Van groen land tot snelle wereld: hoe ziet Nederland er in 2050 uit?

Het kabinet moet „scherpere keuzes” maken voor de inrichting van stad en platteland tussen nu en 2050. Klimaatverandering, zeespiegelstijging, energietransitie en bevolkingsgroei vragen in Nederland om grote en soms pijnlijke ruimtelijke ingrepen. Nieuw beleid is nodig, met draagvlak van de bevolking, dat tientallen jaren kan standhouden, ondanks politieke verschuivingen en maatschappelijke polarisatie.

Dat adviseert het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) bij zijn onderzoek Ruimtelijke Verkenning 2023, dat donderdag is gepubliceerd. Hierin schetst het PBL vier toekomstscenario’s voor Nederland. „We leven in een tijd van echte systeemveranderingen. Er gaan dingen radicaal op de schop”, aldus onderzoeker David Hamers. „Als je die grote keuzes te lang uitstelt, krijgen burgers straks een ratjetoe van ingrepen in hun dagelijkse leefomgeving, waar ze niet blij van worden.”

Nadat ruimtelijke ordening jarenlang is overgelaten aan provincies en gemeenten, wil het kabinet-Rutte IV weer centrale regie voeren. Om de woningnood tegen te gaan, wil het kabinet tot 2030 917.000 woningen laten bouwen. Boeren moeten omschakelen naar duurzame kringlooplandbouw, en water en bodemtypen zijn voortaan leidend bij gebiedsplanning. Ook moet Nederland in 2050 klimaatneutraal zijn en de productie volledig recyclebaar. Maar het blijft vooralsnog bij ambitieuze en abstracte Kamerbrieven en rapporten. Het ontbreekt aan een duidelijke „hoofdstructuur” of visie hóé Nederland in 2050 ingericht moet worden, zeggen PBL-onderzoekers David Hamers en Rienk Kuiper. „Bij de verdeling van geld voor infrastructuur wordt bij wijze van spreken gekeken: waar staan woningen, waar zijn files, en dan wordt er een rijstrook bijgelegd. Maar dat is niet toekomstgericht”, zegt Kuiper.

Lees het artikel Hoe ziet Nederland eruit in 2050? Niemand die het weet

Hamers: „De keuze is aan de politiek: wat voor verstedelijking willen we bijvoorbeeld tot 2050 en verder? Meer woningen in de Randstad of juist verspreid over Nederland? Als je de provincies afzonderlijk laat beslissen, krijg je geen duidelijke hoofdstructuur.”

Eén grote Middenstad

Als keuzeopties heeft het PBL vier scenario’s voor Nederland in 2050 ontworpen en doorgerekend. Niet zomaar: minister Hugo de Jonge (Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening, CDA) werkt aan een nieuwe ‘nota ruimte’, voor langjarige ruimtelijke ordening. Provincies moeten hiervoor dit najaar met gebiedsplannen komen. Eind maart zal De Jonge tijdens een grote bijeenkomst ook reageren op de vier PBL-scenario’s.

Stedelijke ontwikkeling tot 2050 in de Randstad

Verstedelijking

Op deze kaarten van het Planbureau voor de Leefomgeving zijn verschillen in de scenario’s voor Nederland in 2050 te zien. In het toekomstscenario Mondiaal Ondernemend is de verstedelijking geconcentreerd in en rond de grote steden van de Randstad. In het scenario Regionaal Geworteld is de verstedelijking meer verspreid over kleinere steden en grotere dorpen over het land.

Energienetwerk 2050 in Noord-Holland en Flevoland

Stedelijke ontwikkeling tot 2050 in de Randstad

Energietransitie

In het toekomstscenario Mondiaal Ondernemend is er een beperkt aantal zware hoogspanningsleidingen in Nederland. Er zijn vooral in Flevoland veel windturbines en zonnevelden bijgekomen. In het scenario Regionaal Geworteld zijn hoogspanningsleidingen meer verspreid door Nederland, het gebied met zonnevelden is hier in vergelijking kleiner.

In het scenario Mondiaal Ondernemend domineren grote bedrijven en is de Randstad uitgegroeid tot één grote Middenstad. In scenario Snelle Wereld leven mensen grotendeels digitaal en is het land flexibeler en rommeliger ingericht. In Groen Land, het derde scenario, staan natuur en klimaat centraal in de samenleving en voert de rijksoverheid een strikt beleid. Bij Regionaal Geworteld ten slotte is de ruimtelijke inrichting versnipperd over lokale en regionale gemeenschappen.

Klimaatadaptatieve maatregelen 2050 in het rivierengebied

Water

In het toekomstscenario Groen Land is in het rivierengebied in Midden-Nederland geen verstedelijking mogelijk, zolang de Rijksoverheid nog niet heeft bepaald óf en waar extra ruimte voor rivieren nodig is. In het scenario Snelle Wereld blijft verdere verstedelijking hier wel mogelijk, met het risico dat het in de toekomst lastig wordt om nog onbebouwde gebieden voor extra ruimte voor de rivier te vinden.

Natuur- en landbouwgebieden 2050 in Overijssel

Natuur en landbouw

Het scenario Mondiaal Ondernemend zet in op het verhuizen en extensiveren van landbouw in overgangsgebieden rond de beschermde natuurgebieden. In het scenario Groen Land zet de Rijksoverheid in op natuurvriendelijke landbouw. Hierbij is de consumptie door mensen verschovenvan dierlijke naar plantaardige eiwitten (de eiwittransitie), waardoor minder landbouw nodig is.

In ieder scenario is een politieke kleur te herkennen – bij Regionaal Geworteld staat bijvoorbeeld „noaberschap” centraal, net als bij de BoerBurgerBeweging. Het is volgens het Planbureau alleen niet de bedoeling dat het Rijk één scenario kiest, maar kijkt naar combinaties. Kuiper: „Want als je een visie maakt die erg sterk tegen één smaak aanschurkt, begint een volgend kabinet opnieuw. Je krijgt geen energietransitie als je elke vier jaar van voren af aan begint.”

Een klassiek voorbeeld van overzichtelijke planvorming is de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog, vertelt Kuiper. Het Rijk wilde genoeg landbouwgrond om honger te voorkomen én genoeg sociale woningbouw. Dat leverde een heldere ruimtelijke structuur op, met grotere steden en daarbuiten groen. Net zo passen groeiende steden nu in zowel een scenario met een mondiaal ondernemersklimaat als in een opzet waarin de rest van het land juist groen moet blijven, zegt hij.

Groen Land

Van de vier scenario’s sluit Groen Land het meest aan op de verduurzaming van Nederland zoals het kabinet die voor zich ziet, erkent Hamers. Uit alle doorrekeningen bleek namelijk dat sterke overheidsregie nodig is voor alle grote transities. Groen Land is ook het enige scenario waarin de internationale natuurdoelen voor 2050 worden gehaald, en het landschap is ingericht om meer overstromingen te weerstaan.

Hoe ziet Groen Land eruit? In dit scenario is Nederland beveiligd met „stevige multifunctionele deltadijken”. Anderhalf miljoen woningen zijn er dan bij gebouwd, waarvan driekwart binnen het huidige stedelijke gebied. Grote en middelgrote steden liggen als een „kralensnoer” door Nederland, goed verbonden door tram, bus en trein. Er is 1.500 vierkante kilometer natuur toegevoegd, wat ruimte geeft voor diersoorten als kraanvogels, wilde paarden, wolven en wisenten.

Lees het artikel Het duurt 30 jaar, kost miljarden en start na de zomer: de herinrichting van Nederland

„Groen Land brengt ongekende veranderingen met zich mee”, zegt Hamers. Schiphol is gehalveerd en alle andere luchthavens in Nederland gesloten, de Rotterdamse haven is 20 procent gekrompen. De vrijheid van consumptie is ingeperkt; alle inwoners krijgen een jaarlijks ‘omgevingsbudget’ voor vervuilende uitgaven. Er is een Dienst Landelijke Inrichting met een eigen grondbank om bijvoorbeeld boeren te helpen hun bedrijf te verplaatsen. Het Rijk voert een strikt natuurbeleid én handhaaft dit.

Om een goede visie te ontwikkelen, zegt het PBL, moet het kabinet eigenlijk terugkijken vanuit de toekomst: welke stappen zijn nu nodig om een scenario in 2050 te realiseren? Dat is lastig, want er kunnen altijd onvoorziene ontwikkelingen zijn. Bij de PBL-scenario’s is daarom ook gekeken naar effecten van een nieuwe pandemie (vogelgriep), grootschalige desinformatie of een grondstoffenoorlog met Azië. En naar bijvoorbeeld een doorbraak van algenkweek als basis voor voedsel en grondstoffen, waardoor minder landbouw nodig is.

Welk scenario het beste is? Daar geven Hamers en Kuiper als PBL-onderzoekers geen antwoord op. „De politiek maakt de keuze, wij leveren de smaken”, zegt Hamers. „In principe is er geen scenario beter dan een ander. Het gaat om: wat geef je prioriteit?”