna anders. „Ze hebben ook het land nodig. Dus wat zie je gebeuren? De Zweedse overheid geeft veel subsidie voor taal en cultuur en laat het parlement wetgeving regelen die de cultuur behoudt. Maar voor het behoud van de rendieren en het land is er nauwelijks subsidie – terwijl beide onderdeel uitmaken van de cultuur. Tegelijkertijd zijn er zo veel leden, dat er nooit overeenstemming is.”

Naast het Samische parlement stelden de drie landen ook een Waarheids- en Verzoeningscommissie in, om het verleden te onderzoeken en er wellicht ook meer mee in het reine te komen. Noorwegen deed dat in 2019, Finland en Zweden volgden. „Dat die commissie in Zweden alleen Waarheidscommissie heet, is veelzeggend voor de houding van de Zweedse overheid naar de Sámi”, merkt Sunna fijntjes op. Hij verwacht er weinig van.

Matti Aikio,still uit Oikos Foto HAM/Helsinki Biennial/Kirsi Halkola

Ook Aikio heeft zijn bedenkingen bij de commissies. „Waarom is die per land? Die grenzen zijn onderdeel van de kolonisatie van de Sámi, hierdoor is hun gezamenlijke geschiedenis en cultuur doorgesneden. Hoe kan het dat de grenzen zo bepalend zijn geweest? Dat is een vraag die de commissie boven tafel moet krijgen. Nu richt je je op de generatie die nog kan praten, terwijl het kwaad al veel langer geleden is geschied. In de jaren twintig van de vorige eeuw zijn er vele Sámi vermoord in Finland, daar is nooit iemand voor verantwoordelijk gehouden, er zijn zelfs nooit vragen over gesteld. Dat gaat zo’n commissie ook niet doen, want het gaat om de verhalen van de mensen die nu nog leven. Ik ben bang dat de echt belangrijke vragen niet aan bod zullen komen, en dat dit een manier is om de geschiedenis van de Sámi teniet te doen.”

Ook bij het idee dat het goed is als de verhalen die er zijn op z’n minst vast komen te liggen, heeft Aikio zijn twijfels. „Mijn vader heeft ook weinig geloof in de opzet, maar zal wel getuigen, vanuit het idee dat het maar ergens vastgelegd kan zijn.”

De vader van Anders Sunna gaat eveneens, al verwacht ook hij er niet veel van. Op het punt van vertrek uit zijn huis vraagt hij zijn zoon nog één ding te vertalen, om duidelijker uit te leggen wat de situatie is, en hij begint te huilen als hij de zinnen heeft uitgesproken. Anders Sunna vertaalt: „Ons bestaan is genegeerd. Ik leef alsof ik al vijftig jaar auto rijd, maar geen rijbewijs krijg. Niet omdat ik niet goed rijd, maar omdat ik niet de moeite waard ben om een document aan te geven, alsof ik niet besta.”

Een versie van dit artikel verscheen ook in de krant van 22 juli 2023.

Related Posts

‘Geschiedenisles begint bij mij altijd met een verhaal’, zegt de legoleraar

  • admin
  • November 18, 2024
  • 0

Een jaar of tien geleden kreeg basisschoolleraar Daniël Ponsen van zijn vrouw een Lego-minifiguurtje, een Romeinse legionair. „Ik was toen net uit de Dark Ages”, vertelt hij. Zo noemen volwassen Lego-fans (AFOL, adult fans of Lego) de periode, vanaf de puberteit, waarin ze niet met Lego speelden. „Als kind had ik veel ridder-Lego. Ik was toen al gefascineerd door de Middeleeuwen en door geschiedenis. En rond mijn 29ste ontdekte ik weer: dit is toch eigenlijk wel heel leuk.”

Dat kwam: Lego had een Volkswagen T1-busje uitgebracht. „Heel tof, die heb ik toen gekocht. Daarna ben ik al mijn oude ridder-Lego gaan uitzoeken. Kisten vol. Toen ging ik die kastelen weer in elkaar zetten, nog eens een set kopen, en nog een.” Hij heeft een mancave op zolder waar een deel van zijn Lego in vitrines (tegen het stof) staat uitgestald. „Maar je hebt nooit genoeg ruimte, hè.” En nooit genoeg tijd. Er ligt al lang een half af middeleeuws dorpje op hem te wachten.

Ponsens vrouw, zegt hij, heeft niks met geschiedenis, noch met Lego. Ze had geen idee hoe haar Romeinse Lego-legionair de hobby van haar man een nieuwe richting op zou sturen. Destijds gaf hij in groep acht een les over de expansie van het Romeinse Rijk waarin het figuurtje centraal stond. En over expansie gesproken: inmiddels heeft hij 180 minifiguurtjes die hij in zijn onderwijs gebruikt, van de tyrannosaurus rex en de neanderthaler tot Stephen Hawking en koningin Elizabeth II. Honderdvijftig ervan staan gefotografeerd en uitgebreid door hem beschreven op zijn website geschiedenisinminifiguren.nl. Het beschrijven van het levensverhaal en historisch belang van een figuurtje kost hem zo’n twaalf uur. „Het is nu geen hobby meer, maar vrijwilligerswerk. Waar veel kinderen van profiteren.”

Onlangs stonden ale figuurtjes drie weken lang uitgestald in twee vitrines in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. Dat noemt hij „een jongensdroom die ik nooit had, maar wel is uitgekomen. Ik ben hier vroeger zó vaak geweest met mijn opa.” Nu gaat hij zelf met zijn dochter van vijf, als zij om het ‘Egyptemuseum’ vraagt.

Na twintig jaar voor de klas is Ponsen vorige maand overgestapt naar de bestuurlijke kant: hij is nu teamleider onderwijskwaliteit van de protestants-christelijke scholenvereniging (drie basisscholen) in zijn woonplaats Voorschoten. „Ik ga het lesgeven wel missen”, zegt hij in het café van het museum.

Soms moet het gewoon, of je het leuk vindt
of niet

Ponsen wil eerst graag een paar misverstanden uit de weg helpen. Om te beginnen: „Het zijn geen minifiguren van Lego, dat mag je ook niet opschrijven. Het zijn minifiguren gemaakt van Lego-onderdelen. Lego is daar heel duidelijk in: als je iets zelf gemaakt hebt, mag je niet claimen dat het van Lego is. Dat is juridisch een dun lijntje.”

De legionair was kant-en-klaar gekocht, maar de meeste andere minifiguurtjes heeft hij zelf samengesteld. „Stephen Hawking was een van mijn eerste, in een les over de ruimte, zwarte gaten en Hawking radiation.” Op de basisschool, ja. „Ik heb ook een enorme fascinatie voor natuurkunde. Ik vind het leuk om in de klas Albert Einstein en de relativiteitstheorie uit te leggen. Mensen zeggen vaak dat dat niet kan, aan kinderen. Maar natuurlijk kan dat! Kinderen kunnen veel meer informatie opnemen en verwerken dan over het algemeen wordt gezegd. Dat is ook wetenschappelijk aangetoond.” Een van Ponsens nieuwste minifiguurtjes is een personificatie van de oerknal, want daar wilde hij graag een les over geven. Het hoofdje met vlammen (uit een Halloween-Lego-set) en lijfje vol sterren had hij online gevonden.

Hij speurt voortdurend naar nieuwe onderdeeltjes. Zijn Mata Hari heeft het bovenlichaam van Lego-Disney-zeemeermin Ariël; zijn oud-Egyptische hogepriesteres Merit draagt de jurk van Lego-Star Wars-prinses Leia. Soms laat hij een Lego-stukje bedrukken: zijn Rembrandt draagt een heel klein Nachtwachtje. Het is een van zijn figuurtjes met een witte molenkraag, net als Shakespeare en Hugo de Groot. „In die periode hadden ze allemaal molenkragen. Die onderdeeltjes zijn nu niet meer te krijgen. Ik denk dat ik alle Lego-molenkragen thuis heb.”

Kinderen kunnen veel meer informatie opnemen en verwerken dan wordt gezegd

Wat hij verder graag duidelijk wil maken: in zijn onderwijs zijn de figuurtjes slechts een middel. „In veel interviews is het geframed alsof ze een doel op zich zijn. Maar het doel is natuurlijk niet dat de kinderen iets leren over een figuurtje gemaakt van Lego-onderdelen. Het doel is een goede les over een historische persoon of gebeurtenis. Het minifiguurtje is de introductie. Over alles wat ik doe als leerkracht denk ik na. Ik doe niet zomaar iets, en al helemaal niet omdat het alleen maar leuk is.”

Bij zijn lessen legt hij uit wat de kinderen gaan leren, hij kijkt wat ze al weten en begrijpen. „En geschiedenisles begint bij mij altijd met een verhaal. Nu zet ik de figuurtjes als foto op het digibord, maar die legionair ging toen nog de klas rond. Dan zeg ik: kijk er eens naar, want dit is eigenlijk verrassend accuraat. En dan gaan ze vragen stellen: hoe heet dan zo’n speer, hoe heet dan zo’n schild? Een pilum en een scutum. Dan heb je betrokkenheid. En aan het eind van de les zijn ze het figuurtje min of meer vergeten.” Ze onthouden het verhaal. Al vroegen de kinderen wel al snel naar méér figuurtjes. Toen Ponsen er enkele tientallen had, zette hij ze in vitrinetjes per tijdvak, zodat ze niet worden meegenomen. „Want dat gebeurde nog weleens.”

Foto Annabel Oosteweeghel

De legionair was niet het eerste stuk Lego dat hij in een les gebruikte. Op de pabo studeerde hij af op een les met Lego, een klein lichtpuntje in zijn Dark Ages. „Kleuters krijgen nog vaak les met concreet lesmateriaal”, vertelt hij. „Stapelen met blokken, rekenen met geld. In groep acht is bij meetkundige opdrachten, plattegronden bijvoorbeeld, nog maar zelden concreet materiaal aanwezig. Dan moeten ze de rekenopdrachten in hun hoofd doen. Maar niet alle kinderen kunnen dat.” De groep die precies dat niet kon, gaf hij heel gerichte opdrachten met Lego-onderdelen. „Bouw deze plattegrond eens na. Toen zag je dat de resultaten binnen dat kleine onderdeel met 30 procent verbeterden. Omdat ze concreet visualiseerden wat ze aan het doen waren.”

Ook daar, benadrukt hij, was Lego een hulpmiddel. „Veel kinderen vinden het leuk, natuurlijk. Het motiveert heel snel. Maar of het nou Lego-blokjes zijn of andere blokjes: het is een middel dat aanspreekt. En toevallig is Lego dan mijn ding.”

Ik heb geleerd mijn interesses om te zetten in wat ik kan

Onderwijs, dat is ook zijn ding. Het was, meer dan twintig jaar geleden, zijn basketbalcoach die hem op het idee bracht. Ponsen, ruim twee meter lang, was een goede basketballer, maar moest stoppen toen hij keer op keer zijn enkelbanden scheurde. Zijn coach had hem de tieners zien coachen en zei: met kinderen werken is wel wat voor jou.

Dus na de havo ging Ponsen, met een kleine omweg, naar de pabo. „Ik had de droom om geschiedenis te studeren, en dat heb ik ook ooit wel geprobeerd, maar… ik kon niet leren. Inmiddels wel, aan de intelligentie lag het niet. Maar leren moet je leren. Ik heb geleerd om mijn interesses om te zetten in wat ik kan. Daar was ik op een gegeven moment echt goed in: wat ik interessant vond, kon ik tot me nemen.” Dus leerde hij dat hij de minder interessante stof ook interessant moest krijgen voor zichzelf. „Soms moet het gewoon, of je het nou leuk vindt of niet.”

Liedjes zingen op de pabo vond hij bijvoorbeeld vreselijk. „Wij moesten dertig liedjes opnemen of live zingen. Toen heb ik er met twee studievrienden zestien uur over gedaan om het allemaal op te nemen. Alleen maar lachen. Ik heb de video nog, het is zo vals als de neten. Maar weet je, voor elke opleiding geldt: een groot deel is gewoon discipline, gewoon volhouden.”

Inmiddels is het onderwijs duidelijk zijn passie, maar ook dat moet niet verkeerd begrepen worden. „Lesgeven is veel meer dan een passie, of liefde voor kinderen. Het is werk! Dus je moet continu jezelf blijven verbeteren, de wetenschap bijhouden om uiteindelijk het beste uit alle leerlingen te kunnen halen. Het filteren van onderwijsfabels is daar een belangrijk onderdeel van. Neem de ‘leerstijlen van Kolb’, of je een ‘denker, dromer, doener of beslisser’ bent – dat wordt nog steeds op pabo’s onderwezen, maar het is je reinste onzin. Of het idee dat leerlingen zelfstandig kunnen leren door ontdekken en zelf onderzoek doen. Leren vereist wel degelijk goede instructie en begeleiding. Anders wordt het, zoals onderwijswetenschapper Paul Kirschner zegt: alsof je je kind op de stoeprand zet en zegt, ga maar leren oversteken.”

Foto Annabel Oosteweghel

Er wordt tegenwoordig vaak op onderwijs neergekeken, zegt Ponsen. Hij vertelt over een cartoon die hij ooit zag met een leraar, twee ouders en een kind; links vroeger, rechts nu. „Links zie je de boze ouders naar het rapport wijzen en tegen het kind zeggen: ‘verklaar dit slechte cijfer!’ Rechts is precies dezelfde setting, maar dan zijn de ouders boos op de leerkracht: verklaar dit slechte cijfer van mijn kind!’”

Ouders vragen steeds meer van zowel hun kinderen als de leerkrachten. „Dat kan terecht zijn en je moet altijd in gesprek blijven over het welzijn van de leerling. Maar ik ben wel een vakman. Je gaat ook niet met een piloot in gesprek om samen met alle passagiers de juiste vliegroute te bepalen.” Toen ouders tijdens de coronacrisis zelf thuis moesten lesgeven, kreeg Ponsen te horen dat dat wel pittig was. „Dan zei ik: ja, en jij hebt er maar één, ik heb er dertig. En het is ook écht een vak, een ambacht.” Ponsen nodigde ouders geregeld uit om in zijn les te komen kijken. „We kunnen nog veel goede leerkrachten gebruiken in het onderwijs.”

Wat het leven de moeite waard maakt, vindt hij de allermoeilijkste vraag die er is. „Daar heb ik niet één antwoord op. Maar professioneel gezien vind ik het de moeite waard dat ik van belang kan zijn voor de maatschappij.” Belangrijker werk dan basisonderwijs geven bestaat volgens Ponsen niet. „Je hebt een enorme verantwoordelijkheid voor een grote groep kinderen die de basis vormt van onze samenleving. Niet alleen wat kennisoverdracht betreft, je moet kinderen ook leren hoe ze met elkaar moeten omgaan. Als we het basisonderwijs vandaag afschaffen, houdt alles op. En we hebben echt een groot maatschappelijk probleem op dit moment, met de lerarentekorten en het niveau van het onderwijs. De maatschappij en het onderwijs beter maken, dat motiveert mij.”



18
vragen


Column | Beschavingsoorlog

  • admin
  • November 17, 2024
  • 0

Kunnen we daar zo lang mogelijk mee wachten, met die ‘beschavingsoorlog’ waar sommige mensen zo verlekkerd naar hinten? In Nederland lijken behalve NSC de andere coalitiepartijen er helemaal klaar voor, en ook in de Verenigde Staten kan het Trump en de zijnen niet snel genoeg gaan. Beschavingsoorlog? Het idee van de ‘botsende beschavingen’ van Samuel Huntington uit 1996, waarbij geen naties tegenover elkaar staan maar botsende culturen, ook binnen één natie. ‘The enemy from within.’

Eerst leek de wedstrijd Ajax-Maccabi Tel Aviv een Amsterdams probleem, toen werd het al snel een regeringsprobleem, inclusief de volle belofte van een kabinetsval, en ondertussen hadden Franse, Israëlische en Amerikaanse kranten er een kwestie van wereldproportie van gemaakt. Dat bedoel ik met ‘verlekkerd’: maak alles zo groot dat grootse woorden als ‘beschavingen’ en ‘botsing’ nog klein grut lijken, vergeleken met de zinderende werkelijkheid.

De afgelopen week stond ik voor zo’n dertig studenten in Den Haag, en een van hen, een jonge vrouw, in Amsterdam geboren, vroeg me wat ik nu precies vond van de ‘Amsterdamse gebeurtenissen’, ik vat het maar zo ondramatisch samen. Daarna ontspon zich met de hele zaal een gewone, en al even ondramatische vragenronde.

De volgende dag ging ik met een goede vriendin iets eten, en terwijl we elkaar maanden niet lijfelijk hadden ontmoet, ging ons eerste half uurtje heen met, weer, een bespreking van het tumult van de afgelopen week. Het grote voordeel van de vriendin is onder meer dat ze me nooit het gevoel geeft op eieren te moeten lopen. Trouwens, anders dan echte revolutionairen van zeer linkse of zeer rechtse snit zien we nauwelijks de schoonheid in van het breken van eieren om daar vervolgens kogelronde, revolutionaire omeletten van te kunnen maken.

Want dat is toch het idee: dat er van die gave omeletpunten zijn, die elk weer staan voor een andere, elkaar bestrijdende ‘beschaving’.

Tot slot van dit weekrapport: Zojuist naar de plaatselijke Lidl, waar drie stevige, Arabisch uitziende mannen met flinke baarden me bij de ingang stonden op te wachten. Ik was er klaar voor, maar niet voor deze scène: de een pakte de ander beet, en zoende hem woest op de mond. De derde keek verlekkerd toe – het was ‘verlekkerd’ op z’n zinnenstrelende best. Ik hoorde nog net dat ze Frans spraken, dus het waren geen stevige, Arabische mannen met baarden maar gewoon toeristen, zoals dat heet. Zo gemakkelijk vloeit dus de ene beschaving over in de ander.

Was er dan ophef om niks, de afgelopen tien dagen? Onzin, stilte was schandalig geweest. Maar politici die daar het begin van een beschavingsoorlog uit willen peuteren – dat is pas echt schandaleus.

Stephan Sanders schrijft elke maandag op deze plek een column.


Column | Wat komt er na het noodrechtdebacle?

  • admin
  • November 17, 2024
  • 0

Moet de rechtspraak zich verweren tegen de aantasting van de rechtsstaat? En zo ja, wanneer is dat precies aan de hand en welke vorm moet dat verweer krijgen? Of werkt de rechtspraak ‘gewoon’ door, terwijl intussen de (rechtse) politiek de rechtsstaat verder aantast? Oké, de druk lijkt van de ketel nu de machtsgreep van de PVV naar het noodrecht is mislukt. De smoes van een ‘gevoelde crisis’ heeft het terecht afgelegd tegen de rechtsstatelijke eis van een ‘dragende motivering’. De juridische criteria voor het tijdelijk buitenspel mogen zetten van de Staten Generaal zijn overeind gebleven, nog wel. Die luiden, samengevat: een acute, ernstige bedreiging van een ‘vitaal belang’ waarvoor normale wettelijke middelen ontoereikend zijn. En wel tijdens een crisis die voor iedereen onmiddellijk herkenbaar is.

Die ‘gevoelde asielcrisis’ bleek dus een doorsnee prioriteit die met ‘gewone’ spoed kon worden afgehandeld. Wat nu dan ook gebeurt, na maanden ophef, kletskoek en pseudo-machtsvertoon door minister Faber (PVV). De rechtsstaat overleefde deze operette-aanslag. Maar het is nu wachten op de volgende poging.

Wanneer de acute fase van die rechtsstatelijke crisis dan precies aanbreekt is een vraag die leeft in de trias politica – men voelt breed nattigheid. Ik merkte het eerder bij rechters in het oosten van het land die er een tweedagse opleiding mee afsloten. Deze week zit ik bij een gerechtsvergadering in de Randstad, ook over dit thema. De jaarlijkse vergadering van de ‘Praktizijns-Sociëteit’, van Amsterdamse advocaten behandelde vorige week de ‘staat van de rechtsstaat’ en de ‘fundamenten van de democratie’. En ik heb nog een uitnodiging voor een advocatentreffen over de rechtsstaat. ‘Is het tij nog te keren’ is de centrale vraag. Rechtspraak en rechtsstaat in radicaal rechtse tijden, hoe hoog zal de vloed komen en welke keuzes zijn er dan. Wie luidt dan de bel? Donkere tijden keren terug, dat is waar het nu over gaat.

Wordt het voor rechters en advocaten weer ‘wegkijken en doorwerken’, zoals tijdens de Duitse bezetting? Toen ‘erger voorkomen’ en ‘meeveren’ het excuus was. Eén negatief precedent uit die tijd doet nog steeds pijn. Het ontslag door de bezetter van Lodewijk Visser, de Joodse president van de Hoge Raad in november 1940. Alle raadsheren zwegen toen. Daarmee was de hoogste rechter in één keer z’n gezag kwijt, wat vervolgens nog decennia kostte om onder ogen te zien. Daar stond één positief precedent tegenover. In 1943 hield het Hof Leeuwarden een verdachte uit de wind met een opzettelijk lichte straf ‘om des gewetens wille’. En wel omdat de omstandigheden in Kamp Erica in Ommen ‘in strijd met de menselijkheid’ werden gevonden. Die rechters werden door de bezetter ontslagen.

Wanneer gaat het bij de Rechtspraak nu jeuken? Als het rechtse kabinet na de Macabi-rellen Nederlandse verdachten met een dubbel paspoort voortaan ‘denaturaliseert’ bij soortgelijke incidenten? En wel omdat het 2,5 miljoen Nederlanders met een migratie-achtergrond als ‘niet geintegreerd’ wenst te beschouwen en dus artikel 1 van de grondwet negeert? Of wanneer het kabinet, pak ‘m beet, senator Gom van Strien als Nationale Ombudsman benoemt, minister Marjolein Faber doorschuift naar de Raad van State als vice-president, Kamerlid Dion Graus NPO-voorzitter maakt en Kamerlid Gideon Markuszower voorzitter van de Raad voor de Rechtspraak? Die dan prompt de pensioenleeftijd van ‘al die D66-rechters’ omlaag brengt, net als in Polen, zodat er ruimte komt voor rechters die wél betrouwbaar zijn? Waarna er tuchtrechtspraak wordt ingevoerd, vooral voor die rechters die al die ongewenste Europese regels toepassen?

Poolse rechters waren destijds (ook) niet voorbereid maar veroorzaakten wel snel publicitaire ophef, demonstreerden op straat en smeedden internationale coalities. Ze gingen vervolgens permanent op campagne ‘voor’ rechterlijke onafhankelijkheid, op markten, scholen en bij popfestivals.

Politieke actie dus, in combinatie met publiek lobbyen. Zie ik dat ‘onze’ toga’s ook doen? Van hen kennen we alleen acties in de vorm van papieren ‘manifesten’, meestal gericht tegen bezuinigingen, centralisatie, IT-projecten, uitkleden van de sociale rechtshulp of de samenvoeging van rechtbanken. Ik hoop maar dat onze magistraten achter de schermen alvast hun knopen tellen, bondgenoten zoeken, scenario’s bedenken, acties verzinnen en hun planning en organisatie op orde brengen. Voor als het misloopt.

Folkert Jensma is jurist en journalist en schrijft om de week op maandag.