„Ook al hoop ik dat het niet gebeurt, toch moeten we het scenario serieus nemen dat Rusland dit jaar de oorlog wint”, zegt Joris Van Bladel in de officiersclub van de Prins Albertkazerne in Brussel, de historische thuishaven van het regi ment grenadiers waarin hij in het verleden diende. De gepromoveerde slavist, die tegenwoordig als onderzoeker verbonden is aan de Belgische denktank Egmont, maakt zich zorgen over de nabije toekomst. Als specialist in de Russische militaire en strategische cultuur voorziet hij een nieuwe Koude Oorlog, met een Rusland dat de NAVO voortdurend op de proef zal stellen. „Ik lig daarvan wakker”, zegt hij met beheerste wanhoop in zijn stem. „Niet voor mij, maar voor mijn kinderen en kleinkinderen.”
Hoe is de situatie op het slagveld op dit moment?
„Het ziet er slecht uit voor de Oekraïners. Sinds de herfst hebben de Russen zich zowel op politiek als militair gebied hernomen en door het mislukte Oekraïense offensief is ook hun zelfvertrouwen terug. Het Russische leger is erin geslaagd zich terug te trekken op een 1.000 kilometer lange verdedigingslinie, die ze hebben uitgebouwd tot een fort waar de Oekraïense strijdkrachten niet doorheen kunnen breken. Dat alleen al is een niet te onderschatten militaire prestatie.”
In 2022 leek het nog dat het Oekraïense leger superieur was aan het Russische. Het was in Europa getraind en uitgerust door de Amerikanen. Waarom gaat het dan toch zo slecht?
„We onderschatten de Russische militaire effectiviteit. Ondanks al zijn disfunctioneren en smerig gedrag slaagt het Russische leger erin het gevecht te blijven voeren. Het is deze weerbarstigheid – een combinatie van middelen en mentaliteit – die we moeten bestuderen, zonder in historische clichés te vervallen. Het is dan ook zeer voorbarig om ervan uit te gaan dat de Oekraïners dankzij hun westerse training, een handvol Leopard-tanks en F-16’s zouden kunnen winnen.”
Heeft Rusland inmiddels de overhand op het slagveld?
„Nee, maar we moeten er serieus rekening mee houden dat dit gebeurt en ons tegelijkertijd afvragen wat we doen als Poetin straks zijn wil aan Oekraïne kan opdringen.”
Hoe ziet dat laatste er in de praktijk uit?
„Het betekent dat het Oekraïense leger zo’n grote klap is toegebracht dat het niet langer kan doorvechten. Het is een uitputtingsslag en een race tegen de tijd.”
U bestudeert ook de binnenlandse situatie in Rusland. Wat valt u op?
„Achter de Russische façade zijn er toch indicaties, hoe klein ook, die duiden op de fragiele situatie van het regime. In januari en februari werd er bijvoorbeeld een enorme toename van psychologische hulp voor kinderen en gezinnen vastgesteld. Ook is het alcoholisme drastisch toegenomen. Zulke indirecte factoren wijzen op spanningen in de samenleving. De vraag is alleen wanneer die een probleem voor het regime gaan vormen.
„Een ander voorbeeld is Boris Nadezjdin, die zich kandidaat voor de presidentsverkiezingen had gesteld, maar niet werd toegelaten. Geen enkel moment vormde hij een serieuze bedreiging voor Poetin, maar desondanks wist hij op korte termijn 200.000 handtekeningen te verzamelen om op de kandidatenlijst te komen. Russen zijn dus bereid om op een alternatief te stemmen. En dat maakt het Kremlin nerveus.”
U heeft recent ook de rol van de soldatenmoeders en -vrouwen onderzocht. Wat bleek daaruit?
„De meeste van deze vrouwen zijn niet noodzakelijk tegen de oorlog, maar voelen zich door de overheid bedrogen of in de steek gelaten. Het regime weet zich daar geen raad mee. Poetin kan ze moeilijk opsluiten, zoals hij met -oppositiepolitici doet. Daarom bezoekt hij ook gewonde soldaten in het ziekenhuis. Aan hen vraagt hij steevast naar wat hun moeders en vrouwen zorgen baart. Daaraan zie je dat Poetin zeer goed weet wat er in de samenleving omgaat en dat hij daarop inspeelt.”
Uit uw onderzoek blijkt ook dat zo’n 75 procent van de Russen de oorlog steunt. Dat is nog altijd veel.
„Maar we weten niet wat ze aan de keukentafel zeggen. Zo’n 15 à 20 procent van de Russen is fanatiek vóór de oorlog. Daartegenover staan de liberalen die principieel tegen zijn en ook 15 à 20 procent van de bevolking vertegenwoordigen. Die twee groepen houden elkaar in evenwicht en worden door het Kremlin strikt onder controle gehouden. Maar de grijze zone ertussenin is interessanter, de groep van 60 à 70 procent die in het openbaar voor de oorlog is, maar wier mening zo kan omslaan. Als je die Russen bijvoorbeeld vraagt of ze een escalatie van de oorlog zouden steunen, dan zegt een groot deel ‘ja’. Maar als Poetin morgen vredesonderhandelingen zou beginnen, dan steunen ze die ook.”
Zijn die opiniepeilingen te vertrouwen?
„Je moet ze met scepsis bestuderen, maar ze zijn zeker relevant. Vergeet niet dat Poetin ze zelf serieus neemt. Ook zijn eigen veiligheidsdienst doet uitgebreid opinieonderzoek en stelt dezelfde vragen. Het gaat mij trouwens nooit om absolute cijfers, maar om trends.”
Noemt u er eens één.
„De gedeeltelijke mobilisatie van september 2022, die als enige de steun voor deze oorlog tijdelijk enigszins heeft kunnen beïnvloeden. En ook daar zie je een paradox. Het leger geniet in Rusland een enorme status. Je kunt er carrière maken en goed verdienen. Maar in de praktijk wil 70 procent van de Russen niet gemobiliseerd worden. De overige 30 procent kiest daar wel voor en dat is nog altijd een fors aantal. Als je in het Verre Oosten van Rusland een inkomen hebt van 500 à 600 euro per maand en je kunt ineens 2.500 euro verdienen, dan is de keuze snel gemaakt. Daardoor heeft Rusland op dit moment een reserve van 300.000 man aan het Oekraïense front.”
Kan de dood van oppositieleider Aleksej Navalny de situatie in Rusland nog beïnvloeden?
„De dood van Navalny is niet alleen een persoonlijke tragedie, maar ook een manifestatie van de ware aard van het regime van Poetin: willekeurig, hard, brutaal en meedogenloos. Ongeacht meningsverschillen over Navalny’s nalatenschap – waarbij je ook zijn nationalistische opvattingen moet rekenen – is zijn terugkeer naar Rusland na zijn behandeling in een Duits ziekenhuis een daad van ongeëvenaarde moed. Maar het blijft de vraag of zijn dood het zwartezwaanmoment kan betekenen dat de gang van zaken in Rusland ineens onomkeerbaar zal veranderen. Helaas verwacht ik dat niet. Waarschijnlijk blijft de Russische samenleving, met uitzondering van de kleine minderheid die Navalny als een bron van hoop en een alternatief voor Poetin zag, onverschillig. Momenteel beperkt het verzet zich tot een bloem in de sneeuw op een trottoir in Moskou.”
Wat kan Oekraïne nog zelf doen?
„Oekraïne kende aanvankelijk een euforie waarin velen als vrijwilliger gingen vechten. Wat ze in het begin op het slagveld hebben bereikt, is ongelooflijk. Maar die tijd lijkt voorbij, hoewel ze nog altijd gemotiveerd zijn. Nieuwe mankracht is echter niet onmiddellijk beschikbaar. Oekraïne moet nu proberen die negatieve spiraal te keren en dat kan waarschijnlijk niet zonder dwang. Maar als het dit jaar lukt, dan is dat een fantastische prestatie.”
Wat kan het Westen nog doen om Oekraïne te helpen deze oorlog alsnog te winnen?
„Het moet Oekraïne militair en economisch zo veel mogelijk steunen en daar dan ook alle consequenties aan verbinden. Dat betekent dat het alle middelen moet krijgen die het nodig heeft. Maar ik heb er mijn twijfels over of het Westen over de eensgezindheid, de capaciteit en de mentaliteit beschikt om die hulp adequaat te leveren.”
Want we hebben die wapens niet?
„Zeker niet in voldoende mate. En daarom moet Europa snel een gemeenschappelijke defensie-industrie opbouwen. Als dat nu niet lukt, dan lijdt Europa mondiaal gezichtsverlies en stelt het als mogendheid niets meer voor.
„Soms heb ik ook het gevoel dat Europa een vermoeid continent is. Kijk naar al die verkiezingen. Wordt in de campagnes over defensie gesproken? Nee, het gaat over landbouw, migratie, klimaat. Belangrijke kwesties natuurlijk, maar over defensie, veiligheid en inlichtingen en een urgente dreiging heeft niemand het.”
Hoe ziet een mogelijke Russische overwinning eruit?
„Het is niet uitgesloten dat Poetin dan het hele zuiden inclusief Odesa en Moldavië bezet, zodat Oekraïne van de Zwarte Zee wordt afgesloten. Ook zou het kunnen dat de Russen erin slagen Kyiv politiek te destabiliseren en er een marionet neerzetten. Dan hoeft het helemaal niet tot een Russische bezetting te komen.
„De oorlog is daarmee niet noodzakelijk voorbij, want een groot deel van de Oekraïners zal zo’n Russische overheersing nooit accepteren. Het gevolg daarvan kan een partizanenoorlog zijn. Het Westen moet zich dan afvragen of het die wil steunen? We moeten daarom afstappen van het cliché van een oorlog die in zijn totaliteit door Poetin wordt gewonnen en waarin heel Oekraïne bezet wordt.”
Stel dat Oekraïne alsnog wint en zijn bezette gebieden herovert?
„Ook dan is de oorlog niet voorbij. Want Rusland zal nog steeds een dreiging vormen. Poetin heeft zijn lot nu eenmaal aan deze oorlog verbonden. Extreem uitgedrukt: zijn regime zal zegevieren of ten onder gaan.”
Kan hij daarom alsnog tactische kernwapens inzetten als die zege uitblijft?
„Ja. Ik sluit zelfs niet uit dat hij dat in een eerder stadium van de oorlog al eens heeft overwogen, maar is teruggefloten door China en India. In plaats daarvan heeft hij gekozen voor die gedeeltelijke mobilisatie.”
Moet Poetin in eigen land nog ergens bang voor zijn?
„Zoals gezegd, Poetin danst op een smal koord. Achter de façade is zijn regime fragiel. We moeten onze hoop daarom vestigen op die 60 à 70 procent die het regime voorwaardelijk steunt. Niet dat die onmiddellijk in opstand zal komen, maar ze kunnen de keuzes van Poetin wel beperken. Ook een autoritair regime heeft legitimering van zijn macht nodig. Als die wegvalt, dan weet Poetin niet meer waar hij aan toe is. Daarom spelen de presidentsverkiezingen ook zo’n belangrijke rol. Om de oorlog te kunnen blijven voeren heeft Poetin een klinkende overwinning nodig. Daarom is een hoge opkomst zo van belang.”
Admiraal Rob Bauer, het hoofd van het militair comité van de NAVO, waarschuwde onlangs dat we ons moeten voorbereiden op het onvoorstelbare. Wat bedoelde hij daarmee?
„Het was een signaal dat we onze defensie moeten reorganiseren en onze mentaliteit ten opzichte van deze oorlog moeten veranderen. Secretaris-generaal Stoltenberg van de NAVO zei onlangs weliswaar dat Rusland voorlopig Noorwegen, Finland of de Baltische Staten niet zal aanvallen, omdat het daar de capaciteit niet voor heeft, maar de Russische dreiging zal blijven bestaan.”
Dus?
„Moet je je afvragen hoe we zullen reageren als Poetin op kleine schaal of op hybride wijze de integriteit van het NAVO-territorium schendt. Hij wil immers koste wat het kost artikel 5 van de NAVO ondermijnen en hiermee de geloofwaardigheid van het bondgenootschap in het gedrang brengen.”
Kunnen die westerse F-16’s het verschil dan echt niet maken?
„Dat lijkt me weinig waarschijnlijk, onze steun komt in het algemeen te laat en slechts mondjesmaat. Poetin weet dat ook. We willen Rusland niet provoceren, maar laten Oekraïne ook niet winnen. En dat gaat niet samen. Je gaat vol voor de overwinning of niet. In een oorlog die met deze intensiteit wordt gevoerd bestaat er geen tussenweg.”
Wat kunnen we doen om Poetin te stoppen?
„Allereerst moet de defensie in sommige Europese landen op peil worden gebracht. Daar is minstens vijf à tien jaar voor nodig en het kost miljarden. We staan hier voor cruciale keuzes, die het voortbestaan raken van onze huidige samenleving. De meeste gewone Europeanen lijken daar niet van overtuigd. Met enige overdrijving denken zij alleen maar aan een nieuwe auto, een groter huis of de zoveelste vakantie. We zijn hier echt in slaap gesukkeld.”
