Hoe in drie dagen honderden bomen verdwenen uit het Bos van Los

Posted on by admin

Op de kaart stelt het niets voor, het Bos van Los. Een postzegeltje natuur aan de rand van de uitgestrekte landbouwgronden in de Hoeksche Waard; de restanten van een voormalig houtproductiebos waar snelgroeiende populieren in kaarsrechte lijnen staan opgesteld.

Maar voor de 350 inwoners van Nieuwendijk, een gehucht ingeklemd tussen het bosje en de dijk langs de Haringvliet, is het een prachtige plek om te wandelen, met of zonder hond. Een vogelparadijs waar hoog in de bomen al jaren buizerds, sperwers en haviken nestelen. In de soortenrijke ondergroei die tussen de populieren is ontstaan, klinkt het luidruchtige gekwetter van meer dan twintig soorten zangvogels; libellen en vlinders dwarrelen langs de slootranden. Het is hún achtertuin, deel van het beschermde Natuurnetwerk Nederland en een van de weinige bossen in een boomarme polder. Een oase van rust.

Tot graafmachines afgelopen september een spoor van dertig meter breed en een halve kilometer lang door het bosje trokken, en ook nog vier grote happen uit het bos namen. Binnen drie dagen was er zo’n 37.000 vierkante meter aan bomen verdwenen.

Op de vier open plekken wil een Haagse projectontwikkelaar twaalf chique woningen neerzetten, het getrokken spoor moet een oprijlaan worden.

Boseigenaren mógen kappen. Maar om te voorkomen dat stukje bij beetje het bos uit Nederland verdwijnt, moet de eigenaar van tevoren bij de omgevingsdienst melden wat hij gaat kappen, en hoe hij ervoor gaat zorgen dat er evenveel nieuwe bomen voor terugkomen. Dat moet op dezelfde plek, of als dat niet kan, door compensatie elders, bijvoorbeeld door grond te kopen en daar bomen te planten. Dat is allemaal geregeld in omgevingswetgeving. Voor het toezicht en de handhaving zijn omgevingsdiensten verantwoordelijk.

Volgens de betrokken omgevingsdiensten deed deze eigenaar vooraf geen juiste kapmelding en had hij de wettelijke ‘herplantplicht’ niet geregeld. Dit terwijl hij volgens de omgevingsdienst de regels kende en „bewust” was gaan kappen zonder goedkeuring. Maar tot verbijstering van omwonenden heeft de dienst de hele operatie achteraf goedgekeurd.

Cultuurprobleem

Bos van Los is geen ongeluk en geen uitzondering, zeggen natuurbeschermingsorganisaties. Wat er daar op postzegelschaal gebeurt, is volgens hen exemplarisch voor de manier waarop omgevingsdiensten en andere overheden falen in het beschermen van de leefomgeving. Vervuilende bedrijven mogen jarenlang opereren met verouderde vergunningen, of zelfs zonder vergunningen. Illegale lozingen worden toegestaan, verplichtingen om natuurcompensatie te regelen jarenlang uitgesteld.

De kritiek op omgevingsdiensten komt niet alleen van milieuorganisaties. Een commissie die omgevingsdiensten in opdracht van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat onderzocht, concludeerde in 2021 dat ze te klein zijn „om voldoende kwaliteit en capaciteit op te brengen”. Het milieutoezicht was „versnipperd en vrijblijvend”, de strafrechtelijke vervolging van milieucriminaliteit „veel te mager”. Die problemen zijn nu, ruim drie jaar later, niet opgelost, schrijven de onderzoekers.

In complexe zaken rond industriële grootmachten zoals Tata Steel en Chemours trekt de gebrekkige handhaving nationale media-aandacht. Maar op kleine schaal zijn volgens natuurorganisaties dezelfde patronen zichtbaar. Juist in „eenvoudige dossiers zoals Bos van Los” blijkt dat omgevingsdiensten een cultuurprobleem hebben, zegt Alex Ouwehand, directeur van de Natuur- en Milieufederatie Zuid-Holland. „Ze besteden hun tijd aan het achteraf rechtbreien van illegale handelingen, in plaats van op te komen voor het belang van omwonenden.”

Natuurbeschermers zien de snippers natuur díe er nog zijn stapsgewijs verdwijnen

Joost Kievit, voormalig hoofd van de milieupolitie in Rotterdam Rijnmond, zet zich als voorzitter van verschillende milieuorganisaties al veertig jaar in voor natuurbehoud in de Hoeksche Waard. Hij noemt het ene na het andere voorbeeld uit zijn omgeving waarbij natuur verdween zonder dat de compensatie was geregeld. Kievit vertelt hoe bomen moesten worden gekapt om een fietspad aan te leggen bij ’s-Gravendeel en de provincie geen compensatiegrond kon vinden. De oplossing: de kwaliteit van het overgebleven bos verhogen door een overgangszone van struiken tussen grasland en bomen te planten. Om daar ruimte voor te vinden werden er nog meer bomen gekapt – terwijl er al struiken aan de rand van het bos waren, vanzelf gegroeid.

Natuurbeschermers zien dat de snippers natuur díe er nog zijn zo stapsgewijs verdwijnen, onder het oog van de verantwoordelijke omgevingsdiensten. Het gebeurt overal in Nederland, zeggen Ouwehand, Kievit en andere natuurbeschermers. De formele bescherming van bos is in hun ogen niet meer dan een papieren tijger.

En nu gebeurt het in Nieuwendijk, bij het Bos van Los.

Bos van Los op 30 juli 2024.

Bos van Los in september 2024.

Bos van Los op 1 juli 2025.

Landgoed Delta

Rond de eeuwwisseling bedacht de plaatselijke boer Jan Los dat hij zijn zeventig hectare populierenbos wilde gebruiken om een „uniek grote oppervlakte duurzame natuur” te ontwikkelen. Niet alleen zijn kinderen en kleinkinderen moesten ervan kunnen genieten, ook „vele anderen”. In dit Bos van Los zouden loofbossen en boomweiden komen, poelen en bloemrijk grasland, ontsloten door wandel- en fietspaden. Om dat allemaal te betalen, wilde hij op twee van de zeventig hectare „vier landhuizen met allure” neerzetten met daarin twaalf woningen, in de vorm van een nieuw „Landgoed Delta”. Het duurde even, maar in 2013 werd het landgoed in het bestemmingsplan opgenomen. Nu heet dat een omgevingsplan.

Twaalf jaar later is alles anders. De droom van een groot natuurgebied is dood: nadat de ontwikkeling van het landgoed niet van de grond kwam, werd in 2016 vijftig hectare van het bos verkocht als landbouwgrond en gekapt – met de aanleg van een nieuw bos bij Zoetermeer als compensatie. In 2022 verkocht Jan Los de overgebleven twintig hectare aan BVJA Beheer.

Nu wil dit bedrijf van voormalig notaris Michiel van Agt er twaalf luxe woningen gaan bouwen zonder het natuurgebied dat erbij was bedacht.

Als omwonenden lucht krijgen van de verkoop, organiseren zij zich snel. Het bestemmingsplan geeft de nieuwe eigenaar het formele recht om te bouwen, dat snappen ze wel. Tegelijk zijn de omstandigheden waaronder die rechten ontstonden drastisch veranderd. Het oorspronkelijke bosgebied is al gedecimeerd, de plannen om er natuurgebied van te maken geschrapt. Het overgebleven bosje, jarenlang ongemoeid gelaten, heeft zich zelf ontwikkeld én is inmiddels opgenomen in het Natuurnetwerk Nederland, waar volgens de rijksoverheid „de natuur voorrang heeft”. Omgevingsplannen mogen geen activiteiten toestaan die de natuur in deze gebieden wezenlijk aantasten.

Waarom moet die natuur dan deels plaatsmaken voor een paar villa’s die geen lokaal belang dienen, alleen zodat een Haagse projectontwikkelaar er winst op kan maken?

Heiltje Karels uit Nieuwendijk zet zich in voor behoud van het bos.

Foto’s Merlin Daleman

Onder leiding van de dan 22-jarige geboren Nieuwendijker Heiltje Karels komt er een petitie tegen de bouwplannen. Karels nodigt gemeenteraads- en Statenleden uit voor wandelingen door het bos, en vraagt of de overheid zich niet wil inzetten om het bos intact te laten.

Maar hulp krijgen de bewoners niet. Als Karels de gemeente vraagt of de ontwikkelaar geen kapvergunning moet aanvragen, wordt haar verteld dat het kappen van bos geen gemeentelijke zaak is, maar een provinciale kwestie. Pas maanden na de bomenkap zal Karels erachter komen dat volgens het omgevingsplan een gemeentelijke kapvergunning wel degelijk verplicht is. Dat had de gemeente Hoeksche Waard „eerder helaas over het hoofd gezien”, schrijft een woordvoerder na vragen van NRC.

De provincie, verantwoordelijk voor het Natuurnetwerk Nederland, legt Karels uit dat de bescherming van het natuurnetwerk alleen kan worden ingeroepen bij wijziging van het omgevingsplan. Zij verwijst weer door naar de omgevingsdiensten, die over bomenkap gaan. De omgevingsdiensten zeggen dat er nog helemaal geen kapmelding is, en dat het kappen van bos een zaak is tussen omgevingsdienst en eigenaar – anderen worden daar niet van op de hoogte gesteld.

Herplantplicht

Omdat de overheden naar elkaar wijzen, zoekt Karels haar eigen weg: ze organiseert onderhandelingen tussen BVJA Beheer en de Natuur- en Milieufederatie om het bos te kopen. Maar die lopen uiteindelijk stuk. Het lukt de milieuorganisaties niet de gewenste koopsom van rond de 2,7 miljoen euro op te hoesten. BVJA-eigenaar Van Agt vraagt aan Karels waarom ze niet meer geld heeft opgehaald bij andere instanties, of aan „crowdfunding” heeft gedaan onder tegenstanders van de woningbouw, zo blijkt uit een mailwisseling.

Achter de schermen bakkeleit de ontwikkelaar intussen met de omgevingsdiensten en de provincie Zuid-Holland over de ‘herplantplicht’, blijkt uit interne documenten van de omgevingsdiensten. Bij Bos van Los zijn namelijk twee verschillende omgevingsdiensten betrokken: de Omgevingsdienst Haaglanden beoordeelt de kapmeldingen, de Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid is verantwoordelijk voor de handhaving ervan.

Over een periode van twee jaar draagt BVJA Beheer een paar keer nieuwe redenen aan waarom de herplantplicht niet van toepassing zou zijn in het Bos van Los. Telkens reageren de omgevingsdiensten dat die plicht wel degelijk geldt, zo blijkt uit de openbaar gemaakte mailwisselingen.

Toch scheppen de omgevingsdiensten ook verwarring. In één mail schrijft een inspecteur dat aan de herplantplicht al „ruimschoots” is voldaan door de eerdere boscompensatie in Zoetermeer, om daarna weer te melden dat zijn eigen conclusie „onjuist” was.

Volgens de advocaat van BVJA liepen de onderhandelingen stuk omdat er „nooit” een concreet voorstel is gedaan en er dus „niets te accepteren is geweest” voor de projectontwikkelaar, zo schrijft hij in een reactie.

Twee weken later meldt de projectontwikkelaar dat hij bomen gaat kappen – op de ingediende kaart is te zien dat de melding gaat over een lange strook die diep het bos in loopt en in de toekomst de toegangsweg tot de villa’s moet worden. De bouwkavels zitten niet in de melding. De omgevingsdienst keurt de melding goed.

De discussie duurt bijna twee jaar, tot de ontwikkelaar op 26 juni 2024 een laatste mail van de provincie krijgt: „Wij hebben geprobeerd om met een informele aanpak tot een oplossing te komen. Dit is niet gelukt. Wij blijven bij het standpunt dat voor alle bosareaal dat wordt geveld een herbeplantingsplicht geldt. […] Indien niet op de locatie zelf wordt herbeplant, kunt u dat elders compenseren. Voor het zoeken van een dergelijke locatie bent u zelf verantwoordelijk.”

Omgekapte bomen in het Bos van Los bij Nieuwendijk.

Foto Merlin Daleman

Lokale buizerd

Als Heiltje Karels op de vroege maandagmorgen van 23 september 2024 haar hardlooprondje door het bos rent, ziet ze een graafmachine bomen wegslepen, vlak bij het nest van de lokale buizerd, een beschermde diersoort.

Het voelt als een overval. Twee dagen eerder heeft Karels hier nog eens met raadsleden en Statenleden gewandeld, en ze laten zien hoe waardevol het bos is, voor de natuur én voor de omgeving. Voor zover omwonenden weten, zijn provincie en gemeente samen met de ontwikkelaar op zoek naar alternatieven voor de woningen in het bos.

Karels mailt de wethouder, die van niets weet, zoekt contact met provincieambtenaren, appt en belt medestanders en raadsleden. Zij en andere omwonenden melden de kap bij de omgevingsdienst, met het verzoek om te controleren of het wel mag.

Terwijl de ene na de andere boom valt stromen de klachten binnen

Terwijl de ene na de andere boom valt en de klachten van verontruste bewoners binnenstromen, sturen medewerkers van de dienst elkaar berichten over de gang van zaken. Op maandag mailt een ambtenaar dat de bomenkap van de toegangsweg is gemeld en dus procedureel in orde is. Op dinsdag, als de bomenkap de tweede dag is ingegaan, concludeert een ambtenaar dat de ontwikkelaar ook bomen rooit op de vier bouwkavels – wat niet in de ingediende kapmelding staat. „Deze kapwerkzaamheden [moeten] denk ik stilgelegd worden.”

Toch grijpt de omgevingsdienst niet in.

De dag erna komt een inspecteur van de omgevingsdienst opdraven. Hij ziet dat er zo’n 37.000 vierkante meter aan bomen is gerooid – bijna dertig keer zoveel als de 1.350 vierkante meter die de ontwikkelaar volgens de omgevingsdienst heeft gemeld. Honderden bomen zijn gekapt, de struiken die er tussen stonden uit de grond gerukt, de bosgrond is platgewalst.

Niet alleen is er veel meer gekapt dan gemeld, voor de gerooide bomen op de bouwkavels heeft de ontwikkelaar geen herplant- of compensatieplan gemaakt. Beide zijn volgens de inspecteur een overtreding van de Omgevingswet – een strafbaar feit. Maar het is al te laat: de bomen zijn geveld.

Terwijl ze nog in het bos staan, biedt de inspecteur van de omgevingsdienst Michiel van Agt een uitweg: BVJA mag achteraf alsnog een juiste kapmelding doen, inclusief het verplichte herplantplan. Die zal de omgevingsdienst dan achteraf goedkeuren, zodat de illegale kap met terugwerkende kracht legaal wordt.

Na drie maanden en drie waarschuwingen dient BVJA uiteindelijk een volgens de omgevingsdienst juiste kapmelding in. Wat betreft de dienst is de zaak daarmee afgedaan.

Razend

Herhaalde verzoeken van milieuorganisaties en omwonenden om te handhaven, wijst de omgevingdienst af. Handhaven is gericht op het „ongedaan maken van de overtreding”, zo schrijft de dienst aan verontruste omwonenden. En omdat de omgevingsdienst uiteindelijk een goedgekeurde kapmelding heeft binnengekregen, is er geen overtreding meer en valt er „niets meer ongedaan te maken”. Omdat de ontwikkelaar zich „meewerkend [had] opgesteld”, was zijn gedrag hoogstens „onverschillig” – en was een waarschuwing voldoende.

Razend worden omwonenden van deze analyse. De omgevingsdienst heeft zelf in de afwijzing van het handhavingsverzoek opgeschreven dat de ontwikkelaar een onjuiste kapmelding heeft gedaan terwijl hij als professionele partij beter had moeten weten én bewust is gaan kappen zonder goedkeuring. Volgens omwonenden is dat evident calculerend gedrag, waar volgens de regels zwaardere sancties op staan.

Volgens de advocaat van BVJA Beheer heeft „cliënt telkens naar eer en geweten gehandeld” en is er „absoluut geen sprake van kap van meer dan door [de omgevingsdienst] is goedgekeurd”.

Langs de toegangsweg wil de projectontwikkelaar laanbomen planten

Dat de compensatie volgens de omgevingsdienst uiteindelijk goed is geregeld, is volgens omwonenden en natuurorganisaties onzin. Langs de toegangsweg wil de ontwikkelaar laanbomen planten. Maar hoe kunnen een paar bomen langs de weg gelden als compensatie voor het verwijderen van 13.500 vierkante meter bos?

Op de bouwkavels mag de ontwikkelaar via „natuurlijke verjonging” voor de verplichte herplant zorgen. Dat betekent in de praktijk dat bomen vanzelf op de kaalgekapte kavels mogen teruggroeien. Een overduidelijke manoeuvre om de herplantplicht te ontduiken, denken omwonenden. De projectontwikkelaar wil daar helemaal geen bomen hebben. Hij wil daar landhuizen bouwen – en dat wéét de omgevingsdienst. De inspecteur had de ontwikkelaar zelfs gemaild dat herplant op de bouwkavels daarom niet mogelijk was. Waarom stemmen de omgevingsdiensten daar nu wel mee in?

Toch loopt een bezwaar bij de omgevingsdienst dood. Dat de ontwikkelaar op de bouwkavels mag compenseren, kan volgens de omgevingsdienst omdat „vooralsnog niet vaststaat dat er daadwerkelijk op de locatie gebouwd gaat worden”. De ontwikkelaar zal volgens de omgevingsdienst niet onder de compensatieverplichting uitkomen. Als BVJA gaat bouwen op de gekapte kavels, zal het bedrijf alsnog binnen drie jaar ergens anders nieuwe compensatiebomen moeten planten, en de omgevingsdienst gaat dat in de gaten houden.

Open plek in het Bos van Los ten behoeve van een bouwperceel.

Foto Merlin Daleman

‘Woordenspelletjes’

„Burgers worden doodziek van dit soort inhoudsloze en technocratische woordenspelletjes”, zegt Alex Ouwehand van de Natuur- en Milieufederatie. Je kan dus, zegt hij, zonder het vooraf te melden bomen kappen, terwijl je de herplant helemaal niet hebt geregeld, en omgevingsdiensten vinden het allemaal prima.

„Omgevingsdiensten”, zegt voormalig politieman en voorzitter van lokale milieuorganisaties Joost Kievit, „zien het als hun taak om overtredingen achteraf te legaliseren. Ze gebruiken hun juridische capaciteit en kennis om omwonenden, die ze eigenlijk als partner zouden moeten beschouwen, buitenspel te zetten.”

Dat de omgevingsdiensten daadwerkelijk zullen controleren of er wel compensatie plaatsvindt als er huizen worden gebouwd, daar geloven Ouwehand, Kievit en Karels weinig van. Ze wijzen naar andere projecten in de omgeving waar de compensatie niet of nauwelijks tot stand kwam.

De omgevingsdiensten herkennen zich niet in de kritiek dat ze de herplantplicht slecht zouden handhaven, dat handhaven doen ze juist „altijd”. Maar omdat die herplant ook op andere plekken in de provincie kan, is het „voor omwonenden niet altijd zichtbaar”, aldus de diensten.

Kievit: „Er is bij omgevingsdiensten een cultuur dat je het bedrijfsleven niet te veel in de weg moet zitten.” Volgens Kievit komt dat doordat omgevingsdiensten afhankelijk zijn van provinciale en lokale besturen, die bedrijven nodig hebben om hun eigen ambities te realiseren. Ook Ouwehand ziet dat omgevingsdiensten vooral naar bedrijfsbelangen kijken. „Maar door die labbekakkerigheid wordt Nederland uiteindelijk een groot wingewest.”

Inmiddels staat Heiltje Karels vol in de wind. Nadat ze op sociale media aandacht vroeg voor de situatie bij Bos van Los viel er een aangetekende en ronkende advocatenbrief op de mat: Karels’ „kruistocht” om BVJA „in diskrediet te brengen” met „aanmatigende teksten, pertinente onwaarheden, onterechte verwijten en insinuaties” zijn volgens de advocaat van het bedrijf onrechtmatig, en de kosten ervan zullen „tot de laatste cent” op Karels worden verhaald. Bij Karels werkte de dreigende taal niet, maar andere betrokken met wie NRC sprak die van de brief hebben gehoord, wilden daarom niet dat hun naam in dit artikel terecht zou komen.

Pogingen om via de rechter de omgevingsdienst alsnog tot actie te dwingen, hebben omwonenden opgegeven. Karels: „Het heeft allemaal toch geen zin. Je wordt er alleen moedeloos en boos van. Ik had nooit gedacht dat dit in Nederland kon gebeuren, ik dacht dat het goed geregeld was. Maar het kan ons allemaal overkomen.”

Video Merlin Daleman

Related Posts

American football was een mogelijk motief voor de aanslagpleger in New York. Discussie over hersenschade door sport laait op

Met een geweer in zijn rechterhand geklemd, loopt een man met zonnebril maandagavond op de ingang van een wolkenkrabber in Manhattan af. Na binnenkomst schiet hij op een agent, bewaker en vrouw in de lobby. Op de 33ste etage haalt hij nogmaals de trekker over. Een andere, tegemoetkomende vrouw spaart hij wel. Dan lost hij voor de vijfde keer een dodelijk schot, ditmaal gericht op zijn eigen borst. Eén man met schotwonden ligt nog in kritieke toestand in het ziekenhuis.

De 27-jarige Shane Tamura uit Las Vegas was eigenlijk onderweg naar de etages waar de NFL kantoor houdt, maar „leek op de verkeerde verdieping te zijn beland”, zei de New Yorkse burgemeester Eric Adams in het ontbijtprogramma Good Day New York.

In Tamura’s zwarte BMW, die dubbel geparkeerd stond op Park Avenue, troffen agenten onder meer een geweerkoffer en medicatie aan. De schutter had een wapenvergunning in Nevada en een „gedocumenteerde medische voorgeschiedenis”, stelt de politie.

Volgens de politie heeft Tamura op de plaats delict een briefje achtergelaten waarin hij zijn frustratie botviert op de mogelijke oorzaak van zijn psychische problemen: de hersenziekte chronische traumatische encefalopathie (CTE), mogelijk opgelopen door het spelen van American football. Tamura beoefende die sport in ieder geval tijdens zijn middelbareschoolcarrière in Los Angeles, liet oud-teamgenoot Mason Thomas aan The New York Times weten.

Depressie

Daarmee laait een oude discussie, over het verband tussen hersenschade en American football, opnieuw op. Circa een derde van bijna tweeduizend ondervraagde oud-NFL-spelers denkt CTE te hebben overgehouden aan de populaire Amerikaanse sport, bleek uit vorig jaar gepubliceerd onderzoek van Mass General Brigham, het universitair ziekenhuis gelieerd aan de Harvard Medical School. De hersenziekte kan ontstaan bij sporters die herhaaldelijk hoofdletsel opliepen, met eventueel steeds ernstigere denkproblemen en een kort lontje tot gevolg.

Volgens de Amerikaanse onderzoekers kampten respondenten die dachten CTE te hebben significant vaker met een laag testosterongehalte, depressie, hoofdpijn en chronische pijn in vergelijking met zorgelozere oud-NFL-spelers. En ongeveer 25 procent van de ondervraagden die denkt te lijden aan CTE heeft zelfmoordneigingen, tegenover 5 procent van de respondenten die geen CTE-klachten heeft.

Zelfs als respondenten mét en zonder vrees voor CTE even depressief waren, had de eerste groep nog steeds twee keer zoveel kans om frequent aan zelfdoding of -verwonding te denken, schrijven de onderzoekers. Op basis van die bevinding concluderen de onderzoekers dat „sommige zelfmoordneigingen kunnen voortkomen uit de aanname dat de oud-NFL-speler lijdt aan een onbehandelbare neurologische ziekte in plaats van een depressie”. Overigens hoeft de vrees voor een vorm van CTE niet ongegrond te zijn, nuanceren de onderzoekers.

Head, Neck and Spine Committee

Zorgen over hersenschade bij NFL-spelers zijn allerminst nieuw. Omdat spelers serieus gehavend het veld verlieten, richtte de bond in de jaren negentig een commissie op die zich bezighield met hersenletsel bij professionals. Inmiddels draagt dit preventieorgaan de naam NFL Head, Neck and Spine Committee. Op basis van adviezen van experts werden de spelregels sinds 2002 meermaals aangepast, blijkt uit een lange tijdlijn van de NFL.

Zo verbood de NFL vorig jaar de swivel hip-drop-tackle. Bij deze actie grijpt een speler de runner (die de bal vastheeft) bij diens middel, terwijl hij een tackle poogt in te zetten. Om daarna met vol gewicht op de benen van de tegenstander te leunen.

Ondanks de wijzigingen zijn Amerikaanse hersenwetenschappers, zoals die van de Boston University, nog niet onder de indruk, bleek vorig jaar uit een interview met academici in Bostons universiteitsblad The Brink. Zo wordt de hersenziekte CTE niet veroorzaakt door geïsoleerde incidenten, maar kleinere, herhaalde klappen op het hoofd die zich in de loop van maanden en jaren opstapelen, stellen zij. Daarbij gelden de preventieve maatregelen enkel op het hoogste niveau.

„Wat we missen is dat dit ook doorsijpelt naar de universiteit, de middelbare school en de jeugdcompetities”, vertelde universitair hoofddocent neurologie Michael Alosco aan het universiteitsblad. „Zij hebben geen toegang tot speciale helmen die NFL-spelers gebruiken en de middelen van de NFL. Dat is waar de meeste mensen football spelen, op middelbare schoolniveau, en dat is waar de grootste zorg voor de volksgezondheid ligt.”

(Praten over zelfdoding kan bij de landelijke hulplijn 113 Zelfmoordpreventie. Telefoon 0800-0113 of www.113.nl.)

Lees ook

Kopballen verbieden: spelersvakbond is voor, sportartsen nog niet

Wout Holverda (midden) in een kopduel met doelman Joop Hiele in de eredivisiewedstrijd Sparta-Feyenoord in november 1983. Foto Voetbal International


Trumps begrotingswet: goed voor de Amerikaanse economie, slecht voor de houdbaarheid van de staatsschuld, zegt het IMF

De begrotingswet van president Donald Trump leidt tot hogere economische groei in de Verenigde Staten, maar het land moet rekening houden met oplopende inflatie en hogere begrotingstekorten. Grote klappen voor de wereldeconomie als gevolg van Trumps handelsbeleid blijven vooralsnog uit.

Lees ook

Lees ook: Industrie weet nog nauwelijks waar ze aan toe is na handelsdeal

Voor het Nederlandse Tata Steel, dat ongeveer 10 procent van zijn productie exporteert naar de VS, blijft duidelijkheid uit. Foto Piroschka van de Wouw/Reuters

Dit blijkt uit een raming die het Internationaal Monetair Fonds (IMF) dinsdag heeft gepubliceerd. Het gaat om een update van de World Economic Outlook, het halfjaarlijkse rapport over de wereldeconomie dat in april is verschenen.

De recent aangenomen begrotingswet van Trump, met daarin belastingverlagingen (voor met name de rijken) en bezuinigingen, verhoogt de bbp-groei, verwacht het IMF. Dit komt met name door verwachte hogere investeringen door bedrijven, die profiteren van belastingvoordelen in de wet. Het Fonds verhoogt de groeiramingen voor de Amerikaanse economie voor dit en volgend jaar, respectievelijk van 1,8 naar 1,9 procent en van 1,7 naar 2 procent. Ook daarna kan Trumps belastingwet de Amerikaanse groei bevorderen, denkt het Fonds.

Overigens blijven de ramingen van het IMF voor de VS nog steeds láger dan ze waren voordat Trump terugkeerde in het Witte Huis. Zijn invoerheffingen remmen de groei af; ze jagen Amerikaanse bedrijven en consumenten op kosten, verwacht het IMF: „De heffingen […] werken naar verwachting geleidelijk door in de consumentenprijzen en zullen in de tweede helft van 2025 de inflatie beïnvloeden.”

In juni was de Amerikaanse inflatie 2,7 procent op jaarbasis – hoger dan de 2,4 procent van mei. Voor een belangrijk deel kwam dit door duurdere import, onder meer van speelgoed, kleding en interieurartikelen. Winkelketens als Walmart kondigden in mei al aan dat ze hun prijzen zouden verhogen als gevolg van de importheffingen.

De inflatie in de VS, schrijft het IMF, zal „boven het doelniveau blijven”. De Federal Reserve, de Amerikaanse centrale bank, streeft naar 2 procent. De Fed staat onder zware druk vanuit het Witte Huis om, ondanks het aanzienlijke inflatierisico, de rente te verlagen. Woensdag houdt het Fed-bestuur een rentevergadering. Pierre-Olivier Gourinchas, hoofdeconoom van het IMF, hamerde in een persconferentie op het belang van de onafhankelijkheid van centrale banken.

Onzekerheid

Trumps begrotingswet maakt de Amerikaanse staatsfinanciën er niet beter op. De wet „draagt bij aan de onzekerheid” over de houdbaarheid daarvan, meent het Fonds. Het door het IMF geraamde Amerikaanse begrotingstekort in 2026 loopt door de wet op van 5,5 naar 7 procent. Dit gat wordt voor rond de helft goedgemaakt door extra inkomsten uit Trumps invoerheffingen, tekent het Fonds daarbij aan. Een soortgelijk beeld zal voor de komende jaren gelden. Volgens recent onderzoek van de Yale-universiteit dreigt de Amerikaanse staatsschuld door Trumps begrotingsbeleid te exploderen: van rond de 122 procent van het bbp nu naar 186 procent in 2055.

De rest van de wereldeconomie voelt het Trump-effect eveneens. De handelsspanningen en de onzekerheid die daaruit voortvloeit, trekken een wissel op investeringen en consumptie. In zijn januari-raming (de laatste pre-Trump) verwachtte het IMF nog dat de wereldeconomie dit jaar met 3,2 procent zou groeien. Dat cijfer werd in april fors verlaagd, naar 2,8 procent. Nu wordt die raming weer wat opgehoogd, naar 3 procent, maar dit komt volgens het IMF vooral doordat bedrijven in het eerste kwartaal anticipeerden op een handelsoorlog. „Er was een opleving in export vanuit Europa en Azië naar de VS, om de heffingen voor te zijn”, zei Gourinchas.

Ook sloten diverse economieën handelsdeals met de Amerikanen, maar die kunnen ook weer „uit elkaar vallen”, zei Gourinchas. Hij benadrukte de enorme onzekerheid waarmee de jongste raming is omgeven. Een opwaardering van de groeiprognose van China (van 4 naar 4,8 procent in 2025) komt bijvoorbeeld goeddeels door het bestand in de handelsoorlog tussen de VS en China, dat over een paar dagen afloopt.

Naar historische begrippen is 3 procent groei voor de wereldeconomie sowieso laag. De gemiddelde jaarlijkse groei in de periode 2000–2019 was 3,7 procent.

De economie van de eurozone blijft mager presteren. Het IMF verhoogde zijn groeiverwachting voor dit jaar iets, van 0,8 naar 1 procent. Volgend jaar voorziet het Fonds 1,2 procent groei in de eurozone. India stoomt door met 6,4 procent groei.


In menig Europees land zijn diverse vaccinaties verplicht. In Nederland nul. Hoe kan dat anders?

Vaccinatie tegen mazelen: verplicht in elf Europese lidstaten. Vaccinatie tegen polio: verplicht in twaalf lidstaten. Kinkhoest: in tien lidstaten. Verplichte vaccinaties in Nederland: nul.

In het Nederlandse rijksvaccinatieprogramma zijn dertien besmettelijke ziektes opgenomen, waartegen ouders hun kinderen op vrijwillige basis kunnen laten inenten. Meteen vanaf de invoering in 1957 is de vaccinatiegraad in Nederland altijd relatief hoog geweest, vertelt Jeanne Marie Hament, manager van het rijksvaccinatieprogramma bij het RIVM. „Mensen waren heel blij dat er iets was tegen vreselijke ziektes als polio en tetanus.” Maar sinds een jaar of tien daalt de vaccinatiegraad.

De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) adviseert een vaccinatiedekking van 90 procent (voor DKT, difterie, kinkhoest en tetanus) tot 95 procent (voor mazelen) voor voldoende groepsimmuniteit. Vorig jaar haalde meer dan de helft van de landen in de Europese regio (53 landen in Europa en Centraal Azië) die dekking niet voor BMR (bof, mazelen en rodehond) en/of DKT. Dat is ook zo in Nederland: de geregistreerde vaccinatiegraad voor DKTP (DKT en polio) was in maart dit jaar 88,5 procent en voor BMR 88,8 procent.

chart visualization

Mazelen is een extreem besmettelijke ziekte, die in uitzonderlijke gevallen dodelijk kan zijn en waartegen geen medicijnen zijn. Baby’s kunnen er op z’n vroegst pas tegen worden ingeënt als ze 1 jaar zijn. In Europa waren er in 2024 ruim 125.000 gevallen, meer dan in de 25 jaar daarvoor, constateerde de WHO in maart. In Nederland werden vorig jaar 205 meldingen van mazelen gedaan, dit jaar tot half juli al 488, blijkt uit de meest actuele cijfers van het RIVM. Het gaat om losse gevallen en kleine clusters, er is geen sprake van een landelijke uitbraak.

Ook kinkhoest is bezig aan een ‘opmars’: bijna 300.000 mensen in Europa kregen die ziekte in 2024, meer dan een verdrievoudiging ten opzichte van 2023. „Dit zijn niet zomaar cijfers, het zijn honderdduizenden gezinnen die in angst zitten omdat hun kinderen ziek zijn, en dat had voorkomen kunnen worden”, aldus Hans Kluge, regiodirecteur Europa van de WHO. In Nederland is het aantal meldingen van kinkhoest nu relatief laag, vorig jaar werden ruim 18.000 gevallen gemeld en overleden acht mensen aan de ziekte, onder wie vijf baby’s.

Lees ook

Hoe gevaarlijk is kinkhoest? Hoe herken je de mazelen? Deze en zes andere vragen over twee ‘vergeten’ ziektes

Mazelen veroorzaakt onder andere rode bultjes op de buik.

Vrijwel simultaan met de daling van de vaccinatiegraad klinkt de roep om het invoeren van een vaccinatieplicht in Nederland. Zo’n verplichting geldt op dit moment in dertien lidstaten van de Europese Unie, variërend van één verplichte vaccinatie (in België voor polio, in Duitsland voor mazelen) tot rond de tien of zelfs vijftien verplichte vaccinaties (in Letland). Al betekent dit niet dat onder dwang een prik in iemands arm wordt gezet.

De roep om verplichte vaccinatie is zo mákkelijk

Martin Buijsen
hoogleraar gezondheidsrecht

Juridisch geen bezwaar

In 2021 behandelde het Europese Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg een zaak van enkele Tsjechische ouders, die de boete aanvochten die ze kregen omdat hun kinderen niet gevaccineerd waren. Het Hof oordeelde dat die vaccinatieplicht weliswaar een inmenging is op het recht op privéleven (artikel 8 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens). Maar die is in dit geval geoorloofd omdat die een legitiem doel dient: het beschermen van anderen en de volksgezondheid.

map visualization

Dat betekent dat er juridisch gezien geen bezwaar zou zijn om een vaccinatieplicht invoeren, zegt Martin Buijsen, hoogleraar gezondheidsrecht aan de Erasmus School of Law. „Het hof heeft dus gezegd: verplichte vaccinatie mag. Daar zou Nederland ook toe kunnen overgaan, dat is het probleem niet.” Maar, verzucht hij, „de roep om verplichte vaccinatie is zo mákkelijk.” Veel landen met een vaccinatieplicht hebben daar al een lange traditie in, stelt Buijsen, „die komt vaak nog uit de communistische tijd”.

Voor de invoering van een vaccinatieplicht is wetgeving alleen niet voldoende, waarschuwt Buijsen. „Als je wilt verplichten, moet je ook goed handhaven. Er moeten genoeg vaccins beschikbaar zijn, voldoende personeel om die te zetten en over het beleid moet goed gecommuniceerd worden met de doelgroep. Wil je werkelijk een hogere vaccinatiegraad bereiken, dan komt daar veel meer bij kijken.”

Er bestaan binnen de EU verschillende vormen van verplichting en handhaving. In sommige landen mag geweigerd worden op religieuze gronden en soms vanwege gewetensbezwaren. Vaak wordt volgens Buijsen „niet goed gemonitord en is de handhaving niet optimaal”.

Hoge boetes in Hongarije

In Letland bijvoorbeeld zijn vrijwel alle vaccinaties verplicht, maar er staat geen sanctie op weigeren. Buijsen: „Er komt alleen een arts langs die om een handtekening vraagt en misschien nog wat informatie verstrekt over de voordelen van vaccinatie. En daar blijft het bij.” Hongarije (twaalf van de veertien vaccinaties verplicht) kent juist relatief hoge boetes. In beide landen is de vaccinatiegraad voor mazelen hoog: tussen 98 en ruim 99 procent.

Volgens een studie uit 2024 over vaccinatieplicht in Europa, gepubliceerd in Vaccines, hebben landen met een vaccinatieplicht over het algemeen een hogere vaccinatiegraad dan landen die vaccinaties alleen aanbevelen. De invoering of uitbreiding van een vaccinatieplicht kan ervoor zorgen dat de vaccinatiegraad stijgt, zoals bijvoorbeeld in 2017 gebeurde in Frankrijk en Italië.

In België is alleen een poliovaccinatie verplicht; alle baby’s moeten die gekregen hebben voor ze achttien maanden zijn. In Duitsland is sinds 2020 mazelenvaccinatie verplicht voor kinderen vanaf 1 jaar die naar het kinderdagverblijf gaan.


Afbreuk aan vertrouwen

In Nederland willen VVD en D66 een wetsvoorstel indienen waarin bepaald wordt dat ongevaccineerde kinderen geen toegang krijgen tot kinderopvang als de vaccinatiegraad onder de „kritische grens” van 92 procent komt. De Tweede Kamer heeft hierover nog niet gedebatteerd. Een eerder, vergelijkbaar voorstel van D66 is in 2022, tijdens de coronacrisis, afgewezen in de Eerste Kamer.

Volgens hoogleraar Buijsen kunnen Nederlandse kinderdagverblijven niet-gevaccineerde kinderen al weigeren. „Dat is weinig bekend, maar dat mag gewoon. Daar mag de overheid ze wel meer op wijzen”, vindt hij. Dat geldt niet voor (basis)scholen: het recht op onderwijs voorkomt dat scholen een verplichte vaccinatie mogen vragen.

Hament van het RIVM twijfelt of er voor het verplicht stellen van vaccinaties voor toegang tot de kinderopvang in Nederland een voedingsbodem is. „De vraag is of het past bij onze vrije samenleving.” Bovendien denkt zij dat het voorstel weinig toegevoegde waarde heeft. „De vaccinatiegraad onder kinderen die naar de opvang gaan ligt al boven de 90 procent, blijkt uit recent onderzoek van het RIVM. Je bereikt er dus niet de groep mee die nu al niet naar de kinderopvang gaat en een lagere vaccinatiegraad heeft; je lost het probleem er waarschijnlijk niet mee op.”

Buijsen denkt dat een vaccinatieplicht in Nederland averechts zou werken: „Het invoeren van verplichte vaccinatie doet ook afbreuk aan het vertrouwen van mensen in instituties en in vaccins.”

Het afnemende vertrouwen in de overheid onder sommige bevolkingsgroepen is een van de belangrijkste oorzaken voor de daling van de vaccinatiegraad. „We zagen dat al vóór covid, vanaf 2012, 2013 zette een daling in”, zegt Hament. „Er spelen mogelijk andere dingen mee, zoals de Toeslagenaffaire en Nederlandse politici die uitspraken doen over bepaalde bevolkingsgroepen. Terwijl we weten dat vertrouwen in de overheid een belangrijke rol speelt bij de keuze om te vaccineren. Dat zie je bijvoorbeeld ook in Engeland en Vlaanderen.”

Buijsen vindt dat de overheid vooral goede voorlichting moet geven. „Er wordt gezegd dat er sprake is van vaccine hesitancy door sociale media, dat is tot op zekere hoogte zo. Maar een veel grotere groep, die traditioneel gezien moeilijk bereikt wordt in de gezondheidszorg, is de groep mensen met een lagere sociaal-economische status.”

Vaccinatie is slachtoffer van haar eigen succes

Regina De Dominicis
Unicef

Vaccinatieparadox

De vaccinatiegraad daalde in Nederland de afgelopen jaren het sterkst onder kinderen met een biculturele, met name Turkse of Marokkaanse, afkomst. Daardoor groeit, naast de Biblebelt waar veel orthodox-protestanten hun kinderen niet laten vaccineren, ook in de grote steden de kans op een uitbraak. Clusters van mazelen werden verder opvallend veel gezien op antroposofische scholen. Zeker sinds de coronapandemie is er daarnaast een luidruchtige groep hoogopgeleide, conservatieve ouders, ook wel ‘welness-rechts’ genoemd, die kritisch zijn over vaccineren.

Lees ook

‘Wellness-rechts’, mensen met prikangst en religieuzen: groep van ongevaccineerden wordt steeds diverser

Een pas geboren kind bij een controle op het consultatiebureau. Zodra ziektes uit het vaccinatieprogramma rondwaren, loopt de urgentie op, constateren verschillende GGD’s.

Vaccinatie is slachtoffer van haar eigen succes, zei Regina De Dominicis, regionaal directeur van Unicef voor Europa en Centraal Azië, eerder deze maand. „De huidige generatie heeft niet de verwoestende impact gezien van ziektes die door vaccinatie te voorkomen zijn – dat leidt tot zelfgenoegzaamheid en is een voedingsbodem voor het verspreiden van desinformatie.”

Dat merkt ook het RIVM. „We horen vanuit de gezondheidszorg dat mensen in de spreekkamers zeggen bang te zijn voor autisme of dat vaccinatie niet goed zou zijn voor de afweer.” Voor die aannames is geen bewijs. Er is sprake van een vaccinatieparadox, zegt Hament. „We kunnen ons nu niets meer voorstellen bij de heel ernstige ziektebeelden die horen bij ziektes als polio en tetanus. En dat is misschien juist onderdeel van het probleem.”

Pleisters na vaccinatie. Foto’s Getty Images, bewerking NRC

Het RIVM werkt met partners aan een wijkgerichte aanpak, onder meer voor voorlichting van bevolkingsgroepen die voor de gezondheidszorg moeilijk te bereiken zijn. „Er zijn veel dingen gaande in de steden. Maar het gaat met kleine stapjes.”

Want het is moeilijk verloren vertrouwen terug te winnen, geeft Hament toe. „De mens is meer dan alleen de kennis in je hoofd. Van belang is ook gevoel, hoe je bent opgevoed, wie je om je heen hebt. Twijfel, daar komt veel gevoel en angst bij kijken. Dat kan je vaak niet met logische argumenten alleen wegnemen.”