Paus Franciscus schept ruimte zonder de katholieke leer te veranderen

De keuze van de kardinalen voor een progressieve paus uit Latijns-Amerika kwam tien jaar geleden als een verrassing. „In Vaticaanstad brak die keuze met 35 jaar conservatief bestuur”, zegt de Amerikaanse Vaticaanwatcher John Allen. Franciscus was een verandering in stijl én inhoud. „Hij is een witte man, maar komt niet uit het Westen.”

Twee op de drie katholieken in de wereld wonen niet in Europa of Noord-Amerika, en tegen het midden van deze eeuw zal dat drie op de vier zijn. Allen: „Franciscus is de stem en het gezicht van een Kerk die niet langer overwegend wit, rijk en westers is, maar van een arme ontwikkelingskerk van kleur.”

Daarbij is Franciscus ook een progressief – althans, naar katholieke normen. Natuurlijk is hij geen seculiere progressief, die gelooft in abortus of het homohuwelijk, zegt Allen. „Maar binnen de Katholieke Kerk heeft hij met kracht en overtuiging een progressieve agenda doorgedrukt. Dat maakt hem een held voor sommigen en verklaart tegelijk de zware oppositie tegen hem.”

Drie taboes die onder paus Franciscus sneuvelden.

Niet opgesloten in een ivoren toren

Elke zondagmiddag om twaalf uur spreekt paus Franciscus de menigte toe op het Sint-Pietersplein in Vaticaanstad. Het plein stroomt dan vol, zeker niet uitsluitend met gelovigen. Franciscus’ zegen wordt steevast gevolgd door de vaste formule: „Dierbare zusters en broeders: buon pranzo [smakelijke lunch]!. En vergeet niet voor mij te bidden.”

Het typeert Franciscus’ nederigheid. „Zo is hij, altijd heel erg zichzelf”, zegt Antonio Spadaro, hoofdredacteur van het jezuïetentijdschrift La Civiltà Cattolica, die de paus al tien jaar goed kent en hem op elke reis begeleidt. „Die pastorale houding naar anderen is de kern van zijn pontificaat, en al het andere vloeit daaruit voort.”

Hij kwam meteen over als de parochiepriester van de hele wereld, beaamt John Allen. „Als een toegankelijke man, die snapt dat jouw leven niet altijd over rozen gaat, en je niet wil veroordelen, maar wel wil helpen.”

Vanaf het begin werd duidelijk dat deze kerkleider zich niet zou opsluiten of laten opsluiten in een ivoren toren. Hij besloot dat het Apostolisch Paleis veel te groot voor hem was, en betrok een kamertje in het Casa Santa Marta. In dit doorgangshuis voor religieuzen logeren veel bezoekers. Daar voelt de jezuïet Bergoglio, gewend aan het gemeenschapsleven in een religieuze orde, zich thuis. Hij woont al tien jaar in dezelfde kamer.

Om de drie, vier jaar kiest Franciscus een nieuwe privésecretaris, die de pauselijke afspraken inplant, om te vermijden dat één persoon te sterk gaat bepalen wie hij al dan niet ontmoet. Hij wil een Kerk die, net als hijzelf, naar buiten treedt. In zijn eigen woorden: „Weg van het centrum, en naar de periferie.”

Zijn eerste reis buiten Rome was daarom naar het Zuid-Italiaanse eiland Lampedusa, dat veel bootvluchtelingen ontvangt. „Als zoon van Italiaanse immigranten in Argentinië trekt Bergoglio zich het lot van migranten bijzonder aan”, zegt de Belgische theoloog en filosoof Emmanuel Van Lierde, auteur van het pas verschenen boek Paus Franciscus. De conservatieve revolutionair, waarvoor hij Franciscus twee keer heeft geïnterviewd.

Weg met financieel wanbeheer

Op financieel vlak wierpen Franciscus’ hervormingen de meeste vruchten af. „Bij het Instituut voor Religieuze Werken, zeg maar de ‘bank van het Vaticaan’, is schoon schip gemaakt”, zegt Van Lierde. Na een doorlichting door externe experts is het instituut, dat vroeger met corruptiezaakjes werd geassocieerd, een gewone, gezonde spaarbank, alleen voor wie werkt in het Vaticaan.

Ook bij het Secretariaat voor de Economie, vergelijkbaar met een ministerie van Economie en Financiën, zijn enorme stappen vooruit gezet. Het secretariaat overziet eindelijk alle financiën van het Vaticaan, waar nu overal met hetzelfde boekhoudprogramma en op transparante wijze wordt gewerkt.

Toenadering tot lhbt-gemeenschap

Onder de vorige twee pausen werd debat afgeremd. „Maar deze paus houdt niet van grote waarheden die vooraf vast zouden staan”, zegt Emmanuel Van Lierde. Door dingen te bevragen, zonder per definitie met een conclusie te komen, werd deze paus geregeld een ‘jezuïetenstreek’ verweten.

Zo liet hij tot tweemaal toe bestuderen of vrouwen ook diaken mogen worden, maar hij ondernam nadien geen enkele actie. En nadat de bisschoppen op de Amazone-synode, in 2019, uitdrukkelijk hadden gepleit voor de wijding van getrouwde mannen tot priester, zeker in afgelegen regio’s, paste Franciscus achteraf het kerkelijk recht of beleid niet aan.

Hij staat niet anticonceptie ineens toe, maar zegt dat „katholieken zich niet als konijnen hoeven te gedragen”

Hij zocht wél toenadering tot de lhbt-gemeenschap. „Wanneer iemand homo is, God zoekt en eerlijk leeft, wie ben ik dan om een oordeel uit te spreken?”, zei hij in 2013. Drie jaar geleden voegde Franciscus daaraan toe dat homostellen ook een samenlevingscontract moeten kunnen sluiten. Al blijft Franciscus tegen het homohuwelijk, met die uitspraak ging hij wel verder dan al zijn voorgangers.

In interviews doet hij wel vaker een sterke uitspraak. Zo zei hij in 2015 dat „katholieken zich niet hoeven te gedragen als konijnen”. Hij zegt niet dat anticonceptie voor katholieken ineens toegelaten zou zijn, maar maakt duidelijk dat er ook natuurlijke manieren van gezinsplanning zijn. Zo creëert Franciscus ruimte, terwijl de officiële leer toch niet wijzigt.

Seksueel misbruik niet aangepakt

„Zijn toenadering tot de lhbt-gemeenschap, zijn aandacht voor vluchtelingen en leiderschap inzake klimaatverandering illustreren stuk voor stuk zijn sterk progressieve agenda”, zo vat vaticanist John Allen het pontificaat van Franciscus samen.

Ook op ‘puur katholiek’ gebied waren er enkele aanpassingen. Franciscus maakt als eerste paus duidelijk dat gescheiden en burgerlijk hertrouwde katholieken ter communie mogen gaan. En de klassieke mis in het Latijn wordt flink aan banden gelegd, nadat zijn voorganger, Benedictus, voor die oertraditionele ritus juist méér ruimte had gecreëerd.

De grootste schaduwzijde is echter dat zelfs deze hervormer er niet in slaagt om echt krachtig het seksueel misbruik in de Kerk aan te pakken, of om aan de top een cultuuromslag af te dwingen. Zijn erfenis is op dat vlak gemengd, zegt John Allen. „Enerzijds verplichtte hij de Kerk tot een nul-tolerantiebeleid. Anderzijds worden sommige priesters heel streng aangepakt, en anderen helemaal niet.”

De speciale rechtbank die recht moest spreken over bisschoppen die misbruik maakten van hun ambt, stierf een stille dood. Er kwam wel een commissie voor kinderbescherming, maar met een onduidelijk statuut. En als een bisschop vóór de pensioenleeftijd zijn ontslag krijgt, zegt Van Lierde, mag je zelf raden waarom. „Er is nog steeds geen transparantie.”

Hij draagt de spanningen als een jas, die hij ’s avonds uittrekt als hij gaat bidden in de kapel

Antonio Spadaro jezuïet over de paus

Toen eind vorig jaar zijn voorganger Benedictus stierf, opende diens privésecretaris Georg Gänswein nog voor de paus-emeritus begraven was een frontale aanval op Franciscus. De conservatieve oppositie is fel, maar „spanningen en verzet horen bij elk pontificaat”, zegt John Allen. „Alleen gaat in dit digitale tijdperk alles meteen viraal.”

Maar of dat ook echt op hem drukt? „Geïsoleerd is hij zeker niet”, zegt Allen. „Franciscus heeft een team van medestanders samengesteld, in het Vaticaan en onder bisschoppen wereldwijd, die héél sterk aan zijn kant staan, en zijn programma onderschrijven.” Allen kan niet één beslissing bedenken die Franciscus niet nam omdat hij zich afgeremd zou hebben gevoeld.

„In Argentinië heeft hij vroeger ook al veel spanningen meegemaakt, tijdens het militaire regime en later als aartsbisschop van Buenos Aires”, zegt de jezuïet Antonio Spadaro. „Hij kan wel tegen een stootje. Hij zegt dat hij de spanningen draagt als een jas, die hij ’s avonds uittrekt als hij gaat bidden in de kapel. De Heilige Vader zegt zelf: Ik eet goed en ik slaap goed.”