Vermeer is geen fastfood, stop met blockbusters

Posted on March 3, 2023 by admin

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Musea De amechtige carrousel van kortlopende exposities is niet in het belang van het publiek en de kunst, schrijft Renée Steenbergen. Er zijn alternatieven.

3 maart 2023

Leestijd 3 minuten

Het schilderij Meisje met de parel van Johannes Vermeer op de tentoonstelling in het Rijksmuseum. — Het schilderij *Meisje met de parel* van **Johannes Vermeer** op de tentoonstelling in het Rijksmuseum.

Foto Koen van Weel/ANP

Heeft u de tentoonstelling Vermeer in het Rijksmuseum al bezocht? En, beviel het? Waarschijnlijk heeft u gemengde gevoelens, net als ik. Ja, Vermeer is een unieke kunstenaar met een prachtig oeuvre. En inderdaad, 28 werken van de meester wil een beetje kunstliefhebber niet missen. Maar er is een probleem. Aangejaagd door de mediahype waren alle vierhonderdduizend entreekaarten al vóór de opening uitverkocht, en ook de dertigduizend toegevoegde tickets vlogen weg.

Terwijl recensenten in alle rust voor de opening konden kijken en logischerwijs lovende stukken publiceerden, is de ervaring voor de bezoeker ronduit frustrerend. Met twaalf mensen rond de kleine schilderijtjes drommen, bezoekers die met uitgestrekte arm foto’s maken of luid hun mening verkondigen – dát is de ‘kunstbeleving’ die blockbusters bieden.

De massaliteit staat haaks op alles wat Vermeer wilde overbrengen met zijn werk: ingetogenheid, verstilling, rust. En een educatief doel, een kerntaak van musea, dient de expositie nauwelijks. De zaalteksten zijn noodzakelijkerwijs kort en simpel; ze moeten over de hoofden heen leesbaar zijn.

Oud marktmodel

Nu de lockdowns definitief achter de rug lijken, vlucht ook de cultuursector terug in het oude marktmodel van kwantiteit en groei. Het Van Gogh Museum trok deze winter grote aantallen bezoekers met golden boy Klimt, het Groninger Museum zal komende zomer ongetwijfeld records breken met The Rolling Stones – Unzipped. Hoewel die opent op 30 juni, start de kaartverkoop al komende week. Zo wordt een gevoel van urgentie en schaarste gecreëerd, mede dankzij de media die steeds vaker fungeren als gratis pr-machine. De vraag is: in wiens belang is dit ‘over-bezoek’?

Musea hebben mega-events financieel nodig, denkt u misschien. Dat is het cynische van dit ‘verdienmodel’: musea leggen er vaak geld op toe. De kosten van verzekering en transport zijn zo hoog dat zelfs een half miljoen Vermeer-kaartjes de kosten van het Rijksmuseum waarschijnlijk niet zullen dekken. Zoals dat evenmin het geval was bij zijn vorige blockbuster, Late Rembrandt.

Waarom dan zulke fragiele kunstwerken de wereld over slepen? De nadruk wordt gelegd op het feit dat de Vermeers van over de hele wereld bijeen zijn gehaald. Alsof dat zo bijzonder is! Juist kunstliefhebbers reizen veel en hebben deze schilderijen al in Parijs of New York gezien.

Lees ook: Stop de blockbusterverslaving

Enorm reservoir

Is er dan geen alternatief? Jawel. Gemiddeld staat 95 procent van alle museale collecties in depots. Voor het Rijksmuseum, dat een miljoen objecten in bezit heeft, betekent dit dat 950.000 voorwerpen niet of zelden te zien zijn. En die zijn zeker niet allemaal van mindere kwaliteit. Een enorm reservoir dus, waaruit met gemak vele interessante exposities kunnen worden samengesteld.

Die verzameling vormt de bestaansgrond van ieder museum. En wie denkt dat dat saai is, moet eens naar het Metropolitan Museum in New York kijken. Dat programmeerde tijdens de pandemie prachtige exposities uit eigen bezit: van tekeningen tot wapens, van keramiek tot fotografie, van de Oudheid tot nu. Zeldzame stukken die zelden uit de opslag komen, waren eindelijk weer te zien. En omdat ze niet konden worden uitgeleend, konden ze bovendien langer blijven staan. Daardoor trok het museum veel bezoekers, die bovendien niet allemaal tegelijk kwamen, wat de kijkervaring ten goede kwam.

Trouwens, waarom zouden musea nog kunstwerken aankopen als bezoekers vooral worden aangespoord te komen kijken naar bezit uit andere musea? De meeste toeristen, de grootste publieksgroep van het Rijksmuseum, komen overigens voor die vaste collectie.

Het is een kwestie van framing; met een slimme aanpak is ook van een expositie uit eigen bezit – eventueel aangevuld met een paar welgekozen bruiklenen – een publiekstrekker te maken. Musea kunnen inspelen op de trend ‘local, not global’ zoals het slow food-restaurant van het Rijksmuseum doet door vooral lokale producten te gebruiken. De focus verleggen naar de eigen collectie ter plaatse past in dat beleid en vergt minder publiek geld.

Langzame aandacht

Veranderen blijkt moeilijk, ondanks goede voornemens. NRC publiceerde in februari zes pagina’s over de milieuschade die de kunstsector veroorzaakt door alle verkeer van objecten en mensen. Maar de week erna kwam de krant met een Vermeer-special, terwijl juist deze mega-events een enorme CO₂-uitstoot veroorzaken. Terwijl het de hoogste tijd is om te stoppen met de amechtige carrousel van tijdelijke, kortlopende exposities.

Musea hebben als erfgoedinstellingen een kerntaak op het gebied van cultuureducatie. Juist hét nationale museum voor kunst en geschiedenis heeft de verantwoordelijkheid om kunst niet te presenteren als fastfood, maar mensen te verleiden tot concentratie. Tot dat wat de kunstenaar Ad Reinhardt zo treffend verwoordde als „langzame aandacht”.

Musea moeten ingrijpen voordat het publiek zich van hen afkeert. Omdat het té druk is, omdat men geen zin meer heeft in de rij te moeten staan. Dat gebeurde al bij het Van Gogh Museum dat vóor de pandemie voor 85 procent afhankelijk was van toeristen. Nederlandse belangstellenden voelden zich verdrongen en bleven weg. Musea die ondanks de nadelen toch op deze weg doorgaan, verliezen meer dan alleen inkomsten.

Een versie van
dit artikel
verscheen ook in

de krant
van 4 maart 2023

Wat vindt NRC | Kick Out Zwarte Piet stopt met demonstraties en toont zich de wijste

admin
November 28, 2024
0

Een van de somberste personages in de Nederlandse literatuur merkte over tradities op: „Ik geloof soms dat de koppigheid waarmee mensen aan tradities vasthouden, voldoende is om iedere hoop op te geven dat de mensheid door rationele maatregelen gelukkiger zal worden.” Alfred, het sombere personage uit de roman Nooit meer slapen, kreeg ongelijk: het sinterklaasfeest is het bewijs dat koppigheid al binnen één generatie een minderheid kan worden.

Het is nog geen vijftien jaar geleden dat de leus ‘Zwarte Piet is Racisme’ en het actiecomité Kick Out Zwarte Piet (KOZP) met publieksacties het idee van Zwarte Pieten tegen het licht hield. De eeuwenoude traditie die in de Middeleeuwen begon als katholiek festijn, kreeg vanaf 1850 een zwarte knecht en vierde vanaf 1888 het feest voor het eerst met een intocht waar volgens het Venloosch Weekblad „engelen en knechten” snoep gooiden uit naam van „de Grijze man”. Na bijna 175 jaar aanwezigheid van een Piet die zwart was, bestempelde een VN-werkgroep in 2014 de viering van Sinterklaas als een uiting van racisme die bestreden moest worden via het onderwijs. De werkgroep concludeerde toen dat de traditie van een zwarte knecht achterhaald was. De Franse jurist Mireille Fanon-Mendes-France, voorzitter van die groep, zei dat ze verrast was „dat veel mensen niet inzien waar het probleem ligt”.

Die conclusie is binnen tien jaar zo goed als weerlegd, mede dankzij KOZP. Dat actiecomité heeft niet alleen al die jaren het racistische kader van het feest getoond, maar heeft ook het lef om nu te stoppen met de acties. De dertig demonstraties die tot 5 december gepland stonden werden vanaf vorige week gestaakt.

Inzicht

Dat besluit is om twee redenen te prijzen. In de eerste plaats omdat in de meeste gemeenten de demonstraties niet meer nodig blijken, omdat de meeste mensen inmiddels wel inzien waar het probleem ligt. Piet is zelden nog zwart, de kromme praat en andere stereotype uiterlijke verwijzingen zijn grotendeels van de baan. Zulk maatschappelijk inzicht binnen één generatie geeft aan hoe goed de bewustmaking van KOZP en vergelijkbare initiatieven hebben gewerkt. Dat tradities uitstekend in stand zijn te houden, ook als je ze aanpast door niet meer met kindergeweld te dreigen en slaafgemaakten in te zetten, toont Sinterklaas. Het kinderfeest is er nu daadwerkelijk voor elk kind.

Minstens zo te prijzen is dat KOZP door te stoppen met demonstraties het pietendebat depolariseert, terwijl in de samenleving het minste geringste al leidt tot verdere polarisatie. KOZP zoekt verbinding terwijl de grootste regeringspartij nog voor Zwarte Piet strijdt. En KOZP kiest voor rationaliteit terwijl leden van een extraparlementair kabinet met elkaar over straat rollen, elkaar de maat nemen op sociale media en samen zoekende zijn in een antwoord op de vraag wanneer iets racistisch is.

KOZP-leden gingen theedrinken met gemeenten en zien dat het voor gemeenten en intochtcomités soms niet makkelijk is om veranderingen in hun sinterklaasfeest door te voeren omdat ze ook rekening moeten houden met de „achterban en mogelijke intimidatie”, zoals ze in hun persbericht schrijven. Ze zien dat er wordt gestreefd naar een „inclusieve intocht”, en zien dat er een onnodig grote wissel wordt getrokken op politie en hulpdiensten wanneer demonstranten het recht op een zwarte piet opeisen. De leden van KOZP zien dat er behoefte is aan „ruimte en rust” in een tijd dat die twee ver te zoeken zijn, én omdat ze weten dat tradities en koppigheid ondanks alles op sommige plekken nog steeds goed samengaan.

Opinie | Speelse columns? Niet in dit politieke klimaat

admin
November 28, 2024
0

De Nederlandse columnistiek is maar een saaie boel geworden, betoogde Christiaan Weijts afgelopen zaterdag in NRC. Inderdaad, dacht ik enthousiast, de meeste columnisten zijn vreselijk voorspelbaar. Zodra het nieuws van de week bekend is, kun je al voorspellen wat ze ongeveer gaan schrijven – voor zover je dat nieuws überhaupt nodig hebt.

In de Volkskrant zegt Sander Schimmelpenninck wekelijks dat het aan radicaal-rechts ligt, en dat iedereen die dat niet toegeeft, zichzelf van de domme houdt. Elma Drayer ziet het juist andersom: het ligt aan woke – die verstikkende ideologie van progressief-links. Aylin Bilic zegt in NRC iets vergelijkbaars. Max Pam vraagt zich af wat W.F. Hermans er allemaal van zou hebben gevonden. (Antwoord: iets wat Pam ook vindt.) Enzovoorts, enzovoorts.

Toch gaat er iets mis in Weijts’ betoog. Hij blijft steken in heimwee. Hij schrijft dat hij met „plaatsvervangende nostalgie” terugkijkt op de jaren zeventig, tachtig en negentig, waarin de column „kon uitgroeien tot een volwaardig literair genre” (plaatsvervangend, omdat hij zelf pas begon te schrijven in de jaren nul). Weijts verlangt naar de „speelse” en „ongeremde vrijmoedigheid” van die decennia. Als voorbeeld voert hij Hugo Brandt Corstius op, die experimenteerde met pseudoniemen, scheldpartijen en persoonlijke verdachtmakingen.

Allereerst vraag ik mij af of Weijts wel genoeg op het internet zit. Waar hij naar terugverlangt, speelt zich daar iedere dag af.

Zorgeloosheid voorbij

Maar bovendien: nostalgie mag verrukkelijk zijn, het is ook verraderlijk, en Weijts lijkt geen enkele moeite te doen om zich daartegen te verweren. Die nostalgische verraderlijkheid zit hem in dit geval in het politieke klimaat. Zeker de jaren negentig waren relatief zorgeloos, vrijwel iedereen ging ervan uit dat de hele wereld wel zo’n beetje richting de liberale democratie bewoog. Politiek ging vanzelf, columnisten hoefden alleen nog de slingers op te hangen. Dus ja, dan noemde je iemand een keer een antisemiet, of je speelde advocaat van de duivel; spannend, die keurige krantenlezers eens flink in de war brengen, met hun vastgeroeste ideeën over goed en fout.

Laat ik de deur zelf intrappen: dat politieke klimaat is nu wel anders. Ons kabinet speelt met de gedachte om paspoorten van Nederlanders af te pakken, Trump gaat de vrije wereld leiden en ondertussen bedreigt CO₂ de leefbaarheid van de planeet.

In dit klimaat vallen voor de columnist meerdere methoden af. Althans, voor de columnist met smaak, en als ik Weijts goed begrijp is het hem daarom te doen: smaak. Wie nu nog advocaat van de duivel speelt – is het niet juist spannend om paspoorten af te pakken? – krijgt de kans niet om te ‘spelen’, omdat zijn verdediging door de radicaalste lezers zal worden misbruikt. Iemand bij wijze van experiment een antisemiet noemen, heeft ook weinig zin, want dat doet Wilders al de hele dag. Van pseudoniemen worden we gek, op sociale media.

Dit ontslaat columnisten natuurlijk niet van de plicht om zelf na te denken. Om gelaagdheid in hun noodkreten aan te brengen. Om ook eens het eigen kamp van stevige kritiek te voorzien. Maar het zou gek zijn om al die oordelen over dit politieke klimaat, hoe voorspelbaar ook, dan maar als irrelevant te beschouwen. Omdat iedereen heus wel weet dat radicaal-rechts gevaarlijk is, of dat Trump geen gewone president zal zijn. In tijden zoals de onze is het óók aan columnisten om dit soort clichés, deze preken vanaf de kansel, zoals Weijts ze noemt, in originele vormen te gieten. Zodat de lezer zich ineens realiseert dat de jaren negentig voorgoed voorbij zijn.

Tv-recensie | Logisch toch, dat ook de sigarettenfabrikant een rookvrije samenleving wil?

admin
November 28, 2024
0

‘En toch doe je het”, zei de interviewer. De tiener die net nog braaf redenen had opgedreund waarom e-sigaretten slecht voor je zijn, kreeg nu een schuldbewuste blik in zijn ogen. Met zijn handen weggestopt in de zakken van zijn zwarte hoodie had hij gesproken over lood. Giftige chemicaliën. Schadelijke effecten. Maar ja… De jongen nam nog een flinke hijs van z’n vape. „Het kan mij eigenlijk niks schelen.” Aan de rand van het schoolplein glimlachte hij ongemakkelijk in zijn eigen wolkje rook.

Het aantal jonge nicotinegebruikers is in vier jaar tijd verviervoudigd, benadrukte Medialogica (HUMAN) woensdagavond. Daarmee raakt de rookvrije samenleving die de overheid nastreeft verder uit zicht. Hoewel: grote tabaksproducenten als Philip Morris International zeggen zelf óók toe te willen naar een rookvrije samenleving. Zij definiëren ‘rookvrij’ alleen net even anders. Waar de overheid inzet op een toekomst zonder nicotineverslavingen, proppen tabaksproducenten nog altijd nictotine in hun alternatieven voor ‘gewone’ sigaretten, die bovendien veel minder onschadelijk blijken te zijn dan de producenten aanvankelijk beweerden.

Onthutsend was het interview met Ole Heil, de oud-woordvoerder van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport die nu voor Philip Morris International werkt als ‘directeur externe zaken Nederland’. Ja, Philip Morris produceert ook nog ‘gewone’ sigaretten, beaamde Heil. Maar het bedrijf moedigt rokers vooral aan om over te stappen op (door Philip Morris geproduceerde) „minder schadelijke alternatieven”. Met nicotine. Zijn woorden werden afgewisseld met die van emeritus hoogleraar geneeskunde Robert Jackler (Stanford University), die uitlegde hoe tabaksproducenten al sinds de jaren dertig consumenten vertellen dat ze het beste met hun gezondheid voorhebben – vooral Philip Morris. „Zij liepen voorop bij het veranderen van het beeld door te benadrukken: díé jongens waren fout. Wíj zijn nu verantwoordelijk bezig.” En dat werkt nog ook. Advertorials van Philip Morris vinden geregeld hun weg naar nieuwsplatforms als Euractiv, die goed worden bezocht door Europarlementariërs.

Zo maakte Medialogica heel inzichtelijk hoe de tabaksindustrie steeds nieuwe trucjes verzint om mensen aan de nicotine te houden. En om nieuwe generaties aan de nicotine te krijgen. E-sigaretten (vapes) met toegankelijke smaakjes als watermeloen en karamel zijn onder tieners in hoog tempo ingeburgerd. Die smaakjes zijn inmiddels verboden, maar ze zijn nog makkelijk online te bestellen en worden op sociale media aangeprezen door betaalde (jonge) influencers, die graag voordoen hoe je je rook in mooie cirkeltjes blaast. Op sommige vapes kun je zelfs spelletjes spelen, liet de scholier in de zwarte hoodie zien aan een verbaasde conciërge. „Eerst neem je een trekje, en dan kun je yahtzeeën. Niet normaal.” Waar haalde de jongen die dingen vandaan? „Die koop je gewoon via mensen die je kent”, zei hij. „Via Snap.”

Screenwashing

In Australië hebben ze binnenkort misschien minder last van die rol van Snapchat in het verspreiden van nicotine (en van andere vermeende negatieve effecten van sociale media). Daar werd woensdag een wet aangenomen om sociale media te verbieden voor kinderen tot zestien jaar. Bedrijven als TikTok en Instagram zijn het daar zelf natuurlijk niet mee eens. Die willen juist onderdeel zijn van de oplossing. In EenVandaag (AVROTROS) werden een paar van de maatregelen doorgenomen die die bedrijven onlangs aankondigden: tijdsloten, bevoegdheden voor ouders. „Experts noemen dat ‘screenwashing’”, zei presentator Whitney Janssen, „het als verantwoord presenteren van schermgebruik door techbedrijven terwijl dat gebruik ik feite verslavend werkt en dus onverantwoord is.” Klinkt bekend. Een bedrijf dat je verslaving in stand houdt heeft nooit écht het beste met je voor.