‘Als Israël de tunnels ingaat, weet je dat de onderhandelingen over gijzelaars zijn geklapt’

Achter de schermen, via golfstaat Qatar, onderhandelen Israël en Hamas over het ruilen van gevangenen en gijzelaars. Dat zijn geen gemakkelijke gesprekken, weet de Israëlische vredesactivist Gershon Baskin. Hij bracht ruim tien jaar geleden de beroemdste uitruil in de recente geschiedenis tot stand.

Hij is de enige Israëliër, zegt Baskin zelf, die direct contact onderhoudt met zowel de Israëlische regering als de leiding van de Palestijnse beweging Hamas. Ook nog na 7 oktober, toen Hamas zo’n 1.200 Israëliërs doodde. Sindsdien bracht Israël in Gaza bijna tien keer zoveel Palestijnen om het leven.

De laatste telefoontjes met Hamas waren „zeer agressief”, vertelt Baskin, die al 45 jaar ijvert voor vrede en bijna twee decennia onderhandelde met Hamas. Soms deed hij dat als officiële gezant van Israël, meestal gewoon als burger. Meestal via de telefoon, soms in levenden lijve.

Baskin (67) spreekt met NRC via een videoverbinding vanuit zijn huis in Jeruzalem. Achter hem hangen ingelijste diploma’s aan de muur, naast een rommelige boekenkast waarin zijn eigen boeken met de kaft naar de camera geëtaleerd staan.

Hij schreef onder meer een boek over zijn rol bij de vrijlating van de Israëlische soldaat Gilad Shalit in 2011, na meer dan vijf jaar onderhandelen, in ruil voor 1.027 Palestijnen. Baskin begon die onderhandelingen met Hamas op eigen houtje uit schuldgevoel omdat hij een neef niet had kunnen helpen, die na diens ontvoering door Hamas in 2005 werd vermoord. Bij zijn graf zwoer Baskin dat hij voortaan alles zou doen om een mensenleven te redden. De gijzeling van Shalit, kort daarna, vatte Baskin persoonlijk op, zei hij destijds.

De Israëlische soldaat Gilad Shalit (links) na zijn vrijlating uit Gaza, die werd uitonderhandeld met Hamas door vredesactivist Gershon Baskin (rechts).

Hoe voelt het nu Hamas zo’n 240 mensen in gijzeling houdt?

„Opnieuw raakt het mij persoonlijk. Ik ken gijzelaars, vrienden van vrienden. Deze week hoorde ik dat een vriendin van wie we dachten dat ze was gegijzeld, gevonden is in de verkoolde resten in een kibboets. We waren ruim dertig jaar bevriend. Ik ben heel verdrietig en heel boos.

„Helaas kan ik nu weinig voor de gijzelaars doen. In het begin van de oorlog heb ik telefoonnummers uitgewisseld tussen Qatarese functionarissen en Israëlische ministers. En ik heb een deal voorgesteld waarbij Hamas de gegijzelde vrouwen, kinderen en ouderen vrijlaat in ruil voor de meer dan tweehonderd Palestijnse vrouwen en minderjarigen in Israëlische gevangenissen. Ik geef ongevraagd advies, dat is alles.

„In het begin van de oorlog heb ik ook Gilad [Shalit] gebeld en hem gewaarschuwd dat zijn naam de komende tijd veel zal klinken en dat mensen zijn uitruil de schuld zullen geven van deze oorlog. Ik heb hem eraan herinnerd dat hij een slachtoffer is en geen verantwoordelijkheid draagt.”

Bij die uitruil, die u mede tot stand bracht, liet Israël onder anderen Yahya Sinwar vrij, het vermeende brein achter de aanslagen van 7 oktober. Voelt u zich verantwoordelijk?

„Nee. Niemand vroeg mij welke Palestijnen er moesten worden vrijgelaten. Premier Netanyahu, zijn regering, alle veiligheidsdiensten en 80 procent van de Israëlische bevolking stonden achter die deal. Ik neem alleen gedeeltelijke verantwoordelijkheid voor het feit dat Gilad Shalit nog leeft. Een maand langer in gevangenschap en hij was gestorven door een tekort aan vitamine D. Door mijn interventie en mijn vermogen om met de andere kant te communiceren kwam hij levend thuis.”

Wanneer sprak u voor het laatst met ‘de andere kant’, met leiders van Hamas?

„Ghazi Hamad [lid van Hamas’ politbureau] had ik een dag of tien geleden voor het laatst aan de telefoon. Sinds 7 oktober waren onze gesprekken zeer agressief, maar ik probeerde toch deals over de gijzelaars voor te stellen. Toen bleek ineens dat hij in Beiroet zat, ver van waar de besluiten worden genomen binnen Hamas. En ver van de gewone mensen in Gaza die lijden onder de gevolgen van de haatzaaiende speeches die kopstukken als hij geven. Sinds een ruime week reageert hij niet meer op mijn berichten. Mijn contacten in Gaza reageren ook niet meer, vermoedelijk omdat de telecom platligt.”

In een open brief aan Ghazi Hamad noemt u hem een lafaard. Voelt u zich verraden?

„Een beetje wel, ja. Omdat ik dacht dat onze relatie het conflict was ontstegen. We hebben elkaar in zeventien jaar zeker duizend keer gesproken, over veel meer dan alleen gijzelaars en gevangenen. We spraken over het leven, filosofie en religie. We spaken niet over vrede, maar wel over het verbeteren van de levens van de mensen in Gaza en Israël en over het naast elkaar leven zonder elkaar te vermoorden. We waren teksten aan het opstellen voor een langdurig staakt-het-vuren en opheffing van de Israëlische blokkade van Gaza.

„Maar toen hij vanuit Beiroet de terreur van 7 oktober rechtvaardigde en meer geweld aankondigde, overschreed hij wat mij betreft de grens van menselijkheid. Daarna schreef ik die brief.”

Denkt u dat Hamas ooit echt pragmatisch is geweest en bereid de wapens neer te leggen? Gooide de vrijlating van Sinwar roet in het eten? Of waren de gesprekken met u altijd al spel van Hamas?

„Ik denk dat Israël kansen heeft gemist. Ik kan het niet bewijzen, maar volgens mij waren er periodes dat Hamas bereid was tot een langdurig staakt-het-vuren. Hoe dan ook heeft Hamas het heel slim gespeeld en uiteindelijk iedereen misleid, ook mij. En Sinwar is misschien wel de slimste van Hamas, maar zolang Israël Palestina bezet zullen er Palestijnen bereid zijn te vechten en te sterven voor Palestina. Hoe lang kunnen mensen het verdragen te leven in de ellendige omstandigheden waarin ze in Gaza verkeren?”

Lees ook
‘Voor Hamas was het nu of nooit’

Waren de aanslagen van 7 oktober dan onvermijdelijk?

„Er is geen enkele rechtvaardiging voor wat Hamas op 7 oktober heeft gedaan. De dag dat ze baby’s en hele families vermoordden en honderden mensen op een muziekfestival afslachtten, verloor Hamas zijn recht om Gaza te besturen. We moeten de wereld bevrijden van Hamas. We moeten de Gazaanse bevolking bevrijden van Hamas.

„Maar ik denk dat de grootste deceptie voor Israël niet het enorme falen van de eigen veiligheidsdiensten is. Ik denk dat we al 56 jaar leven in de misvatting dat je andere mensen kunt bezetten en kunt verwachten in vrede te leven. De bezetting is illegaal en immoreel. We moeten een bladzijde omslaan en een nieuw vredesproces beginnen, waarin we erkennen dat alle mensen tussen de Jordaanrivier en de Middellandse Zee hetzelfde recht hebben op dezelfde rechten. Als we dat niet doen op de eerste dag na deze oorlog, wordt deze oorlog gewoon het zoveelste hoofdstuk in een lange geschiedenis van het vermoorden van elkaar.”

Voor deze oorlog heeft Israël twee doelen uitgesproken: het vernietigen van Hamas en het bevrijden van de gijzelaars. Kan Israël beide doelen bereiken?

„Er zit tegenstrijdigheid tussen die doelen. Dat is een van de redenen waarom Israël langzaam opereert in Gaza en nog niet de tunnels is binnengegaan. Dan zullen er gijzelaars sterven.

„De enige manier om alle gijzelaars vrij te krijgen is door onderhandelingen. Die vinden nu plaats, via Qatar, maar het is niet makkelijk. Israël wil zich eerst herpositioneren in Gaza, want er is geen garantie dat Hamas zich aan een wapenstilstand houdt. En Hamas wil gijzelaars in plukjes vrijlaten in de hoop dat de internationale gemeenschap intussen Israël onder druk zet om de oorlog te stoppen. Als Israël de tunnels ingaat, weet je dat de onderhandelingen zijn geklapt.

„Israël zal in elk geval zijn voornaamste doel niet opgeven en dat is alle Hamas-leiders doden en zorgen dat Hamas Gaza niet meer kan besturen en Israël niet meer kan bedreigen. Maar banaal besluiten alle gijzelaars op te offeren kan Israël niet. Dat zou het gevoel van solidariteit in Israël dermate beschadigen, dat ik niet weet of de samenleving dat overleeft.”

Lees ook
Het Israëlische ‘sociaal contract’ van veiligheid is verbroken. Voor welke keuzes staat Netanyahu nu?

Gaan de onderhandelingen over het vrijlaten van alle zevenduizend Palestijnen in Israëlische gevangenissen in ruil voor alle gijzelaars, zoals Hamas eist?

„Nee. 559 Palestijnen in Israëlische gevangenissen hebben Israëliërs gedood. Ze hebben nooit spijt betuigd. 130 van hen zijn opgepakt voor de terreur van 7 oktober. Een kwart is lid van Hamas. Moeten we ze loslaten en opnieuw Israëliërs laten doden? Dat is onbestaanbaar. Dus er wordt onderhandeld over de vrouwen en kinderen, zoals ik voorstelde. En dan is het hopen dat de rest door het leger wordt gered.”

Volgens een vertrouwelijke Nederlandse memo heeft Israël nog een ander doel en gebruikt het expres grof geweld in Gaza om Iran en Hezollah af te schrikken.

„Absoluut. Deze mate van bombarderen is niet nodig om Hamas te verslaan. Het maakt het zeker makkelijker voor de grondtroepen om tunnels en Hamas-leiders te vinden. Maar deze bombardementen zijn niet gericht op Hamas. Het is een boodschap aan Iran en Libanon: zoek geen ruzie met ons. En die boodschap is aangekomen, want met Hezbollah escaleert het niet.”

Rechtvaardigt deze afschrikking in uw ogen de zware bombardementen op Gaza, waarbij heel veel burgerslachtoffers vallen?

Voor het eerst laat Baskin een lange stilte vallen. „Dat is echt een moeilijke vraag, want de humanitaire catastrofe in Gaza is onvoorstelbaar gruwelijk. En hoewel Israël Hamas niet kan verslaan zonder de bevolking te evacueren, pleegt Israël wel een oorlogsmisdrijf door mensen te dwingen hun huizen te verlaten.

„Ik denk dat Israël veel meer had kunnen doen om veilige zones te creëren en te zorgen dat daar hulp, voedsel, water en medicijnen aanwezig waren. Er hadden allang veldhospitalen moeten zijn opgezet. Israël had buitenlandse ziekenhuisboten kunnen laten aanmeren. Dus er hadden aanvullende maatregelen moeten worden genomen om de zware bombardementen te rechtvaardigen.

„Anderzijds beschikt Hezbollah over een veel serieuzer raketarsenaal dan Hamas. Een oorlog met Libanon is veel gevaarlijker voor Israël, met veel meer burgerdoden tot gevolg.

„Dit is mijn manier om te zeggen: ja en nee.”

Heeft Israël ook interesse in het koloniseren van de Gazastrook?

„Israël zal Gaza opnieuw bezetten. De vraag is alleen hoe lang. Het ergste wat Israël kan doen is daar nieuwe nederzettingen bouwen. Een deel van de Israëlische bevolking, zo’n 10 procent, wil dat. En dit deel is gevaarlijk, want ze zitten in de regering.

„Maar het idee dat Israël de Palestijnen de Sinaï-woestijn zal indrijven, is absurd. Dat zou een oorlog ontketenen tussen Israël en zijn belangrijke bondgenoot Egypte, dat wil Israël absoluut niet.”

Israël heeft Hamas bij de oorlogen van 2008, 2012 en 2014 rustig laten zitten. Waarom toen wel en nu niet?

„Netanyahu’s strategie was om Hamas in Gaza aan de macht te houden, en de Palestijnse Autoriteit in stand te houden op de Westelijke Jordaanoever. Zodat Israël altijd kon zeggen: de Palestijnen zijn zo verdeeld dat wij geen partner hebben om vrede me te sluiten.

„Deze strategie werkte zo goed dat de Palestijnse kwestie van de agenda verdween. Bij de laatste vijf verkiezingen in Israël ging het nooit over de Palestijnen. De internationale gemeenschap herhaalde het mantra van de tweestatenoplossing en deed er niets aan.

„Netanyahu’s strategie werkte, tot die op 7 oktober in ons gezicht ontplofte.”

Hamas, dat zegt dat het met die aanslagen de Palestijnse kwestie wilde agenderen, heeft zijn doel bereikt.

„Dat is heel cynisch om te zeggen. Want Hamas heeft de Palestijnen 75 jaar terug in de tijd geslingerd, ze beleven nu een nieuwe Nakba [in 1948 werden honderdduizenden Palestijnen door Joodse milities uit hun huizen verdreven]. Hamas is direct verantwoordelijk voor de vernietiging van Gaza, dus ik vind het moeilijk om ze egards te geven. Maar inderdaad, het eindresultaat van deze oorlog is dat de wereld weer serieus gaat praten over een tweestatenoplossing.”

Kan de EU nog iets bijdragen aan een vredesproces of moeten de druk en de garanties van de VS en de Arabische landen komen?

„De EU kan zijn verantwoordelijkheid niet afschuiven op anderen. De EU heeft de bezetting bijzonder comfortabel gemaakt voor Israël. Jullie zeiden wel dat de nederzettingen illegaal zijn, maar deden er niks aan. Een ander etiket op een fles wijn uit een nederzetting plakken is niet hetzelfde als vechten tegen zaken die illegaal zijn. Waarom laat de EU kolonisten, die feitelijk buiten Israël wonen, zonder visum naar de EU reizen? Hoe kan Nederland over een tweestatenoplossing spreken en maar één staat erkennen? Als je je serieus wilt zijn over je principes, wees dan serieus. Doe iets.”

Wat als Ghazi Hamad belt om te onderhandelen? Neemt u op, ook al schreef u in die brief dat u hem nooit meer wil spreken, dat hij het niet verdient te spreken met iemand als u?

„Natuurlijk. Ik heb hem sindsdien alweer een paar berichten gestuurd. Als het gaat om het redden van mensenlevens is mijn eer niet zo belangrijk.”