‘Landen moeten soevereiniteit opgeven voor het oplossen van klimaatverandering’

De Franse president Emmanuel Macron pleitte dit voorjaar voor „een pauze” in Europese regelgeving op het gebied van klimaat en milieu. De natuurherstelwet dreigde in het Europees Parlement te sneuvelen omdat de centrum-rechtse EVP vreesde voor de toorn van de kiezer bij de Europese verkiezingen van volgend jaar. En de Nederlandse klimaatminister Rob Jetten (D66) deed er alles aan om in het pakket aan klimaatmaatregelen dat hij in april presenteerde de burger te ontzien.

Zijn mensen eigenlijk wel bereid tot stevig klimaatbeleid? Of komt dat beleid alleen maar meer onder druk te staan nu de gevolgen ervan voelbaar worden en politici zich zorgen maken over voldoende draagvlak?

„Of het nu gaat om klimaat of om biodiversiteit, de problemen worden alleen maar groter en mondialer”, zegt Marc Davidson, hoogleraar filosofie van duurzaamheid en milieu aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. „Intussen heeft iedereen de neiging om ze op elkaar af te schuiven. Daarom heb je een overheid, of laat ik zeggen coördinatie, nodig. En coördinatie vereist dat je soevereiniteit afstaat: als burger aan een nationale overheid, als nationale overheid aan Europa en als Europa aan de wereldgemeenschap. Maar helaas stagneert die bereidheid en gaat ze zelfs de andere kant op. We hebben, zoals dat heet, te maken met een collectief handelingsprobleem.”

We hebben te maken met een collectief handelingsprobleem

De 18de-eeuwse Schotse filosoof David Hume legde al uit dat de overheid is uitgevonden als medicijn tegen de kortzichtigheid van het individu, zegt Davidson. Aan die kortzichtigheid valt weinig te doen. „De enige rigoureuze oplossing is een overheid die verder kijkt dan wijzelf.”

Dat vergt wel vertrouwen in de instituties, aldus Davidson. In de politiek, maar bijvoorbeeld ook in de wetenschap. „Hoe vergoot je dat vertrouwen? Hoe voorkom je dat burgers zich continu afvragen: de overheid wil dit, maar vind ik dat wel verstandig? Of: ze zeggen wel dat het klimaat verandert, maar laat mij zelf maar eens in al die gegevens duiken en mijn eigen conclusies trekken. Natuurlijk moet je niet blind vertrouwen op overheid of wetenschap. Maar er moet wel een balans zijn. Zonder vertrouwen kan een samenleving niet functioneren.”

… En zijn problemen zoals klimaatverandering of biodiversiteitsverlies niet op te lossen. Maar het is toch het in ieders belang dat verdere opwarming wordt voorkomen?

„Ja, maar het is een algemeen belang dat je alleen kunt oplossen met coördinatie. En daar is de wereld nog niet toe bereid. Nederland wijst naar China en India, en zegt dat die landen niet genoeg doen. Of naar de VS, met zijn veel te hoge uitstoot. China en India wijzen naar de rijke landen.

Lees ook: Dan maar in bikini op de stoep van het opvangcentrum voor evacués

„Vergelijk het met de sociale zekerheid. Daar is groot maatschappelijk draagvlak voor en grote bereidheid om er belasting voor te betalen. Stel nu dat de overheid morgen zou zeggen: jullie zijn allemaal volwassen, waarom moeten we jullie nog dwingen? We geven een suggestie voor je belasting, maar het staat je vrij om die te betalen. We geven ook een suggestie voor het bedrag waar je recht op hebt als je geen werk hebt, maar ook dat staat je vrij.

„Het hele systeem zal meteen instorten. 5 procent houdt zich keurig aan de regels. Maar er is ook 5 procent die er de volgende dag al misbruik van maakt. De overige 90 procent ziet dat en denkt na een paar dagen: ‘ik wil buurmans gek niet zijn’. Die 90 procent stopt met betalen omdat er 5 procent misbruik is. Sociale zekerheid bestaat bij de gratie van een overheid die het afdwingt – en mensen die dat accepteren.”

Hoe vertaal je dat naar klimaatbeleid?

„Dat werkt net zo. Het Parijsakkoord werd als een groot succes bejubeld, omdat iedereen achter een mondiaal doel ging staan. Maar dat was gemakkelijk – net als zeggen dat je voor sociale zekerheid bent. Het gaat om de manier waarop het beleid vorm krijgt. Landen beloven van alles, maar houden zich er niet aan. En zelfs als ze zich aan hun beloftes houden, is dat niet genoeg voor het uiteindelijke doel, hebben klimaatwetenschappers berekend. Daarvoor heb je mondiale coördinatie nodig. En de bereidheid om een deel van je soevereiniteit uit handen te geven.”

Met als gevolg dat iedereen weet hoe je klimaatverandering kunt voorkomen, maar dat niemand het doet.

„Ja, we spelen psychologische spelletjes met onszelf, we hebben flink last van cognitieve dissonantie. Daar is veel over geschreven met betrekking tot roken. Mensen die roken weten wat ze zouden moeten doen. Maar in plaats van hun gedrag aan te passen, zijn de hersenen ongelofelijk bezig met het aanvallen van de boodschap: ik rook wel, maar ik sport ook heel veel. Of: ik vlieg wel de hele wereld over, maar ik heb thuis wel spaarlampen.

We spelen psychologische spelletjes met onszelf, we hebben flink last van cognitieve dissonantie

„Zouden alle mensen bang zijn geweest om met de Titanic mee te reizen als ze hadden geweten wat hen te wachten stond? Nee, want sommigen twijfelen er niet aan dat er voor hen wel een plek is in de reddingsboot. Zo is het ook met klimaat: ik weet dat het een ramp is, maar ik ontspring de dans wel.”

Het IPCC, het wetenschappelijk klimaatpanel van de Verenigde Naties, vat heel precies samen wat er moet gebeuren: snelle, vérreikende, ongeëvenaarde verandering van alle aspecten van de samenleving. Welke politicus is bereid dat te bepleiten?

„Er zijn genoeg voorbeelden in de geschiedenis. Neem de Amerikaanse oorlogseconomie in de Tweede Wereldoorlog. In 1942 zei president Roosevelt: we worden onder de voet gelopen als we nu niet radicaal onze industrie omzetten naar de productie van wapens. Ook de watersnoodramp van 1953 in Nederland is een goed voorbeeld. Toen hoefden politici niet huis aan huis mensen ervan te overtuigen dat er iets moest gebeuren. De overheid nam gewoon het heft in handen.”

Lees ook dit stuk: ‘Mensen onderschatten vaak het draagvlak voor klimaatbeleid en zorgen over klimaatverandering’

Sommige wetenschappers en beleidsmakers wijzen op China, waar de overheid veel gemakkelijker vergaande besluiten kan nemen. Zou je voor klimaatbeleid de democratie even op ‘pauze’ moeten zetten?

„Nee, ik zou het niet willen, maar ik zie ook niet hoe het zou moeten in een liberale democratie. Wij hebben een andere geschiedenis dan China. Hun besluitvorming gaat misschien sneller, maar past niet bij ons. En vergeet niet, uiteindelijk zit ook China internationaal met datzelfde collectieve handelingsprobleem. Ook China schuift problemen af op andere landen.

„Ik heb geen oplossing voor wat je in een liberale democratie kunt doen als de meerderheid van de bevolking iets niet wil, behalve proberen ze te overtuigen.

„Je zou er depressief van worden, maar toch is er ook reden voor optimisme. Die totale sociale omwenteling die volgens het IPCC nodig is voor het klimaat hebben we in het verleden herhaaldelijk gezien. Bijvoorbeeld met de afschaffing van de slavernij, met het kiesrecht, de vrouwenemancipatie. Die processen kostten honderden jaren of in ieder geval vele decennia. Wat dat betreft gaat het met het milieu ongekend snel. De eerste mondiale milieutop was in Rio de Janeiro in 1992. Dat is nog maar dertig jaar geleden. Als je ziet wat er sindsdien al is bereikt!”

Maar gaat het snel genoeg?

„Zolang we niet erkennen dat er sprake is van een collectief handelingsprobleem zal het niet snel genoeg gaan. Politici moeten duidelijk maken dat we dit alleen kunnen oplossen door met z’n allen om de tafel te gaan en af te zien van vrijwilligheid. In Europa hebben we dat gedaan. Door de Tweede Wereldoorlog waren we bereid om soevereiniteit af te staan – al raakt dat helaas in de vergetelheid en trekken mensen de noodzaak ervan in twijfel. Het Europese klimaatbeleid, zoals het emissiehandelssysteem, werkt behoorlijk goed. Dat is wat we ook op mondiale schaal nodig hebben.

Binnen de EU werkt het klimaatbeleid behoorlijk goed. Dat is wat we ook op mondiale schaal nodig hebben

„Er was een tijd dat het Westen zo machtig was dat het besluiten kon afdwingen, ook ten nadele van het Zuiden, zo nodig via het IMF en de Wereldbank. Maar die situatie bestaat niet meer sinds China een wereldmacht is. De balans is veranderd en er zijn nieuwe rechtvaardigheidsprincipes op tafel gekomen. Een land als Brazilië hoeft de westerse voorwaarden niet langer te accepteren.”

De Verenigde Staten lijken zich daar weinig van aan te trekken.

„Dat is waar, zeker onder Donald Trump. Die wilde opnieuw onderhandelen over het Parijsakkoord, omdat hij het niet eerlijk vond. Binnen zijn visie was dat consistent. Simpel gezegd: wie het eerst komt, het eerst maalt. Ik vergelijk het wel eens met de vrijmarkt op Koningsdag. Er zijn mensen die een week van tevoren een stuk grond markeren en hun naam erbij zetten. De meeste mensen respecteren dat en gaan op zoek naar aan een ander plekje. Dat is Trumps benadering. Hij zegt: wij waren eerder in de atmosfeer. Heel jammer voor India, maar jullie zijn gewoon te laat. Veel filosofen schieten die rechtvaardigheidsopvatting meteen af – en het is ook niet de mijne. Maar in het dagelijks leven kom je hem behoorlijk vaak tegen.

„Bij klimaatonderhandelingen gaat het nu om de vraag of iedereen op deze planeet, arm of rijk, evenveel recht heeft op een bepaalde uitstoot. Als dat zo is, betekent dat een gigantisch overdracht van geld en andere middelen naar India en andere opkomende landen – voor Nederland gaat dat om miljarden euro’s per jaar. Het zullen de pijnlijkste onderhandelingen ooit zijn. Maar zonder die onderhandelingen los je klimaatverandering niet op en komt er veel meer schade over ons heen. Dat is ook pijnlijk.”

Lees ook dit interview met WIR-directeur Ani Dasgupta: Het klimaat redden? Dit zijn de kansen en gevaren. ‘Klimaatbeleid wordt te vaak afgeschilderd als opoffering’

Wat nu?

„Als je de mogelijkheid dat iedereen plotseling het licht ziet buiten beschouwing laat – die kans lijkt me niet groot – dan zie ik twee uitwegen. De eerste is dat er een gevoel van noodzaak ontstaat door toenemende klimaatschade. Dat mensen de urgentie erkennen, beseffen dat klimaatontkenning niet langer helpt. En dan maar hopen dat het nog niet te erg is en we nog een goede slag kunnen slaan. De tweede uitweg is geo-engineering, bommenwerpers vol zwaveldioxide en fijnstof in de atmosfeer brengen om de wolken witter te maken en zo te zorgen voor afkoeling. De ecologische impact daarvan is volstrekt onduidelijk. De risico’s zijn immens.”

Geen prettige vooruitzichten…

„Ik was verbaasd om te zien waartoe de maatschappij bereid was in de coronacrisis. Hele bedrijfstakken gingen dicht en de overheid loste het economisch op. Met corona hadden we een clear and present danger. In ieder geval zo ‘present’ dat mensen dachten: het moet. Aanpak van de coronacrisis was vele malen duurder dan wat het klimaatbeleid gaat kosten. Dat is irritant én hoopvol. Klimaat zal veel geld kosten, maar minder dan wat we blijkbaar kunnen dragen. Dat is mijn optimisme. Het kan, en we zijn ongelooflijk inventief als we iets echt belangrijk vinden.”